Η εντύπωση που σχηματίζουμε για τα σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας ήδη από το βιβλίο της Α' Γυμνασίου είναι ότι κάτω από μια σοβαροφανή επιφάνεια σεβασμού των αρχών της ιστορικής επιστήμης, της αντικειμενικότητας, απόδοσης των πραγματικών διαστάσεων στα ιστορικά γεγονότα, κρύβεται ένα βαθιά συντηρητικό πνεύμα. (...)

Ο συγγραφέας του Βιβλίου Του Εκπαιδευτικού αρνείται τη δυνατότητα διατύπωσης ιστορικών νόμων, υποστηρίζοντας ότι η προσπάθεια συναγωγής νόμων, η αναγωγή του μερικού στο γενικό έχει περισσότερο κοινωνιολογικό χαρακτήρα. Με τη διατύπωση νόμων αποκλίνουμε προς το αφηρημένο και γι' αυτό «δύσκολα, χρησιμεύουν οι νόμοι στην ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων» (Βιβλίο του Εκπαιδευτικού, σελ 8). «Για την κατανόηση και την ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων» υποστηρίζουν οι συγγραφείς του Βιβλίου Του Εκπαιδευτικού (σελ. 8) ότι χρειάζεται «ευαισθησία ... φαντασία... εξατομίκευση, παρά ταξινόμηση και τυποποίηση». Προβάλλεται έντονα η δυνατότητα πολλών οπτικών - απεριόριστων - «όσες και οι ιστορικοί». Ταύτιση απόψεων μπορεί να παρουσιάσουν «οι ιστορικοί που θητεύουν με αφοσίωση στο δόγμα μιας συγκεκριμένης ιστορικής σχολής».

Από τότε που ο Ηράκλειτος διατύπωσε το «δις εις τον αυτόν ουκ αν εμβαίης» είναι γνωστή η μοναδικότητα του ιστορικού και μη γεγονότος. Οπως είναι εύκολα κατανοητό ότι κάθε γεγονός έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με άλλα που μπορούν να οδηγήσουν στη διατύπωση νόμων. Και οι πολλές οπτικές, η φαντασία κ.ά. που θα οδηγήσουν σε «ενδιαφέρουσες αλλά διαφορετικές απόψεις», έχουν σκοπό να υπονομεύσουν την ιστορική αλήθεια και να παρασύρουν τον εκπαιδευτικό να θεωρήσει κάθε ισχυρισμό για το ιστορικό γεγονός ως διαφορετική, αλλά ενδιαφέρουσα άποψη. Δεν πρέπει λοιπόν να απορούμε γιατί η ιστορία της Αντίστασης γράφεται από την ανάποδη, αθωώνοντας τους συνεργάτες των Γερμανών και ενοχοποιώντας αυτούς που θυσίασαν τα πάντα για να τους αποκρούσουν. «Μια διαφορετική αλλά ενδιαφέρουσα οπτική» θα τη χαρακτήριζε ο συγγραφέας του βιβλίου μας...

Εάν από την άλλη μερικοί ιστορικοί έχουν ταύτιση απόψεων, χαρακτηρίζονται δογματικοί. Με αυτόν τον απλό και εύκολο τρόπο αποφεύγει κανείς να μελετήσει τα επιχειρήματά τους και να τα αποδεχθεί ή να τα αποκρούσει!

Πώς όμως θα αναζητηθεί η αλήθεια;

Στην παράγραφο 6 του ίδιου κεφαλαίου (σελ. 9) με τίτλο «Αλήθεια και σκοπιμότητα» γράφει ο ανεπηρέαστος ιστορικός: «Η ιστορία δεν πρέπει να εμπλακεί στις διεργασίες και τις σκοπιμότητες της πολιτικής, να στρατευθεί και να ταυτιστεί με αυτήν». Δεν θα διατυπώσουμε καμιά αντίρρηση σε αυτά, θα θέλαμε μόνο να ρωτήσουμε τι εννοεί με τον όρο στράτευση και στρατευμένο. Αυτούς που είναι ταγμένοι στην ανεύρεση της ιστορικής αλήθειας και αγωνίζονται γι' αυτήν με αντίξοες συνθήκες, ή αυτούς που προσπαθούν ν' αποκρύψουν την ιστορική αλήθεια, εξυπηρετώντας και πολιτικές σκοπιμότητες και επικρατούσες ιδεοληψίες; (...)

Ο αριθμός των σελίδων είναι βέβαια μικρός, αλλά έρχεται σε αντίθεση με το περιεχόμενο που καλύπτει ένα τεράστιο χρονικό διάστημα, από 2.500.000 χρόνια πριν από την εποχής μας έως το 330 μ.Χ., την κτίση της Κωνσταντινούπολης. Από τον homo habilis και τον homo erectus καταλήγουμε στον πολίτη της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Είναι πολύ δύσκολο ένας μαθητής δεκατριών ετών, όσο γόνιμη και αν είναι η φαντασία του και ζωντανή η σκέψη του, να παρακολουθήσει τόσες μεταβολές στον τρόπο της ζωής, στην κοινωνία, στην επιστήμη και στην τέχνη. Θα ήταν δυνατό να σταματήσει στο 146 π.Χ., όταν με τη νίκη του Μόμμιου στον Ισθμό σήμανε το τέλος του αρχαίου Ελληνικού κόσμου, ή το 30 π.Χ., όταν υπέκυψε στη Ρώμη το τελευταίο ελληνιστικό βασίλειο.

Η συνοπτική παρουσίαση της Εποχής του λίθου αρχίζει με μια τελείως αφελή τοποθέτηση: «Ο άνθρωπος δρα πριν από την ιστορία, δηλαδή πριν από την εμφάνιση των πρώτων γραπτών πηγών». Μια τελείως αυτονόητη διαπίστωση, ανίκανη να παρασύρει τον μικρό μαθητή στα γοητευτικά μονοπάτια του παρελθόντος.

Η παρουσίαση σχετικά με την Παλαιολιθική εποχή αρχίζει με την Πρώτη εμφάνιση του ανθρώπου στη γη (τίτλος της παραγράφου στο περιθώριο): «Πριν από 2.500.000 χρόνια εμφανίζονται στην Αφρική οι πρώτοι άνθρωποι». Από πού όμως ήλθαν, από πού προέρχονται; Αυτό δεν διευκρινίζεται. Στη συνέχεια παρουσιάζονται διαγράμματα, υποδιαιρέσεις, γίνεται λόγος τόσο στο Βιβλίο Του Εκπαιδευτικού όσο και στην τελική ανακεφαλαίωση της Εποχής του λίθου για 4 φάσεις εξέλιξης του ανθρώπου: homo habilis - ικανός, homo erectus - όρθιος, homo sapiens - σοφός και homo sapiens sapiens - ο σοφότατος άνθρωπος. Πουθενά όμως ούτε υποδηλώνεται, έστω και με δύο λέξεις, ούτε καν υπονοείται ότι και αυτός ο homo habilis δεν έπεσε από τον ουρανό, αλλά ήταν αποτέλεσμα μιας εξελικτικής πορείας των ανθρωπιδών. Αντίθετα και στις δύο σελίδες αφιερωμένες στην Παλαιολιθική - Μεσολιθική εποχή, σε δύο σημεία γίνεται μνεία για το θρησκευτικό συναίσθημα των ανθρώπων της εποχής αυτής. Στη σελίδα 6 επισημαίνεται ότι ο «σοφός άνθρωπος» θάβει τους νεκρούς του και στους τάφους τοποθετεί διάφορα κτερίσματα. Αυτό δείχνει ότι πιστεύει σε μια άλλη ζωή μετά θάνατο. Στη σελίδα 7 επαναλαμβάνεται στο τέλος του κεφαλαίου ότι «την εποχή αυτή ξεκινά η δημιουργία της θρησκείας, η πίστη δηλαδή σε κάποιες δυνάμεις που επηρεάζουν τη ζωή των ανθρώπων. Τότε ξεκινά και η ταφή των νεκρών».

Αυτή η επανάληψη είναι κάπως αδικαιολόγητη, διότι είναι μεν αποδεκτή αυτή η θεωρία από ορισμένους επιστήμονες, άλλοι τη δέχονται με σκεπτικισμό και άλλοι την απορρίπτουν τελείως. Στο κεφάλαιο της Νεολιθικής εποχής υποστηρίζεται και πάλι ότι «η μελέτη των τρόπων ταφής των νεκρών, γενικώς η φροντίδα για αυτούς, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο νεολιθικός άνθρωπος στην Ελλάδα χαρακτηρίζεται από έντονο θρησκευτικό συναίσθημα».

Για λόγους επιστημονικής ευσυνειδησίας παραθέτω απόσπασμα από το βιβλίο του αρχαιολόγου Δ. Θεοχάρη «Νεολιθικός πολιτισμός»¹: «Για τη λατρεία και τη θρησκευτική ζωή δεν υπάρχουν επίσης βέβαιες μαρτυρίες - τουλάχιστον στην Ελλάδα. Τα έθιμα ταφής είναι διαφορετικά και ακαταστάλαχτα: ενταφιασμοί, καύσεις νεκρών, ανακομιδές κρανίων και άλλων οστών, ακτέριστες συνήθως ταφές και κτερισμένες - όλες αυτές οι πολυποίκιλες αντιμετωπίσεις του ίδιου θέματος φανερώνουν έλλειψη μάλλον σταθερών πίστεων, και πάντως δεν πιστοποιούν λατρεία των νεκρών». (...)

Τι είναι δημοκρατία, μπαίνει το ερώτημα εντός πλαισίου στη σελίδα 72 (Βιβλίο Του Μαθητή). Ακολουθεί το απόσπασμα του Θουκυδίδη: «Το όνομά της, επειδή δε ζούμε στηριγμένοι πάνω στους λίγους παρά στους περισσότερους είναι... Δημοκρατία». Και εξηγεί με περηφάνια: «Η φράση αυτή έχει προταθεί να αποτελέσει προμετωπίδα του προοιμίου του Συντάγματος της Ευρωπαϊκής Ενωσης» (!). Δηλαδή, όσα υποστηρίζονταν περί μη εμπλοκής σε πολιτικές σκοπιμότητες, επιστημονικής στράτευσης δεν ισχύουν για την Ευρωπαϊκή Ενωση;

Αλλά και στο Βιβλίο Του Εκπαιδευτικού, όπου δίνονται οδηγίες για τη διδακτική προσέγγιση του θέματος, αναφέρεται εκ νέου ότι οι λόγοι του Θουκυδίδη επαναλαμβάνονται στο σχέδιο της «Ενωμένης Ευρώπης» (Βιβλίο Του Εκπαιδευτικού, σελίδα 76).

Δίνεται η οδηγία στον καθηγητή να στρέψει τη συζήτηση γύρω από τη μεγάλη ευτυχία που θα αισθάνεται το παιδί της Αθήνας μεγαλώνοντας σε μια τέτοια ατμόσφαιρα (Βιβλίο Του Εκπαιδευτικού, σελ. 76). Δεν εξετάζεται όμως η πολύ πιθανή περίπτωση να ήταν παιδί δούλων - εφόσον οι δούλοι ήταν πολυπληθέστεροι από τους Αθηναίους πολίτες - ή κορίτσι. Στη συνέχεια υπογραμμίζει ότι το ίδιο ευτυχισμένο πρέπει να αισθάνεται και το σημερινό ελληνόπουλο που γεύεται τα αγαθά της ελευθερίας και της Δημοκρατίας. Κάνοντας αναδρομή στο παρελθόν, σε εποχές ανελεύθερων καθεστώτων, αναφέρεται στην τουρκοκρατία και στη δικτατορία (1967-1974), χωρίς να περάσει από τη γερμανική Κατοχή, ίσως για να μη θιγούν οι εταίροι μας στην ΕΕ (Βιβλίο Του Εκπαιδευτικού, σελ. 77).

Βασική επιδίωξη του ευνομούμενου κράτους, σύμφωνα με τους συγγραφείς του βιβλίου, είναι να αντιμετωπίσει και να δημιουργήσει συνθήκες όπου οι ισχυροί θα είναι δίκαιοι και οι ασθενέστεροι ασφαλείς (Βιβλίο Του Εκπαιδευτικού, σελ. 46). Ούτε καν οι ουτοπικοί σοσιαλιστές δεν θα μπορούσαν να συλλάβουν με τη φαντασία τους παρόμοιες καταστάσεις. Δηλαδή η νεολαία μας θα περιμένει παθητικά να έρθει η στιγμή να γίνουν οι ισχυροί δίκαιοι. Αυτά διδάσκει η «Νέα Ιστορία», όπως την ονομάζουν.

Σε επόμενο κεφάλαιο δεν γίνεται απλά διαφήμιση της Ευρωπαϊκής Ενωσης, αλλά αυτή θεωρείται ιστορική αναγκαιότητα. «Ζητείται από τους μαθητές να καταγράψουν τους λόγους που οδηγούν στη συγκρότηση της Ενωμένης Ευρώπης και να τους παραλληλίσουν με τη δημιουργία των συμπολιτειών» (Βιβλίο Του Εκπαιδευτικού, σελ. 119). Δεν μπαίνει από τον συγγραφέα κανένα ερώτημα ούτε καμιά αμφιβολία για τη χρησιμότητα ή μη της συγκρότησης της «Ενωμένης Ευρώπης». Ο μαθητής καλείται να καταγράψει τους λόγους που οδηγούν σ' αυτήν. Επειδή ζητείται ο παραλληλισμός των συμπολιτειών με την ΕΕ, θα γίνει μια μικρή αναφορά στην πολιτική συμπεριφορά της Αρχαϊκής Συμπολιτείας και τον χαρακτηρισμό τον αφήνω στην κρίση του αναγνώστη. (...)

Ας δούμε πώς αντιμετωπίζεται και ο θεσμός της δουλείας γενικότερα στο βιβλίο της Ιστορίας. «Η Αθηναϊκή κοινωνία σχεδόν στο σύνολό της περιέβαλλε τους δούλους με στοργή και η κάθε οικογένεια, στους κόλπους της οποίας υπηρετούσαν, τους θεωρούσαν μέλη τους», γράφει στη σελ. 75 το εγχειρίδιο του μαθητή. Ο θεσμός της δουλείας είναι δίκαιος, υποστηρίζει το απόσπασμα από τα «Πολιτικά» του Αριστοτέλη που παρατίθεται εντός πλαισίου και διευκρινίζει, και για τους ίδιους τους δούλους η δουλεία είναι δίκαιη. Και η ερώτηση που μπαίνει είναι: «Τι σας κάνει εντύπωση στο κείμενο του Αριστοτέλη;» (σελ. 75). Στο Βιβλίο Του Εκπαιδευτικού διαπιστώνεται ότι «η ανάγνωση του παραθέματος από τα Πολιτικά του Αριστοτέλη θα δημιουργήσει προβλήματα στο μαθητή. Η κατανόηση του προβλήματος των δούλων είναι απαραίτητη» (Βιβλίο Του Εκπαιδευτικού, σελ. 66). Δίνεται λοιπόν η οδηγία στον διδάσκοντα να βοηθήσει τον μαθητή να συλλάβει έστω και αδρομερώς ότι δεν πρέπει να κρίνουμε κάθε εποχή με τα δικά μας κριτήρια. Με άλλα λόγια, ο διδάσκων πρέπει να βοηθήσει τον μαθητή να δικαιολογήσει την πέρα για πέρα συντηρητική άποψη του Αριστοτέλη στο συγκεκριμένο χωρίο και παραλείπει, ενώ διατείνεται στο Βιβλίο Του Εκπαιδευτικού ότι πρέπει να ακούγονται και άλλες απόψεις, ότι οι σοφιστές ήδη είχαν αμφισβητήσει τις διακρίσεις και την ανισότητα μεταξύ των ανθρώπων, ελεύθερων και δούλων, Ελλήνων και βάρβαρων, ευγενών και μη. «Φύσει γαρ πάντες ομοίως πεφύκαμεν ... αναπνέομεν γαρ εις τον αέρα άπαντες κατά το στόμα και κατά τας ρίνας». Δηλαδή: «Ολοι είμαστε από τη φύση όμοιοι, κανένας από εμάς δεν έχει οριστεί να είναι βάρβαρος ή Ελληνας... Ολοι μας αναπνέουμε από τον αέρα από το στόμα και τη μύτη», διακηρύσσει ο σοφιστής Αντιφών².

Ο Αλκιδάμας στον «Μεσσηνιακό λόγο» διακήρυξε ότι ο θεός άφησε όλους τους ανθρώπους ελεύθερους και η φύση δεν προόρισε κανέναν για σκλάβο.³ Για να κατανοήσει κάποιος το μέγεθος της στοργής των Αθηναίων για τους δούλους, αρκεί να προσθέσουμε ότι οι δούλοι δεν είχαν καμιά νομική υπόσταση, για να καταθέσουν ως μάρτυρες στα δικαστήρια έπρεπε προηγουμένως να βασανιστούν. Εάν προσπαθούσε να δραπετεύσει τον σημάδευαν με πυρακτωμένο σίδερο, όταν παραμελούσε την εργασία του τον μαστίγωναν σκληρά.⁴ (...)

Στη σελίδα 44 του Βιβλίου Του Εκπαιδευτικού γίνεται αναφορά στη «δυναμική των λαϊκών διεκδικήσεων», προκειμένου να καταστήσει τον καθηγητή και στη συνέχεια τον μαθητή επιφυλακτικό και καχύποπτο απέναντι σε αυτές. «Οι μαθητές πρέπει να προβληματιστούν πάνω στον κίνδυνο παροχέτευσής τους (σ.σ. των λαϊκών διεκδικήσεων) προκειμένου να εξυπηρετηθούν ιδιοτελείς σκοποί» (σελ. 44-45).

Το μάθημα της Αρχαίας Ιστορίας λοιπόν προσπαθεί να πείσει το σημερινό ελληνόπουλο ότι πρέπει να αισθάνεται ευτυχισμένο⁵ (όπως το παιδί της αρχαίας Αθήνας), επειδή «ζώντας σε μια ελεύθερη χώρα γεύεται τα αγαθά της Δημοκρατίας» (Βιβλίο του Εκπαιδευτικού σελ. 77). Να έχει επίσης απόλυτη εμπιστοσύνη στους ηγέτες του - είναι πάντοτε ικανοί και ενάρετοι -, να είναι επιφυλακτικό απέναντι στις λαϊκές διεκδικήσεις, μπορεί να εξυπηρετούν ιδιοτελή συμφέροντα, αλλά και μπορεί να τιμωρηθεί εάν αποτύχουν. Πρέπει, τέλος, να αισθάνεται ο μαθητής υπερήφανος για το «Ευρωπαϊκό Σύνταγμα», εφόσον έχει ως προμετωπίδα τον ορισμό του Θουκυδίδη για τη Δημοκρατία και από αγάπη στον αρχαίο ιστορικό... να ασπάζεται την ΕΕ θεωρώντας την ιστορική αναγκαιότητα!

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

1. Δ. Θεοχάρη, «Νεολιθικός πολιτισμός», σελίδα 61, εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 1981.

2. Albin Lesky, «Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας», σελ. 507-508, Θ. Πελεγρίνη, Λεξικό της Φιλοσοφίας στο λήμμα «Αντιφών», σελ. 688.

3. Albin Lesky, ό.π., σελ. 508.

4. Εκδοτική, «Ιστορία του Ελληνικού Εθνους», τ.Β σελ. 468.

5. Οι πρόσφατες κινητοποιήσεις των μαθητών μας προκαλούν εύλογες αμφιβολίες για αυτό.