Τον Οκτώβρη του 1797, χωρίς την άδεια, αυτήν τη φορά, της λογοκρισίας της αυστριακής αστυνομίας, την οποία μέχρι τότε ελάμβανε¹, τύπωσε παράνομα το έργο του «Νέα Πολιτική Διοίκησις» που περιλαμβάνει την «Επαναστατική Προκήρυξη», τα «Δίκαια του Ανθρώπου», το «Σύνταγμα» και τον «Θούριο».

Παράλληλα ετοίμαζε και ένα «Στρατιωτικόν Εγκόλπιον» για την εκπαίδευση των υπόδουλων Ελλήνων στην πολεμική τέχνη, το οποίο δεν δημοσιεύθηκε καθώς κατασχέθηκε από την αυστριακή αστυνομία μετά την προδοσία και τη σύλληψή του, το Δεκέμβρη του 1797.

Ο χαρακτηρισμός αυτός θα μπορούσε να αποδοθεί στο βιβλίο «Ηθικός Τρίπους» καθώς με αυτό ο Ρήγας προσφέρει «στην ελληνική λογοτεχνική δημιουργία του Διαφωτισμού μια σύνθεση του κλασικισμού με την προρομαντική ευαισθησία»².

Συνοπτικά, διότι η «σχηματική» περιγραφή του ζητήματος βοηθά την κατανόησή του χωρίς να αγγίζει όλες τις πτυχές του, ο κλασικισμός, ιδιαίτερα τον 17ο αιώνα και κυρίως στην αυλή του βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκου 14ου, απολυτοποιούσε με λαθεμένο τρόπο τους κανόνες που είχε θέσει ο Αριστοτέλης και υποδείκνυε πολύ αυστηρούς και «στενούς» κανόνες θεατρικής κυρίως γραφής που συμπεριλάμβαναν ακόμα και «απαγορευμένες» λέξεις με την αιτιολογία ότι αυτές τις χρησιμοποιούσε ο «χυδαίος» όχλος.

Το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα και με δεδομένη την ορμητική «είσοδο» μεγάλων μαζών λόγω της ανερχόμενης αστικοποίησης στην κοινωνική ζωή, επέρχεται ακόμα μια μεταβολή στη λογοτεχνία, αντανάκλαση του αστικού επαναστατικού ρεύματος της εποχής: Η επιρροή των κλασικών είναι πάντα παρούσα, αλλά τώρα συνδέεται με τα παραδείγματα της δημοκρατικής Ελλάδας και της δημοκρατικής Ρώμης.

Κατ' αυτόν τον τρόπο ο «κλασικισμός» του Διαφωτισμού συνδέεται με τις πιο ριζοσπαστικές πλευρές της Γαλλικής Επανάστασης.

Πρέπει να έχουμε πάντα υπόψη μας ότι ο Ρήγας δεν ήταν στοχαστής που είχε αναπτύξει φιλοσοφικό σύστημα και τα παραπάνω ρεύματα τα αφομοιώνει και «χρησιμοποιεί» όχι ως αισθητικός, αλλά ως επαναστάτης που ενδιαφέρεται να διαδώσει το επαναστατικό του πρόταγμα επιχειρώντας να ξεπεράσει και τα εμπόδια της λογοκρισίας τόσο στην Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία, όσο και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Το βιβλίο που τυπώθηκε στο τυπογραφείο των Μαρκιδών Πούλιου περιλαμβάνει τρεις μεταφράσεις: Τα δύο πρώτα έργα, τα «Ολύμπια» του Πιέτρο Μεταστάσιο (1698 - 1792) και η «Βοσκοπούλα των Αλπεων» του Ζαν - Φρανσουά Μαρμοντέλ (1723 - 1799), μεταφράστηκαν από τον Ρήγα. Το τρίτο «Ο Πρώτος Ναύτης» του Σάλομον Γκέσνερ (1730 - 1788) μεταφράστηκε από τον σύντροφο του Ρήγα, Αντώνη Κορωνιό.

Σημειώνουμε ότι η έννοια της μετάφρασης, που αποτελεί κλάδο της φιλολογικής επιστήμης, ήταν ακόμα τότε υπό διαμόρφωση. Δεν υπήρχαν διαμορφωμένοι μεταφραστικοί κανόνες, ούτε ετίθετο θέμα αυστηρής προσήλωσης στο πρωτότυπο κείμενο.

Ετσι και ο Ρήγας έκανε και διασκευές, αλλά και προσθήκες, πάντα με σκοπό να διαδώσει το μήνυμά του.

Στον πρόλογο του βιβλίου, το οποίο αφιερώνει στον εγκατεστημένο στη Βιέννη, δραστήριο μέλος της Ελληνικής Αδελφότητας και μετέπειτα Φιλικό, Στέργιο Χατζή Κώνστα, ο Ρήγας προσφωνώντας τον εξαίρει τα γνήσια εθνικά του αισθήματα και τον πατριωτισμό του: «(...) λέγω μόνον πως εκ ψυχής αγαπάς το έθνος σου. Θέλεις την προκοπήν του, το καλόν του, την δόξαν του, την ..(ελευθερία του;)*»⁴.

Στη συνέχεια της προσφώνησής του ο Ρήγας εκθέτει σημαντικές ηθικές έννοιες και αρετές του Διαφωτισμού, οι οποίες ως θέματα απασχολούσαν τη λογοτεχνία της εποχής: «Σοι προσφωνώ το βιβλιάριον τούτο, εμπεριέχον τρία τινά: Πρώτον την ειλικρινέστατην φιλίαν, δεύτερον την γυναικείαν σωφροσύνην και τρίτον την φυσικήν απλότητα»⁵.

Μάλιστα, στο τέλος του δεύτερου κειμένου, «Η Βοσκοπούλα των Αλπεων», ο Ρήγας με την προσθήκη του δικού του κειμένου «Του Στιχουργού», καταριέται όποιον δεν τηρεί τις αρχές αυτές «αλλεπάλληλα σ' αυτόν βάσανα επί ζωής του να μην λείψουν εις λεπτόν»⁶.

Οσα τονίζει ο Ρήγας με σαφήνεια είναι εντυπωσιακά από την άποψη της προπαγάνδας και αντανακλούν τις αντιλήψεις του Διαφωτισμού και ιδιαίτερα του Βολταίρου⁷.

Το πρώτο έργο του τρίπτυχου, «τα Ολύμπια», εθεωρείτο ως ένα από τα πιο αξιόλογα έργα του Πιέτρο Μεταστάσιο. Μια όπερα με το μάλλον συνηθισμένο θέμα των περιπετειών του έρωτα, ένα δράμα που εκτυλίσσεται κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων τους οποίους είχε επαναφέρει στην επικαιρότητα η Γαλλική Επανάσταση. Ο Ρήγας, επιχειρώντας να συνδέσει απευθείας το «Γένος» με την Αρχαία Ελλάδα κατά τα πρότυπα του κλασικισμού των Διαφωτιστών, μας πληροφορεί στα Προλεγόμενα της μετάφρασής του, πρώτον, ποια «παιγνίδια» λέγονται Ολυμπιακοί Αγώνες και κυρίως ότι μερικά από αυτά - δρόμος, πάλη, δίσκος, άλμα και παγκράτιον - «παίζονται μέχρι της σήμερον εις την Θεσσαλίαν, και εις όλην την Ελλάδα»⁸. Το μόνο σφάλμα που κάνει είναι η αναφορά του στη διεξαγωγή των αγώνων κάθε πενταετία, ενώ ήταν κάθε τετραετία.

Ακόμα συνδέει την κατανόηση του κειμένου με την επιπεδογραφία της Ολυμπίας. Γράφει σχετικά: «Σημείωσις: Διά να εννοήσει καλά ο αναγνώστης το παρόν δράμα, πρέπει να θεωρήση Νο 9 την επιπεδογραφία της Ολυμπίας όπου έχω εις την Χάρταν μου, ομοίως δε και Νο 5 την αυτήν, λεγομένην τώρα Σταυρός και την Ηλιδα, Καλοσκόπι, κειμένας αμφοτέρας εις τον Μορέαν»⁹.

Η επιπεδογραφία της Ολυμπίας δίνει την ευκαιρία στον Ρήγα να περάσει το μήνυμά του στη Δ' Σκηνή, όπου ψάλλει ο χορός, δηλαδή ο λαός: «Ω τερπνά, φίλτατα δάση, ω πανευτυχής, φιλτάτη Ελευθερία», όπου στη λέξη «ελευθερία» η έμφαση δίνεται με αραιά στοιχεία στο τυπωμένο κείμενο.

Επιπλέον, καθώς το δράμα προχωρά στη λύση του, αφήνει σαφή αιχμή για τη συμμετοχή του λαού με την ψήφο του σε κρίσιμες αποφάσεις¹⁰.

Το έργο αυτό του Ζαν - Φρανσουά Μαρμοντέλ, το οποίο μετέφρασε ο Ρήγας, εθεωρείτο ένα από τα δημοφιλέστερα και πλέον διαδεδομένα ηθικά διηγήματα του συγγραφέα, εκλαϊκεύοντας «στοιχεία πολύ αγαπητά στον Ρουσώ και αργότερα στους Ρομαντικούς τους οποίους απασχόλησε το "ποιμενικό είδος" λογοτεχνίας και αίσθηση της φύσης ως μέρος των κυρίαρχων συγκινήσεων»¹¹.

Στο εισαγωγικό του κείμενο ο Ρήγας όχι μόνο εξαίρει τον «πολίτη» Μαρμοντέλ, αλλά «παραφράζει» την ομιλία του όταν αυτός έγινε γερουσιαστής, επί το επαναστατικότερο, ως εξής: «Ο ιερός της πατρίδος έρως εμφωλεύει εις την καρδίαν, και η καρδία δεν γηράσκει ποτέ».

Επιπλέον το συγκεκριμένο κείμενο υπενθυμίζει την προέλαση του Ναπολέοντα Βοναπάρτη στις Αλπεις στο όνομα της Γαλλικής Δημοκρατίας.

Με το τρίτο αυτό κείμενο, που μετέφρασε ο Αντώνης Κορωνιός, ολοκληρώνεται ο «Ηθικός Τρίπους», παραπέμποντας, ιδιαίτερα αυτό, στο αναπτυσσόμενο ρομαντικό πνεύμα.

Χαρακτηριστική από την άποψη αυτή είναι η επισήμανση του Κορωνιού στα «Προλεγόμενα» ότι «Αδεία είναι εις τους ποιητάς και ραψωδούς να ιδιεάζωσι την φαντασίαν των με ποικίλας εννοίας διά να επιτύχωσι την έκφρασιν ενός αντικειμένου, οπού εις τον νουν των προσέλαβον»¹².

Τα πρόσωπα στο έργο είναι πιο ελεύθερα, κυρίαρχη η «αρετή», και η πρωταρχική αθωότητα του ατόμου στην οποία πίστευε και ο Ρουσώ και ο συγγραφέας του έργου Γκέσνερ.

Ομως μαζί με την «αθωότητα» υπάρχουν και τα ερωτήματα και η διάθεση για περιπέτεια και εξερεύνηση της πραγματικότητας που αντιπροσωπεύουν οι νέοι στο έργο.

Αξιοσημείωτη είναι η εξύμνηση από τον Αντώνη Κορωνιό της ναυτικής τέχνης, της «ναυτοσύνης» των Ελλήνων, που πριν, στην πορεία προς, και μετά την Επανάσταση του 1821, έπαιξε πρωταρχικό ρόλο στη συγκρότηση και διαδρομή της αστικής τάξης.

Τον φανταζόμαστε νέο, θυελλώδη, κάτοχο σπουδαίων κοινωνικών εμπειριών της εποχής του, μορφωμένο και ενημερωμένο για τα ιδεολογικά και λογοτεχνικά ρεύματα της εποχής αλλά πάνω απ' όλα και, κυρίως, επαναστάτη. Γι' αυτό με τις μεταφράσεις του και τις «νόμιμες» για την εποχή διασκευές του, ο Ρήγας Βελεστινλής άναβε σπίθες που διαπερνούσαν πυρακτωμένες το κοινότοπο των λέξεων και φώτιζαν ένα καλύτερο αύριο που θα έφτιαχναν οι «νέοι» άνθρωποι, ξεσηκωμένοι με το σπαθί στο χέρι απέναντι στην πολιτική και κοινωνική καταπίεση της εποχής τους. Και οι σπίθες έγιναν φωτιά με προσάναμμα και τη δική του γραφή και το δικό του αίμα που θυσίασε στο βωμό μιας φιλοσοφικά ιδεαλιστικής, και γι' αυτό δήθεν «ιδεώδους αρετής» μιας νέας κοινωνίας που γρήγορα, όπως έξοχα τόνισε ο Φρίντριχ Ενγκελς¹³, έδειξε την πραγματική αστική ταξική της φύση άρα και τα ιστορικά της όρια, τα οποία βεβαίως δεν ήταν «ιδεώδη» και πολύ περισσότερο και κυρίως δεν ήταν «αιώνια».

Η νέα αστική κοινωνία ήταν ιστορικά αναγκαία τότε και σε αυτήν ο Ρήγας πίστευε ακράδαντα και αγωνίστηκε για να έλθει.

Παραπομπές

1. Κων. Αμάντου: «Ανέκδοτα Εργα περί Ρήγα Βελεστινλή», Αθήνα 1930. Βλ. «Ο Ηθικός Τρίπους, Επιμέλεια - Εισαγωγή - Ευρετήριο Δημ. Καραμπερόπουλος, έκδοση Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα», 2001.

2. Βουλή των Ελλήνων: Ρήγα Βελεστινλή «Απαντα τα σωζόμενα», Τρίτος Τόμος, Εισαγωγή: Αννα Ταμπάκη, Φιλολογική επιμέλεια: Ines di Salvo, Γενική επιμέλεια Πασχάλης Κιτρομηλίδης.

3. «Ιστορία και Θεωρία των λογοτεχνικών γενών και ειδών». Κατερίνα Καρακάση, Μαρία Σπυριδοπούλου, Γιώργος Κοτελίδης, Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα.

4. *«ελευθερίαν του», σύμφωνα με την αποκατάσταση που προτείνει ο Λ. Βρανούσης: «Ρήγας, στη σειρά "Απαντα των Νεοελλήνων Κλασικών"», Αθήνα 1968. Βλ. Βουλή των Ελλήνων: Ρήγα Βελεστινλή «Απαντα τα σωζόμενα», Τρίτος Τόμος, σελ. 49.

5. Βουλή των Ελλήνων: Ρήγα Βελεστινλή «Απαντα τα σωζόμενα», Τρίτος Τόμος, σελ. 49.

6. Βουλή των Ελλήνων: Ρήγα Βελεστινλή «Απαντα τα σωζόμενα», Τρίτος Τόμος, σελ. 180.

7. Erich Auerbach: «Μίμησις - Η εικόνα της πραγματικότητας στη δυτική λογοτεχνία, μετάφραση Λευτέρης Αναγνώστου, πρόλογος George Steiner, εκδ. Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης».

8. Βουλή των Ελλήνων: Ρήγα Βελεστινλή «Απαντα τα σωζόμενα», Τρίτος Τόμος, σελ. 53.

9. Ο.π., σελ. 56.

10. Ο.π., σελ. 127.

11. Ο.π., Τρίτος Τόμος, Εισαγωγή Αννα Ταμπάκη σελ. 41.

12. Ο.π., σελ. 183.

13. «Γνωρίζουμε τώρα ότι τούτο το βασίλειο της Λογικής δεν ήταν τίποτε άλλο από το εξιδανικευμένο βασίλειο της αστικής τάξης (...) Οι μεγάλοι στοχαστές του 18ου αιώνα - όπως και όλοι οι πρόδρομοί τους - δεν μπορούσαν να περάσουν τα όρια που τους έθετε η ίδια η εποχή τους». Φρ. Ενγκελς: «Αντι-Ντίρινγκ», μετάφραση Αννεκε Ιωαννάτου - Visee, θεώρηση μετάφρασης Θανάσης Παπαρήγας, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή».