«Τι είναι η λεγόμενη 4η Βιομηχανική Επανάσταση;». Με αυτό το ερώτημα άνοιξε τη συζήτηση ο Γρηγόρης Λιονής, μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ και υπεύθυνος του Τμήματος Οικονομίας, για να συνεχίσει:

«Είναι άραγε κάτι ουρανοκατέβατο; Οχι. Δεν είναι τίποτα άλλο παρά συνένωση πολλαπλών διαφορετικών τεχνολογιών και η εφαρμογή τους στη βιομηχανική παραγωγή. Δεν είναι δηλαδή κάτι διαφορετικό παρά ένα νέο επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Αν θέλουμε να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι, μπορούμε να ξεχωρίσουμε δύο βασικούς άξονες τεχνολογίας, στενά αλληλοσυνδεδεμένους, πάνω στους οποίους εδράζεται. Αφενός την περαιτέρω αυτοματοποίηση της παραγωγικής διαδικασίας, αξιοποιώντας νέα συστήματα ρομποτικής τεχνολογίας και εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης και αφετέρου νέα πληροφορικά συστήματα που παράγουν, διαχειρίζονται, μεταφέρουν και επεξεργάζονται όγκο πληροφορίας. Η εφαρμογή αυτών των τεχνολογιών οδηγεί σε αναδιοργάνωση ολόκληρων παραγωγικών κλάδων και σε μεγάλη αύξηση παραγωγικότητας εργασίας, ειδικά σε ορισμένους κλάδους σε εκτίναξη.

Πρόκειται για τον τελευταίο, όχι έσχατο, κρίκο μιας ολόκληρης αλυσίδας τεχνολογικών εξελίξεων. Στη ρομποτική, τα πρώτα βιομηχανικά ρομπότ εμφανίστηκαν 60 χρόνια πριν, ενώ έκτοτε τα δεκάδες χρόνια ανάπτυξης και σταδιακής διεύρυνσης των δυνατοτήτων τους έχουν οδηγήσει στο σημερινό επίπεδο. Αντίστοιχα, τα σύγχρονα συστήματα διαχείρισης της πληροφορίας είναι το αποτέλεσμα δεκαετιών ανάπτυξης. Απ' την επιστολική αγορά, στην τηλεφωνική, στο fax, στο email και σήμερα στην άμεση διασύνδεση μέσω διαδικτύου απευθείας των εργαλειομηχανών και των κινητήρων, επιτρέποντας, για παράδειγμα, τη συνεχή παρακολούθηση των παραμέτρων λειτουργίας ενός πλοίου που βρίσκεται στην άλλη άκρη του κόσμου.

Το καινούργιο σε αυτήν την εξελικτική πορεία αφορά την τελειοποίηση αυτών των επιμέρους συστημάτων και τη σταδιακή ενσωμάτωσή τους ολοένα και περισσότερο στην παραγωγική διαδικασία.

Η δυνατότητα εφαρμογής τους στην παραγωγή δεν προέκυψε απ' το πουθενά. Πέραν της τεχνικής ανάπτυξής τους στην πορεία του χρόνου, καταλυτικό ρόλο διαδραμάτισε το προτσές της συσσώρευσης του κεφαλαίου. Επέτρεψε τη σημαντική αύξηση των επενδύσεων σε σταθερό κεφάλαιο και των δαπανών για τη σχετική έρευνα. Επιπλέον, οδήγησε στη δημιουργία πολύ μεγάλων βιομηχανικών μονάδων, οι οποίες είναι οικονομικά εφικτό να αυτοματοποιηθούν. Παραπέρα, το προτσές συσσώρευσης του κεφαλαίου οδήγησε στη δημιουργία κατάλληλων υποδομών που στηρίζουν αυτό το νέο επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων.

Η λεγόμενη 4η Βιομηχανική Επανάσταση είναι η σύμφυση ενός νέου επιπέδου συγκέντρωσης της παραγωγής, νέων επιτευγμάτων της κοινωνικής εργασίας και της θεωρητικής της συμπύκνωσης ως επιστήμης που αυτοματοποιούν ολοένα και περισσότερες εργασίες εκτινάσσοντας την παραγωγικότητα της εργασίας και μιας σειράς υποδομών μεγάλης κλίμακας που "συνενώνουν" παραγωγικές διαδικασίες.

Υπ' αυτό το πρίσμα, εκφράζουν στο επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεων ένα νέο, ανώτερο επίπεδο ανάπτυξης του κοινωνικού χαρακτήρα της παραγωγικής διαδικασίας. Οι νέες παραγωγικές δυνάμεις αποτελούν ένα νέο επίπεδο ολοκλήρωσης της παραγωγικής διαδικασίας. Η εικόνα μιας μεγάλης αλληλοσυνδεδεμένης παραγωγής είναι πια ορατή άμεσα και στο επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεων».

Στη συνέχεια, ο ομιλητής μίλησε για τους δύο κεντρικούς μύθους της αστικής φιλολογίας σχετικά με τη λεγόμενη 4η Βιομηχανική Επανάσταση:

«Ο πρώτος μύθος αφορά το τέλος τάχα της εργατικής τάξης. Οι αστοί ιδεολόγοι αναφέρονται σε μηχανήματα που παράγουν από μόνα τους οδηγώντας σε μείωση της σημασίας και του βάρους της εργατικής τάξης.

Πρόκειται για τεράστιο ψέμα. Το νέο επίπεδο αυτοματοποίησης δεν φθάνει το επίπεδο του ανθρώπου, κυρίως στο επίπεδο αντιμετώπισης αναπάντεχων προβλημάτων. Γι' αυτόν το λόγο, ένας τεράστιος όγκος δραστηριοτήτων που απαιτούνται δίπλα στις αυτοματοποιημένες μονάδες (πρώτες ύλες, τροφοδότηση των μονάδων) και γενικότερα δραστηριότητες, απαραίτητες στην κοινωνική παραγωγή αλλά πολύ διασπαρμένες, θα συνεχίσουν να υλοποιούνται από ανθρώπους. Παράλληλα, το ίδιο το νέο επίπεδο αυτοματοποίησης της παραγωγής δημιουργεί νέες δραστηριότητες, στο σχεδιασμό και στην κατασκευή νέων εργοστασίων, στη συντήρηση και στον καθαρισμό. Για μια ακόμα φορά, η μόνιμη τάση για τεχνολογική ανεργία θα διαψευσθεί από την πραγματικότητα, όπως έχει διαψευσθεί κάθε φορά στο παρελθόν. Η εργατική τάξη αγκαλιάζει όλο και μεγαλύτερο κομμάτι της παραγωγής και σήμερα είναι πιο πολύτιμη από ποτέ.

Φυσικά, η εργατική τάξη δεν πρόκειται να "δρέψει τους καρπούς" της αυξημένης παραγωγικότητας της εργασίας. Οι εξελίξεις στα μέσα παραγωγής οδηγούν σε δραστική μείωση του αναγκαίου χρόνου εργασίας, του χρόνου μέσα στον οποίο ο εργαζόμενος παράγει όσα χρειάζεται για να καλύψει τις ανάγκες του. Αυτή η μείωση όχι μόνο δεν οδηγεί σε γενική μείωση του χρόνου εργασίας, αλλά η ανάγκη του καπιταλισμού για κέρδος οδηγεί στο αντίθετο αποτέλεσμα. Η ανάγκη ανάσχεσης της πτωτικής τάσης του μέσου ποσοστού κέρδους οδηγεί σε αύξηση του βαθμού εκμετάλλευσης. Οι εργαζόμενοι βρίσκονται να εργάζονται περισσότερες ώρες, με μειωμένους μισθούς και με αυξημένη εντατικότητα της εργασίας, και ένα άλλο τμήμα τους αυξάνει τον εφεδρικό στρατό, με τη μορφή της ανεργίας και της υποαπασχόλησης. Η αυτοματοποίηση της παραγωγής οδηγεί σε εντατικοποίηση της εργασίας. Η εκμεταλλευτική και αντιφατική φύση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής στο απόγειό της.

Ο δεύτερος βασικός μύθος γύρω απ' τη λεγόμενη 4η Βιομηχανική Επανάσταση είναι πως αποτελεί το κλειδί για την επίλυση των προβλημάτων κερδοφορίας για το κεφάλαιο. Συνεχείς αναλύσεις κάνουν λόγο για εκτόξευση της κερδοφορίας το επόμενο διάστημα λόγω της εφαρμογής τέτοιων συστημάτων στην παραγωγική διαδικασία.

Ωστόσο, οι αναλύσεις αυτές - αστικές - αδυνατούν να δουν τις εσωτερικές αντιφάσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής.

Η αύξηση της παραγωγικότητας λόγω αυτοματοποίησης σίγουρα οδηγεί τις πρώτες επιχειρήσεις που θα την ενσωματώσουν σε μεγαλύτερα κέρδη, με τη μορφή της πρόσθετης υπεραξίας. Ομως, στην πορεία, η γενίκευση της καινοτομίας οδηγεί όχι απλά σε απώλεια του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος, αλλά και στο ανάποδο αποτέλεσμα. Σε επίπεδο κοινωνίας, οι αυξημένες επενδύσεις σε σταθερό κεφάλαιο επιμερίζονται μια σταθερή ποσότητα υπεραξίας. Το ποσοστό κέρδους εμφανίζει πτωτική τάση. Και η απάντηση είναι η καταφυγή σε φθηνή εργατική δύναμη ως ο κύριος μηχανισμός που αντεπιδρά σ' αυτήν την τάση. Ετσι, η αυτοματοποίηση όχι μόνο δεν διασφαλίζει τα κέρδη, αλλά αντίθετα πιέζει τελικά τόσο την κερδοφορία προς τα κάτω και τον βαθμό εκμετάλλευσης προς τα πάνω. Σε ακραίο επίπεδο, μια πλήρως αυτοματοποιημένη παραγωγή χωρίς εισροή ανθρώπινης εργασίας θα οδηγούσε σε πλήρη κατάρρευση του ποσοστού κέρδους, αφού δεν θα υπήρχε καθόλου παραγωγή νέας αξίας. «Το ίδιο το κεφάλαιο είναι η κινούμενη αντίφαση. Προσπαθεί να περιορίσει τον χρόνο εργασίας στο ελάχιστο, ενώ απ' την άλλη τοποθετεί το χρόνο εργασίας σαν μοναδικό μέτρο και πηγή πλούτου»¹.

Παράλληλα, νέοι επιχειρηματικοί κλάδοι που γεννιούνται με την 4η Βιομηχανική Επανάσταση περισσότερο οδηγούν σε μια αναδιανομή των κερδών. Πρόκειται για δραστηριότητες με πολύ μικρές αρχικές επενδύσεις, τόσο σε μέσα παραγωγής όσο και σε εργατική δύναμη, που ωστόσο, λόγω της διασυνδεσιμότητας, συγκεντρώνουν μεγάλο όγκο δραστηριότητας και κερδών, αναδιανέμοντας κέρδη από άλλους παραδοσιακούς κλάδους της οικονομίας και πυροδοτώντας έντονη ενδοαστική αντιπαράθεση για την κατανομή των κερδών, όπως η διαπάλη με την "Airbnb" που κατηγορείται ότι "αποτελεί αθέμιτο ανταγωνισμό προς τους ξενοδόχους".

Η πεποίθηση για "λύτρωση" του καπιταλισμού μέσα απ' την 4η Βιομηχανική Επανάσταση τελικά παραγνωρίζει πως το πρόβλημα που έχει να αντιμετωπίσει ο καπιταλισμός είναι πρόβλημα υπερσυσσώρευσης κεφαλαίων και οι νέες επενδύσεις δεν λύνουν το πρόβλημα. Η νέα καπιταλιστική κρίση ελλοχεύει και η λεγόμενη 4η Βιομηχανική Επανάσταση δεν είναι λύση».

Κλείνοντας ο ομιλητής τόνισε: «Οι καπιταλιστικές σχέσεις είναι πολύ στενές για τα νέα μέσα παραγωγής. Αντίθετα, τα νέα μέσα παραγωγής μπορούν να δώσουν τεράστιες δυνατότητες σε μια σοσιαλιστική οργάνωση της κοινωνίας. Το νέο, δραστικά αυξημένο επίπεδο παραγωγικότητας της εργασίας θα οδηγήσει ταυτόχρονα σε γενική, δραστική μείωση του εργάσιμου χρόνου, απελευθερώνοντας τους εργαζόμενους για άλλες δραστηριότητες που ολοκληρώνουν τον άνθρωπο, για αναψυχή, ανάπαυση, κοινωνικοποίηση και συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων. Παράλληλα, επιτρέπουν ένα νέο επίπεδο υλικής αφθονίας καλύπτοντας ολοένα και μεγαλύτερο τμήμα των ανθρώπινων αναγκών. Η αυξημένη διασύνδεση οδηγεί σε ανώτερες τεχνικές δυνατότητες την εργατική εξουσία, όπως και σε διευρυμένες δυνατότητες βελτιστοποίησης του επιστημονικού κεντρικού σχεδιασμού.

Γι' αυτό, το επαναστατικό κίνημα στις μέρες μας δεν έχει καμία φοβία μπροστά στις νέες εξελίξεις στην παραγωγική διαδικασία. Η δυνατότητα κατάργησης της αγοράς, του κέρδους και της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας εμφανίστηκε εδώ και 100 χρόνια... Και οι μπολσεβίκοι την έκαναν πραγματικότητα. Τα νέα μέσα παραγωγής δείχνουν πως οι παραγωγικές δυνάμεις είναι ακόμα πιο ώριμες, ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής εμφανίζεται πια μπροστά μας, άμεσα. Οι νέες αυτές παραγωγικές δυνάμεις μας είναι δικά μας δημιουργήματα. Εμείς τις φτιάχνουμε, δεν είναι τίποτα άλλο απ' την κληρονομιά χιλιάδων ετών εργασίας, πρακτικής πείρας και θεωρητικής της συμπύκνωσης ως επιστήμης. Ανοίγουν τεράστιες δυνατότητες για να καλυφθούν οι σύγχρονες ανάγκες μας, δυνατότητες στις οποίες μοναδικό εμπόδιο είναι η ιδιοκτησία των μονοπωλιακών ομίλων και το κυνήγι του κέρδους.

Οι αντιφάσεις στις οποίες προσκρούει ο καπιταλισμός σήμερα απλά αποτυπώνουν την εσωτερική του αντίφαση. Αντίθετα απ' όσα μας λένε, οι εξελίξεις αυτές δεν σηματοδοτούν το τέλος της εργατικής τάξης... Οι εξελίξεις αυτές σηματοδοτούν ακριβώς το αντίθετο... Οι νέες καινοτόμες παραγωγικές δυνατότητες της ανθρώπινης εργασίας απαιτούν καινοτόμες σχέσεις. Σηματοδοτούν πως η ανάγκη, εμείς, η εργατική τάξη, που σχεδιάζει, κατασκευάζει, λειτουργεί όλη την τεράστια παραγωγική μηχανή να την πάρουμε εξολοκλήρου στα χέρια μας, να πετάξουμε το παλιό, τους ομίλους, το κεφάλαιο, το αστικό κράτος, και να φτιάξουμε το καινούργιο είναι σήμερα περισσότερο επίκαιρη από ποτέ. Η επιστημονική ρύθμιση της κοινωνικής παραγωγής που καταργεί την αγορά και την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο είναι πια μια δυνατότητα τελείως χειροπιαστή... Το βασίλειο της ελευθερίας... είναι πια μπροστά μας... και είναι όχι απλά δίκαιο, αλλά περισσότερο επίκαιρο και αναγκαίο από ποτέ. Και εμείς θα το κάνουμε πράξη... Εμείς θα ανοίξουμε το δρόμο με τον μοναδικό τρόπο που μπορεί να γίνει, "με τη βίαιη ανατροπή του σημερινού κοινωνικού καθεστώτος"»².

Παραπομπές

1 Κ. Μαρξ, Grundrisse. τ.2 σελ 539

2 Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, εκδόσεις ΣΕ, 1984, σελ 65