ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ

Ομιλία Μαρίνου Χαριτάτου, προέδρου του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (ΕΛΙΑ)

Παρουσίαση της έκδοσης του ιστορικού λευκώματος
"ΚΑΤΟΧΗ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ"
στο οποίο περιέχονται φύλλα του "ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗ" εκείνης της περιόδου

ΜΑΡΙΝΟΣ ΧΑΡΙΤΑΤΟΣ

«Πολλαπλός ο ρόλος του παράνομου Τύπου»

«Ο παράνομος και αντιστασιακός Τύπος αποτελεί από μόνος του μια σημαντική και ηρωική σελίδα της ελληνικής ιστορίας. Ακόμη και στις περιπτώσεις οργανώσεων, ομάδων ή ατόμων, που η αντιστασιακή τους δραστηριότητα περιορίστηκε στην προπαγάνδα μέσω κάποιου παράνομου εντύπου, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η συγγραφή, η διανομή, ή και η απλή κατοχή ενός τέτοιου εντύπου επέσυρε κατά κανόνα σύλληψη, βασανιστήρια και εκτέλεση. Πέρα από τη διακήρυξη αρχών των επιμέρους οργανώσεων, ο ρόλος του παράνομου Τύπου ήταν πολλαπλός». Τα παραπάνω τόνισε ο Μαρίνος Χαριτάτος, πρόεδρος του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, του ΕΛΙΑ, στην τοποθέτησή του κατά την παρουσίαση του Ιστορικού Λευκώματος του «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗ». Ολόκληρη η παρέμβαση του Μ. Χαριτάτου δημοσιεύεται στη συνέχεια:

«Κυρία Γενική Γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος, αγαπητοί φίλοι

Η σημερινή εκδήλωση είναι αφιερωμένη σ' ένα σπουδαίο έργο διάσωσης της ιστορίας, στην επανέκδοση των φύλλων του "Ριζοσπάστη", της περιόδου 1941-1945. Ως πρόεδρος του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, του ΕΛΙΑ, ενός φορέα που επί δεκαετίες έχει ως κεντρικό του στόχο την ανάδειξη της ιστορίας της χώρας μας μέσω της διάσωσης και προβολής αρχειακού υλικού, χαίρομαι ιδιαίτερα που βρίσκομαι ανάμεσά σας σήμερα.

Η σημερινή εκδήλωση, λοιπόν, συνδέεται με το έργο του ΕΛΙΑ, όχι μόνο γιατί το υλικό του τόμου, που παρουσιάζεται σήμερα, στο μεγαλύτερο μέρος του προέρχεται από τις δικές μας συλλογές. Αλλά γιατί παραχωρώντας στο ΚΚΕ τα φύλλα του "Ριζοσπάστη", που είχαμε στη διάθεσή μας, για την επανέκδοση, εξυπηρετήσαμε το στόχο της ελεύθερης πρόσβασης των ερευνητών στην πληροφορία, στόχο που το Αρχείο υπηρετεί με επιμονή από την πρώτη στιγμή της ίδρυσής του.

Μάλιστα, μόλις πρόσφατα ο φίλος δημοσιογράφος Γιώργος Πετρόπουλος ανακάλυψε στο ΕΛΙΑ φύλλα του "Ριζοσπάστη" της περιόδου 1941-1945, που δεν περιλαμβάνονται στον τόμο αυτό και παραχωρήθηκαν στο ΚΚΕ για να συμπληρωθεί η σειρά».

Το έργο του ΕΛΙΑ

«Θα μου επιτρέψετε», συνέχισε ο ομιλητής, «σε αυτό το σημείο να πω δυο λόγια για το ΕΛΙΑ:

Το ΕΛΙΑ ιδρύθηκε το 1980, με βασικό στόχο τη διάσωση, συλλογή, ταξινόμηση, μελέτη και έκδοση έντυπου και άλλου αρχειακού υλικού του 19ου και 20ού αιώνα, το οποίο αφορά κυρίως στην ιστορική και πνευματική πορεία της Ελλάδος.

Αγαπητοί φίλοι

Οι αρχειακές συλλογές του ΕΛΙΑ έχουν σήμερα πάνω από 800 αρχεία ιστορικού και λογοτεχνικού περιεχομένου, όπως της οικογένειας Κολοκοτρώνη, του Υδραίου αντιναυάρχου Γεώργιου Σαχτούρη, του Χαρ. Τρικούπη, του Ελευθέριου Βενιζέλου, του Ηλία Παπαστεργιόπουλου, που καλύπτει τη δράση του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ στη Δυτική Πελοπόννησο, το αρχείο του ΕAM στον Παλαμά Καρδίτσας, της Κοινότητας και του Πατριαρχείου Αλεξάνδρειας, της οικογένειας Βαλαωρίτη, του Καβάφη, του Τσίρκα, του Θράσου Καστανάκη, του Τέλλου Αγρα, του Ζήση Σκάρου, του Μιχάλη Παπαϊωάννου, του Αλέξη Μινωτή και της Κατίνας Παξινού. Η βιβλιοθήκη του ΕΛΙΑ περιέχει πάνω από 100.000 τόμους βιβλίων, φυλλαδίων, περιοδικών, ημερολογίων και εφημερίδων του 19ου και του 20ού αιώνα. Η συλλογή χαρτών περιλαμβάνει πάνω από 2.500 χάρτες, ενώ το φωτογραφικό αρχείο καταγράφει περισσότερα από 500.000 θέματα από τον ελληνικό, κυρίως, χώρο.

Σημαντικός όγκος του αποθησαυρισμένου υλικού του ΕΛΙΑ αφορά στον Τύπο. Στις συλλογές του, απόκεινται περί τις 8.000 τίτλοι εφημερίδων και περιοδικών. Ειδικότερα, συμπεριλαμβάνονται εφημερίδες του 19ου και του 20ού αιώνα - πολλές από τις οποίες αποτελούν πλήρεις σειρές - χειρόγραφες εφημερίδες, πολυάριθμοι τίτλοι παράνομου, γυναικείου, τοπικού, αιγυπτιώτικου και ξενόγλωσσου Τύπου στην Ελλάδα, ξένου Τύπου με ύλη ελληνικού ενδιαφέροντος, καθώς και σατιρικά, εκπαιδευτικά και μαθητικά έντυπα, έντυπα για το θέατρο, τον κινηματογράφο και τις καλές τέχνες, βιβλιογραφικά και λογοτεχνικά περιοδικά, κ.ά. Προωθούμε ένα πρόγραμμα διάσωσης σπουδαίων ελληνικών περιοδικών, αξιοποιώντας την ψηφιακή τεχνολογία. Πρέπει δε να πω, μια και αναφέρθηκα σε περιοδικά, πως έχουμε εκδώσει ολόκληρο το περιοδικό ΑΝΤΑΙΟΣ που εκδιδόταν την περίοδο 1945-1951 και που ήταν το επιστημονικό περιοδικό του ΕΑΜικού χώρου, της ΕΑΜικής αριστερής διανόησης εκείνης της περιόδου, ευαισθητοποιώντας τον πολύ κόσμο, φέρνοντάς τον σε επαφή με τα τεκμήρια της ιστορίας και του πολιτισμού του τόπου μας».

Ηρωική σελίδα της ελληνικής ιστορίας

«Ξαναγυρνώντας τώρα», συνέχισε ο Μ. Χαριτάτος, «στο θέμα της σημερινής εκδήλωσης, όσο κι αν θέλουμε, εξήντα χρόνια ύστερα από τον πόλεμο και την Κατοχή, να δούμε την περίοδο αυτή χωρίς συναισθηματική φόρτιση και να αποφύγουμε τα στερεότυπα, είναι δύσκολο να μην ξεκινήσουμε με τη διαπίστωση πως υπήρξε εντυπωσιακή, τόσο η μαζική και ολόψυχη συμμετοχή του ελληνικού λαού στον πόλεμο, όσο και η αντιστασιακή διάθεση, που εκφράστηκε με τη συμμετοχή από πολύ νωρίς σε ποικίλες οργανώσεις στις πόλεις και, λίγο αργότερα, στο ένοπλο αντάρτικο του βουνού. Στην καθαρά πατριωτική αντιστασιακή διάθεση ατόμων ή οργανώσεων, την οποία όξυνε ιδιαιτέρως η κατοχή μεγάλου μέρους της χώρας από τους ταπεινωτικά ηττημένους Ιταλούς και από τους Βουλγάρους, που, επίσης ηττημένοι στους Βαλκανικούς και στον Α` Παγκόσμιο, έπαιρναν τώρα χαριστικά την Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη, θα πρέπει να προσθέσουμε την αγωνιστικότητα εκείνων, που είχαν ήδη επί σειρά ετών αντιμετωπίσει τις διώξεις της μεταξικής δικτατορίας - από τους δημοκρατικούς και φιλελεύθερους πολίτες και αξιωματικούς, μέχρι τους κομμουνιστές, που είχαν φυλακιστεί, βασανιστεί και εξοριστεί ανελέητα. Οπως παρατηρεί ο Χ. Φλάισερ (Ιστορία του Ελληνικού Εθνους, τόμ. ΙΣΤ`, σ. 12), «οι κατοπινοί ξένοι δυνάστες μπόρεσαν, μετά από ορισμένες αλλαγές προσώπων, να χρησιμοποιήσουν "το αυταρχικό καθεστώς στη μέχρι τώρα δομή του"». Η δε παράδοση των πολιτικών κρατουμένων στους κατακτητές αποτελεί πράξη μοναδική στην κατεχόμενη Ευρώπη.

Στα πολλά και ποικίλα έντυπα των αντιστασιακών οργανώσεων παρουσιάζονται οι σκοποί και οι απόψεις τους, μια πρώτη διάκριση σε αντιλήψεις και επιλογές αφορά στο κατά πόσον μια οργάνωση έκανε λόγο για τις μετά την απελευθέρωση προοπτικές (κυρίως το πολιτειακό, δηλαδή την επιστροφή ή όχι του βασιλιά) ή επικεντρωνόταν αποκλειστικά στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, αναβάλλοντας οποιαδήποτε άλλη συζήτηση γι' αργότερα. Στη δεύτερη αυτή κατηγορία ανήκε, αρχικά τουλάχιστον, το ΕΑΜ, η μεγαλύτερη ελληνική αντιστασιακή οργάνωση.

Ο παράνομος και αντιστασιακός Τύπος αποτελεί από μόνος του μια σημαντική (και ηρωική, για να καταφύγουμε ξανά στα στερεότυπα) σελίδα της ελληνικής ιστορίας. Ακόμη και στις περιπτώσεις οργανώσεων, ομάδων ή ατόμων, που η αντιστασιακή τους δραστηριότητα περιορίστηκε στην προπαγάνδα μέσω κάποιου παράνομου εντύπου, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η συγγραφή, η διανομή, ή και η απλή κατοχή ενός τέτοιου εντύπου, επέσυρε κατά κανόνα σύλληψη, βασανιστήρια και εκτέλεση. Πέρα από τη διακήρυξη αρχών των επιμέρους οργανώσεων, ο ρόλος του παράνομου Τύπου ήταν πολλαπλός. Είχε στόχο να δίνει πρακτικές συμβουλές επιβίωσης, αλλά και να κρατά ψηλά το ηθικό του δοκιμαζόμενου από την πείνα λαού, να μεταδίδει πληροφορίες από το μέτωπο (με πηγή συνήθως το ραδιόφωνο) και από τις μεγάλες επιτυχίες της Ελληνικής Αντίστασης (π.χ., τη βόμβα της ΠΕΑΝ, που κατέστρεψε τα γραφεία της φασιστικής ΕΣΠΟ στην Αθήνα και επέφερε τη διάλυση της οργάνωσης, την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου και της σήραγγας στο Κούρνοβο), κρατώντας ζωντανή την ελπίδα, να οργανώνει και να κατευθύνει τις μαζικές εκδηλώσεις διαμαρτυρίας και αντίστασης στις μεγάλες πόλεις (ας μην ξεχνάμε ότι στην Αθήνα έγινε η μεγαλύτερη διαδήλωση της κατεχόμενης Ευρώπης, η μαζική και πεισματική αντίσταση κατόρθωσε να ακυρώσει την αποστολή Ελλήνων επίστρατων στη Σοβιετική Ενωση, για να πολεμήσουν στο πλευρό της Βέρμαχτ), να περιορίζει κατά το δυνατόν τα κρούσματα συνεργασίας με τον κατακτητή, κατονομάζοντας, στιγματίζοντας και εκφοβίζοντας τους δοσίλογους, τους καιροσκόπους και τους μαυραγορίτες, ακόμη και "τα κορίτσια των Ιταλών - Γερμανών".

Στον αναγνώστη που ξεφυλλίζει σήμερα το "Ριζοσπάστη" των χρόνων της Κατοχής, ο πολλαπλός αυτός ρόλος του παράνομου Τύπου γίνεται αμέσως αντιληπτός. Από τις σελίδες του "Ριζοσπάστη" της 5ης Σεπτεμβρίου του 1942, το ΚΚΕ ανακοινώνει την ίδρυση του ΕΑΜ και καλεί τα μέλη του να ενταχθούν και να στηρίξουν την οργάνωση "χωρίς επιφύλαξη και κανένα δισταγμό αλλά με απόλυτη πίστη". Στο ίδιο φύλλο περιγράφεται αναλυτικά η μάχη για το Στάλινγκραντ, ενώ αναφέρονται ειδήσεις από όλον τον κόσμο που σχετίζονται με τον αγώνα κατά του Αξονα. Εκτενείς είναι και οι αναφορές για τον αγώνα στο εσωτερικό, κυρίως σε Αθήνα - Πειραιά: "Κηρύχτηκε πανυπαλληλική απεργία", "Τετραήμερη νικηφόρα απεργία στα λιπάσματα Πειραιά". Περιγράφεται η ηρωική θυσία του Μανώλη Γριντάκη, αγωνιστή εκτοπισμένου στον Αϊ - Στράτη, ενώ γίνεται έκκληση για τη σωτηρία 45 φυλακισμένων της Ακροναυπλίας που οι Ιταλοί ήθελαν να τους πάρουν ομήρους: "Ελληνες, φωνάξτε να μην πειραχτεί κανένας απ' τους αιχμαλώτους του αγώνα σας! Παλέψτε για την απελευθέρωση του Ζαχαριάδη και όλων των αγωνιστών του λαού μας". Σε άρθρο με τίτλο "Το μαρτύριο των Εβραίων", περιγράφεται η συγκέντρωση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης και η οργάνωσή τους σε "Τάγματα Εργασίας", ενώ στιγματίζεται ο αντισημιτισμός: "Οι Εβραίοι, που μαρτυρούν σήμερα, πολέμησαν για την Ελλάδα και τραυματίστηκαν στ' αλβανικά βουνά". Σε δύο άρθρα, με τίτλο "Προδότες και εγκάθετοι" και "Προσοχή", κατονομάζονται δοσίλογοι χαφιέδες των αρχών κατοχής που παρουσιάζονται ως αντιστασιακοί. Τέλος, σε άρθρο με τίτλο "Ψωμί - συσσίτια - τρόφιμα" γίνεται αναφορά στην άφιξη τριών σιτοφορτίων στον Πειραιά και στις κινητοποιήσεις των λαϊκών οργανώσεων, ιδιαίτερα των δημοσίων υπαλλήλων, για διανομή τροφίμων. Ας σημειωθεί ότι από την ίδρυσή του και μέχρι τα τέλη του 1947 (οπότε και απαγορεύτηκε ξανά), από το "Ριζοσπάστη" πέρασαν σημαντικοί αγωνιστές και άνθρωποι των Γραμμάτων και των Τεχνών. Ας αναφερθούν, ενδεικτικά, ο Μάρκος Αυγέρης, ο Γιάννης Κορδάτος, ο Πέτρος Πικρός, ο Μανόλης Γλέζος κι ο Κώστας Καραγιώργης».

Πάνω από 400 τίτλοι εντύπων

«Η συλλογή παράνομου και αντιστασιακού Τύπου του ΕΛΙΑ», σημείωσε, ολοκληρώνοντας την τοποθέτησή του ο ομιλητής, «περιλαμβάνει περισσότερους από 400 τίτλους εντύπων. Μεταξύ αυτών, εκτός από το "Ριζοσπάστη", οι σημαντικές εκδόσεις του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και της ΕΠΟΝ. Αναφέρω ενδεικτικά:

Την "Ελεύθερη Ελλάδα", το "όργανο της Κεντρικής Επιτροπής του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου". Πρωτοκυκλοφόρησε στην Αθήνα στις 20-4-1942 και έκλεισε οριστικά στις 17-10-1947.
Τον ΕΛΑΣίτη, όργανο του ΕΛΑΣ, και άλλα έντυπα, που αποτελούσαν την επίσημη φωνή κεντρικών οργανώσεων.
Εντυπα περιφερειακών οργανώσεων, που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Βλέπουμε, παραδείγματος χάριν στη Ρούμελη, "όργανο της Επιτροπής του ΕΑΜ Στερεάς Ελλάδας", άρθρα για τις ανοιξιάτικες καλλιέργειες, τα λιπάσματα κ.ά., που απηχούν τη φροντίδα του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ για εξασφάλιση, στο μέτρο βέβαια του δυνατού, ομαλών συνθηκών παραγωγής και διαβίωσης στις περιοχές της Ελεύθερης Ελλάδας.

Θα κλείσω εδώ, παρόλο, που, τόσο το θέμα του Τύπου, όσο και οι συλλογές του ΕΛΙΑ, είναι θέματα, για τα οποία θα μπορούσαμε να μιλάμε για ώρες, ευχαριστώντας τους διοργανωτές της σημερινής εκδήλωσης για την ευκαιρία που έδωσαν στο ΕΛΙΑ και σε μένα προσωπικά να βρισκόμαστε ανάμεσά σας».

Ομιλία Μαρίνου Χαριτάτου, προέδρου του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (ΕΛΙΑ)
Ημερομηνία Δημοσίευσης: 7/12/2002 Σελ.8