Ο λόγος του Β. Ι. Λένιν στο 1ο Πανρωσικό Συνέδριο για την Εκπαίδευση, στις 28 Αυγούστου 1918, δίνει μια ουσιαστική εικόνα του ρόλου της εκπαίδευσης στη διαπάλη ανάμεσα στην παλιά κοινωνία και τη νέα, που πάει να χτιστεί με την Επανάσταση. Τα παρακάτω αποσπάσματα (σύντομη περίληψη δημοσιεύτηκε στις 29 Αυγούστου 1918) είναι χαρακτηριστικά:

«Ενα από τα συστατικά μέρη της πάλης που διεξάγουμε σήμερα είναι το θέμα της δημόσιας εκπαίδευσης. Στην υποκρισία και την ψευτιά μπορούμε να αντιτάξουμε την πλήρη και απροκάλυπτη αλήθεια. Ο πόλεμος έδειξε χτυπητά τι σημαίνει "θέληση της πλειοψηφίας", που μ' αυτή καλυπτόταν η αστική τάξη, ο πόλεμος έδειξε ότι μια χούφτα πλουτοκράτες σέρνουν τους λαούς στη σφαγή για τα συμφέροντά τους. Η πίστη πως η αστική δημοκρατία εξυπηρετεί την πλειονότητα υποσκάφτηκε τώρα οριστικά. Το Σύνταγμά μας, τα Σοβιέτ μας, που ήταν κάτι το νέο για την Ευρώπη, αλλά που για μας είναι κατανοητά ακόμη από την πείρα της επανάστασης του 1905, αποτελούν το καλύτερο παράδειγμα ζύμωσης και προπαγάνδας, που ξεσκεπάζει όλη την ψευτιά και την υποκρισία του δημοκρατισμού τους. Διακηρύξαμε ανοιχτά την κυριαρχία των εργαζομένων και των εκμεταλλευομένων - αυτό αποτελεί τη δύναμή μας και την πηγή του ακατανίκητού μας».

Και συνεχίζει: «Στον τομέα της δημόσιας εκπαίδευσης συμβαίνει το ίδιο: Οσο πιο πολιτισμένο ήταν ένα αστικό κράτος, τόσο πιο ραφιναρισμένα ψευδόταν, ισχυριζόμενο ότι το σχολείο μπορεί να βρίσκεται έξω από την πολιτική και να υπηρετεί την κοινωνία στο σύνολό της.

Στην πραγματικότητα, το σχολείο είχε μετατραπεί ολοκληρωτικά σε όργανο ταξικής κυριαρχίας της αστικής τάξης, ήταν πέρα για πέρα διαποτισμένο με το αστικό πνεύμα της κάστας, είχε σκοπό να προσφέρει στους καπιταλιστές πειθήνιους υποψήφιους και επιδέξιους εργάτες. Ο πόλεμος έδειξε ότι τα θαύματα της σύγχρονης τεχνικής χρησιμεύουν σαν μέσο για την εξόντωση εκατομμυρίων εργατών και για τον απεριόριστο πλουτισμό των καπιταλιστών που θησαυρίζουν από τον πόλεμο. Ο πόλεμος υποσκάφτηκε από τα μέσα, γιατί ξεσκεπάσαμε την ψευτιά τους, αντιπαραθέτοντάς της την αλήθεια. Εμείς λέμε: Η δουλειά μας στον τομέα της εκπαίδευσης είναι η ίδια πάλη για την ανατροπή της αστικής τάξης, δηλώνουμε ανοιχτά ότι σχολειό έξω από τη ζωή, έξω από την πολιτική είναι ψέμα και υποκρισία. Τι σήμαινε το σαμποτάζ που είχαν κηρύξει οι πιο μορφωμένοι εκπρόσωποι του παλιού αστικού πολιτισμού; Το σαμποτάζ έδειξε παραστατικότερα από οποιονδήποτε διαφωτιστή, απ' όλους τους λόγους και τις χιλιάδες μπροσούρες μας, ότι οι άνθρωποι αυτοί θεωρούν τη γνώση μονοπώλιό τους, μετατρέποντάς την σε όργανο κυριαρχίας τους πάνω στα λεγόμενα "κατώτερα στρώματα". Χρησιμοποίησαν τη μόρφωσή τους για να τορπιλίσουν το έργο της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, τάχθηκαν ανοιχτά ενάντια στις εργαζόμενες μάζες.

Μέσα στην επαναστατική πάλη, οι Ρώσοι εργάτες και αγρότες πήραν την οριστική τους διαπαιδαγώγηση. Είδαν ότι μόνο το δικό μας καθεστώς τους κάνει πραγματικά αφεντικά, πείστηκαν πως η κρατική εξουσία παρέχει αμέριστη και πλήρη βοήθεια στους εργάτες και στους φτωχούς αγρότες, για να μπορέσουν να συντρίψουν οριστικά την αντίσταση των κουλάκων, των τσιφλικάδων και των καπιταλιστών.

Οι εργαζόμενοι λαχταρούν τη μάθηση, γιατί τους είναι απαραίτητη για τη νίκη. Τα εννιά δέκατα των εργαζόμενων μαζών κατάλαβαν ότι η μάθηση αποτελεί όπλο στην πάλη τους για την απελευθέρωση, ότι οι αποτυχίες τους εξηγούνται με το ότι δεν έχουν αρκετή μόρφωση και ότι τώρα εξαρτάται απ' αυτούς τους ίδιους να γίνει η εκπαίδευση πραγματικά προσιτή σε όλους. Η υπόθεσή μας είναι εξασφαλισμένη χάρη στο ότι οι ίδιες οι μάζες καταπιάστηκαν με την οικοδόμηση της νέας, της σοσιαλιστικής Ρωσίας. Διδάσκονται από την ίδια τους την πείρα, από τις αποτυχίες και τα λάθη τους, βλέπουν πόσο απαραίτητη είναι η μάθηση για το νικηφόρο τερματισμό της πάλης που διεξάγουν. Παρά τη φαινομενική εξάρθρωση πολλών ιδρυμάτων και παρά την αγαλλίαση των σαμποταριστών διανοουμένων, βλέπουμε ότι η πείρα της πάλης δίδαξε τις μάζες να διαφεντεύουν μόνες τους τις τύχες τους. Ολοι όσοι συμπαθούν το λαό, όχι στα λόγια, αλλά στην πράξη, η καλύτερη μερίδα των εκπαιδευτικών, θα έλθουν σε βοήθειά μας - κι αυτό είναι για μας σίγουρη εγγύηση πως η υπόθεση του σοσιαλισμού θα νικήσει».

Σε αυτό το πνεύμα ο Λένιν αναγνωρίζει και τον ιδιαίτερο ρόλο της νεολαίας, των μελλοντικών γενιών. Στο λόγο του στο 1ο Πανρωσικό Συνέδριο των κομμουνιστών σπουδαστών (17 Απρίλη 1919) σημειώνει μεταξύ άλλων: «Μεγάλη σημασία έχει ότι η νεολαία, η κομμουνιστική νεολαία, οργανώνεται. Μεγάλη σημασία έχει ότι η νεολαία ετοιμάζεται να διδαχτεί πώς να χτίζει το καινούργιο σχολείο. Τώρα μπροστά σας έχετε ένα καινούργιο σχολείο. Το παλιό σχολείο που δεν το αγαπούσατε, το γραφειοκρατικό, το μισητό, που δεν συνδεόταν μαζί σας, δεν υπάρχει πια. Τη δουλειά την υπολογίσαμε για μια πολύ μακρόχρονη περίοδο. Τη μελλοντική κοινωνία που επιδιώκουμε να φτιάξουμε, την κοινωνία όπου δεν πρέπει να υπάρχει καμιά διάκριση - την κοινωνία αυτή θα χρειαστεί πολύς καιρός να την οικοδομήσουμε. Τώρα βάζουμε μόνο τον θεμέλιο λίθο της μελλοντικής κοινωνίας και θα χρειαστεί να την οικοδομήσετε εσείς όταν θα μεγαλώσετε».

Οι βάσεις λοιπόν για το καινούργιο σχολείο, της νέας κοινωνίας, μπαίνουν τα πρώτα χρόνια, με την καθοριστική συμβολή του ίδιου του Λένιν. Οι στόχοι και τα πρώτα βήματα αυτής της υπόθεσης καταγράφονται συμπυκνωμένα στο Πρόγραμμα του Κομμουνιστικού Κόμματος το 1919, όπου σημειώνεται για την υπόθεση της Παιδείας:

«Στον τομέα της λαϊκής Παιδείας, το ΚΚΡ βάζει καθήκον του να αποτελειώσει το έργο που άρχισε με την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917, το έργο της μετατροπής του σχολείου από όπλο ταξικής κυριαρχίας της αστικής τάξης σε όπλο εξαφάνισης αυτής της κυριαρχίας, σε όπλο ολοκληρωτικής εξάλειψης του χωρισμού της κοινωνίας σε τάξεις. Το σχολείο πρέπει να γίνει όπλο της δικτατορίας του προλεταριάτου, δηλαδή όχι μόνο φορέας των αρχών του κομμουνισμού γενικά, αλλά και φορέας της ιδεολογικής, οργανωτικής, διαπαιδαγωγητικής επιρροής του προλεταριάτου πάνω στα μισοπρολεταριακά και μη προλεταριακά στρώματα των εργαζόμενων μαζών, για την ολοκληρωτική συντριβή της αντίστασης των εκμεταλλευτών και την εφαρμογή του κομμουνιστικού συστήματος.

Τα άμεσα καθήκοντα σ' αυτό το δρόμο σήμερα είναι:

1. Η παραπέρα ανάπτυξη της πρωτοβουλίας των εργατών και των εργαζόμενων αγροτών στον τομέα της Παιδείας, με την ολόπλευρη βοήθεια της Σοβιετικής εξουσίας.

2. Η οριστική κατάκτηση όχι μόνο μιας μερίδας ή της πλειοψηφίας του διδακτικού προσωπικού, όπως τώρα, αλλά όλου του προσωπικού, με την έννοια της απομάκρυνσης των αδιόρθωτων αστικών αντεπαναστατικών στοιχείων και της εξασφάλισης της ευσυνείδητης εφαρμογής των κομμουνιστικών αρχών (της πολιτικής). Στενή σύνδεση του διδακτικού προσωπικού με το μηχανισμό της "ζύμωσης" και προπαγάνδας του ΚΚΡ.

3. Η καθιέρωση της δωρεάν και υποχρεωτικής Γενικής και Πολυτεχνικής (που δίνει θεωρητικές και πρακτικές γνώσεις για όλους τους βασικούς κλάδους της παραγωγής) Εκπαίδευσης για όλα τα παιδιά και των δύο φύλων μέχρι 16 χρόνων.

4. Η πραγματοποίηση στενής σύνδεσης της εκπαίδευσης με την κοινωνική - παραγωγική εργασία.

5. Η εξασφάλιση όλων των μαθητών με τροφή, ενδυμασία και σχολικά είδη σε βάρος του κράτους.

6. Η προσέλκυση του εργαζόμενου πληθυσμού για να μετάσχει δραστήρια στο έργο της Παιδείας (ανάπτυξη των συμβουλίων της λαϊκής μόρφωσης, κινητοποίηση των εγγράμματων κ.λπ.)».

Ο Λένιν επεξεργάστηκε τις πάγιες αρχές της κομμουνιστικής διαπαιδαγώγησης, οι οποίες συνίστανται στη στενή σύνδεση της διαπαιδαγώγησης με την πολιτική του Κομμουνιστικού Κόμματος στη συνένωση της Αγωγής και της Παιδείας με τη ζωή και την πρακτική της κομμουνιστικής οικοδόμησης, στη σύνδεση της μάθησης με την κοινωνικά ωφέλιμη εργασία. Παράλληλα, ο Λένιν επισήμανε τα πρωταρχικά καθήκοντα της εσωτερικής οργάνωσης του όλου εκπαιδευτικού - διαπαιδαγωγικού έργου, που είναι: Η ανάπτυξη της δραστηριότητας, της συνειδητότητας και της αυτοτέλειας των μαθητών, η καλλιέργεια σ' αυτούς του αισθήματος της συλλογικότητας, η ενότητα και συνύφανση όλων των πτυχών της διαπαιδαγώγησης.

Ο Λένιν υποστήριξε σθεναρά τον πολυτεχνικό χαρακτήρα που πρέπει να έχει η εκπαίδευση του σοσιαλιστικού κράτους. «Το σχέδιο προγράμματος του Κόμματος, που ο Λένιν επεξεργάστηκε στα 1917, υποδεικνύει σχετικά με το σχολείο: Υποχρεωτική δωρεάν Εκπαίδευση, Γενική και Πολυτεχνική (που να εισάγει στη θεωρία και την πρακτική όλων των βασικών βιομηχανικών κλάδων) για όλα τα παιδιά και των δύο φύλων μέχρι 16 χρόνων τουλάχιστον», σημειώνει η Κρούπσκαγια σε άρθρο της το 1932 με τίτλο «Ο Λένιν και η πολυτεχνική μόρφωση». Ακόμα κι αν το ηλικιακό όριο για το πέρασμα από τη γενική πολυτεχνική μόρφωση στην επαγγελματική μειώθηκε τα πρώτα χρόνια της Επανάστασης στα 15 έτη, ο Λένιν σημείωνε ρητά ότι αυτό είναι μια προσωρινή υποχώρηση, που οφειλόταν «στη φτώχεια και την οικονομική ερείπωση της χώρας», στις ανάγκες που γεννήθηκαν μετά τον Εμφύλιο και την ιμπεριαλιστική επέμβαση, που χρειάζονταν γρήγορα τεχνίτες. Βέβαια πρέπει να προσθέσουμε ότι ο Λένιν επισήμαινε την ανάγκη και η επαγγελματική μόρφωση των ενηλίκων να αποκτά πολυτεχνικό χαρακτήρα. Σύμφωνα με την Κρούπσκαγια, ο Λένιν έβλεπε στην πολυτεχνική μόρφωση «ένα από τα μέσα που θα έδιναν τη δυνατότητα να χτιστεί μια αταξική κοινωνία».

Και συνεχίζει η Κρούπσκαγια στο παραπάνω άρθρο: «Ο Λένιν υποστηρίζει ότι πρέπει να δημιουργήσουμε το σχολείο της πολυτεχνικής μόρφωσης, να συνδυάζουμε την επαγγελματική με την πολυτεχνική μόρφωση, να επεξεργαστούμε και μετά να θέσουμε προς έγκριση τα προγράμματα των Γενικών Σχολείων, τα μαθήματα, τις διαλέξεις και τις πρακτικές εφαρμογές. Ο Λένιν υποστήριζε ότι έπρεπε να κληθούν ειδικοί τεχνικοί και γεωπόνοι να βοηθήσουν την πολυτεχνική μόρφωση. Πρότεινε να χρησιμοποιήσουμε για το σκοπό αυτό τα εργοστάσια, τις επιχειρήσεις, όσο κι αν είναι πρόχειρα οργανωμένες».

* Το πρώτο μέρος δημοσιεύτηκε στο τετρασέλιδο «Νεολαία» του «Ριζοσπάστη» την περασμένη Τεταρτη, 5 Ιούλη