Τότε, από πολύτιμα κουτιά θα ανασυρθούν τα ρολά με το φιλμ. Εκατομμύρια μέτρα του ανεκτίμητου χρονικού του μεγαλείου των ημερών μας, που εκείνες τις μέρες του πολέμου, το ονομάζαμε με μια απλή λέξη: Επίκαιρα. Τα αμφιθέατρα θα βυθιστούν στο σκοτάδι και το ακροατήριο στη σιωπή, καθώς θα παρελαύνουν μπροστά μας... Και τότε, θα θυμηθούμε όλα τα ονόματα των ηρώων, εικονοληπτών μαχητών της πρώτης γραμμής, οι οποίοι μέρα με τη μέρα, χρόνο με το χρόνο, κατέγραψαν στο φιλμ τα αξέχαστα γεγονότα».
(«Πράβντα», Ιούλης 1942)
Μια ξεχωριστή και συνάμα ηρωική στιγμή του σοβιετικού κινηματογράφου και των ανθρώπων του ήταν η κινηματογράφηση στα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Με αφορμή τη συμπλήρωση 76 χρόνων από την Αντιφασιστική Νίκη ρίχνουμε ματιές στην κινηματογράφηση αυτής της μεγάλης εποποιίας.
Από την πρώτη κιόλας μέρα του πολέμου, στις 22 Ιούνη 1941, σε κάθε στούντιο γίνονται συσκέψεις για το πώς οι κινηματογραφιστές θα συμβάλουν από το δικό τους μετερίζι σε αυτόν τον τιτάνιο αγώνα. Η σοβιετική εξουσία, αντιλαμβανόμενη ότι ο κινηματογράφος είναι η «σπουδαιότερη από όλες τις τέχνες» και αποτελεί σημαντικό εργαλείο στη διαπαιδαγώγηση του νέου ανθρώπου, φρόντισε ακόμα και στις πιο δύσκολες στιγμές η κινηματογραφική παραγωγή να μη σταματήσει ούτε στιγμή. Ολα τα μεγάλα κινηματογραφικά στούντιο μαζί με την Κρατική Σχολή Κινηματογράφου μεταφέρονται ανατολικά, στις πιο απομακρυσμένες περιοχές της χώρας. Ταινίες - ορόσημα του σοβιετικού κινηματογράφου («Πώς δενότανε τ' ατσάλι», «Ιβάν ο τρομερός», «Το ουράνιο τόξο», «Ζόγια» κ.ά.) κυκλοφορούν εκείνα τα χρόνια.
Με πρωτοβουλία των «Μόσφιλμ» και «Λένφιλμ» ξεκινούν τα λεγόμενα «Αλμπουμ πολεμικών ταινιών» - εύστοχες ταινίες μικρού μήκους και κινουμένων σχεδίων, που μπορούν να φτιαχτούν εύκολα σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της ΕΣΣΔ σε μηνιαία βάση. Επικεφαλής αυτής της δουλειάς βρέθηκαν κάποιοι από τους σπουδαιότερους σκηνοθέτες, όπως Πουντόβκιν, Ντονσκόι και Αλεξαντρόφ, ενώ οι Αϊζενστάιν και Ερμλερ απασχολούνταν ιδιαίτερα για την κατάλληλη μορφή με την οποία θα αποδίδονταν οι συγκεκριμένες ταινίες. Οι αναγνωρισμένοι Γερασίμοφ, Κόζιντσεφ, Τράουμπεργκ, Γιούτκεβιτς ήταν ανάμεσα στους σκηνοθέτες των πρώτων άλμπουμ. Σε λιγότερο από ένα μήνα από την κήρυξη του πολέμου η πρώτη ταινία μικρού μήκους ήταν γεγονός.
Την ίδια περίοδο ξεκινά και ένα πλήρες πρόγραμμα εκπαιδευτικών ταινιών. Πίσω από τους τίτλους μπορεί κανείς να διαβάσει την πορεία του πολέμου: «Αεράμυνα 1941», «Πώς να χειρίζεσαι τα βαριά βομβαρδιστικά», «1944», «Πολεμώντας πίσω από τις γραμμές του εχθρού», «1945».
Τα πρώτα τέσσερα συνεργεία κινηματογράφησης Επικαίρων αναχωρούν για την πρώτη γραμμή του μετώπου ήδη από την πρώτη βδομάδα της ναζιστικής εισβολής. Επικεφαλής τους ήταν βετεράνοι των ειδήσεων από τα χρόνια του Εμφυλίου. Είκοσι δύο σπουδαστές της Κρατικής Κινηματογραφικής Σχολής στέλνονται και αυτοί στο μέτωπο. Εκεί θα έπαιρναν το πτυχίο τους. Το ΚΙΝΟ, το σημαντικότερο σοβιετικό περιοδικό για τον κινηματογράφο που κυκλοφόρησε 5 μέρες μετά την κήρυξη του πολέμου, έχει ως κεντρικό του άρθρο την επέκταση της κάλυψης των Επικαίρων για κάθε σημαντική κίνηση στο μέτωπο και τα μετόπισθεν, ώστε κάθε Σοβιετικός να έχει ολοκληρωμένη οπτική πληροφόρηση και κάλυψη του πολέμου. Στα άδεια στούντιο της «Μόσφιλμ» μετακομίζουν τα συνεργεία του Κεντρικού Στούντιο Επικαίρων. Στα μέσα Ιούλη του 1941, 16 κινηματογραφικές ομάδες στέλνονται στους πιο σημαντικούς τομείς του μετώπου που ξεπερνούσε τα 2.500 χιλιόμετρα.
Από τα τέλη του 1941 και καθώς οι μάχες μεταφέρονται στις μεγάλες πόλεις τα Επίκαιρα αλλάζουν χαρακτήρα. Οι οπερατέρ μελετούν τις πόλεις, προσπαθούν να αναδείξουν την ιστορία, τα σημαντικά μνημεία τους. Κινηματογραφούν την προετοιμασία, το στήσιμο των οδοφραγμάτων, τα εργοστάσια παραγωγής πυρομαχικών, αλλά και την καθημερινότητα των κατοίκων της πόλης, τα συσσίτια, την πείνα, τις κακουχίες αλλά και το μεγαλείο του σοβιετικού λαού, την πίστη του στον αγώνα που διεξαγόταν.
«Δύσκολες, αλλά και χαρούμενες μέρες. Σκληρές, γιατί κάναμε την ταινία σε μια πόλη πρώτης γραμμής. Το υπόγειο του στούντιο μετατράπηκε σε ένα είδος διαμερίσματος, όπου ζούσαμε, όπως σε έναν στρατώνα. Τη νύχτα συζητούσαμε με τους οπερατέρ την ταινία για την επόμενη μέρα και το πρωί τα αυτοκίνητα τους πήγαιναν στο μέτωπο, για να επιστρέψουν το βράδυ με το φιλμ. Τα γυρίσματα ήταν πολύ δύσκολα. Είχε τριάντα βαθμούς παγετού. Ο μηχανισμός της φωτογραφικής μηχανής πάγωνε και γέμιζε με χιόνι, τα μουδιασμένα χέρια των οπερατέρ αρνιόνταν να υπακούσουν. Υπήρχαν περιπτώσεις όπου τη νύχτα το αυτοκίνητο γυρνούσε φέρνοντας το σώμα ενός νεκρού συντρόφου μαζί με τον σπασμένο εξοπλισμό του... Γνωρίζοντας όμως ότι ο εχθρός απομακρυνόταν από τη Μόσχα και ο μύθος των αήττητων φασιστικών στρατευμάτων κατέρρεε, παίρναμε δύναμη. Τότε καταλάβαμε ότι η ταινία πρέπει να γίνει το συντομότερο δυνατόν. Επρεπε να δουν τους καρπούς των πρώτων νικών του στρατού τους στην οθόνη το συντομότερο δυνατό. Οι μοντέρ δούλευαν μέρα και νύχτα, σε παγωμένες αίθουσες, χωρίς να εγκαταλείπουν το καταφύγιο ακόμη και σε περίπτωση αεροπορικών επιδρομών.
Κατά τη διάρκεια του πολέμου γυρίστηκαν 3.500.000 μέτρα φιλμ και παρουσιάστηκαν πάνω από 465 επίκαιρα (Soyuzkinozhurnal) και πάνω από 24 ντοκιμαντέρ.
Η κινηματογράφηση γινόταν κύρια με την κινηματογραφική μηχανή «Aimo» και τις αντίστοιχες σοβιετικές KS-4 και KS-5. Οι μηχανές αυτές «φορούσαν» μια κασέτα με φιλμ διάρκειας ενός μόνο λεπτού! Σημαντικό ρόλο έπαιζαν και οι αναφορές που συνοδεύουν κάθε φιλμ: Το όνομα του οπερατέρ, η μάχη, η τοποθεσία, το είδος φιλμ που χρησιμοποιούνταν, ώστε στην εμφάνιση μην καταστραφεί, καθώς και η αναλυτική περιγραφή των πλάνων για τη διευκόλυνση του μοντάζ. Από το δεύτερο μισό του πολέμου τοποθετήθηκαν κινηματογραφικές μηχανές σε αεροπλάνα, τανκς και πολυβόλα, ώστε με το πάτημα ενός κουμπιού να υπάρχει καταγεγραμμένο υλικό από τις μάχες και επίλεκτοι μαχητές του Κόκκινου Στρατού εκπαιδεύτηκαν στην κινηματογράφηση. Η Πολιτική Διοίκηση Μετώπου ενημέρωνε τους σκηνοθέτες για την πορεία και τις κινήσεις των στρατευμάτων.
Ο Φίλιππο Πέχουλ, που στη μάχη του Λένινγκραντ άφησε τη μηχανή του και πήρε τις χειροβομβίδες και το ντουφέκι του βοηθώντας τους συντρόφους του να επιτεθούν σε μια εχθρική θέση, η Μάσα Σούκοβα, που χτυπήθηκε θανάσιμα στη Λευκορωσία κινηματογραφώντας παρτιζάνικες ομάδες και ξεψύχησε με την εντολή να παραδοθούν η κάμερα και το φιλμ της στο κεντρικό στούντιο στη Μόσχα, οι παρτιζάνοι στα δάση του Ποντμόσκοφσκι που ζέσταιναν με βάρδιες τις μηχανές του Ι. Σοκόλνικοφ, για να μην παγώσουν και πόσοι ακόμα κατέγραψαν κάθε φάση του αγώνα ακολουθώντας τον Κόκκινο Στρατό μέχρι και την παράδοση των ναζιστικών στρατευμάτων στο Βερολίνο. Με τον φακό τους αποτύπωσαν την Ιστορία που δεν μπορεί να παραγραφεί συμβάλλοντας στη διατήρηση της μνήμης, αδιάψευστο μάρτυρα για τις μελλοντικές γενιές.