Στο πρώτο μέρος του άρθρου εξετάσαμε τη σημασία της διεπιστημονικής προσέγγισης και τις προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για την ανάπτυξη σύγχρονων προγραμμάτων σπουδών. Σε αυτό το δεύτερο μέρος, θα επιχειρήσουμε να αντλήσουμε συμπεράσματα από την πλούσια πείρα που υπάρχει από «διεπιστημονικά» προγράμματα σπουδών σε ΑΕΙ του εξωτερικού.

Κατά κανόνα, το πλήθος των «διεπιστημονικών» προπτυχιακών προγραμμάτων σπουδών (ΠΣ) είναι ευθέως ανάλογο με τον βαθμό εμπορευματοποίησης ενός πανεπιστημίου. Αλλά είναι και αντιστρόφως ανάλογο του μεγέθους του πανεπιστημίου καθώς η «διεπιστημονική» προσέγγιση χρησιμοποιείται για να καλυφθούν τα κενά σε υποδομές και η απουσία οικονομιών κλίμακας που να επιτρέπουν την προσφορά ικανού αριθμού επιλογών σε δομημένα ΠΣ. Ο δε βαθμός «διεπιστημονικότητας» ενός ΠΣ μεγαλώνει με τον βαθμό αποσύνδεσης του αντίστοιχου πτυχίου από κάποιο συγκεκριμένο επάγγελμα. Είναι χαρακτηριστικό ότι ΠΣ που στοχεύουν στη στελέχωση κρίσιμων υποδομών της καπιταλιστικής οικονομίας ή του κράτους της είναι πολύ προσεκτικά στην ανάπτυξη ανάλογων πρωτοβουλιών. Για παράδειγμα, η Σχολή της Δημόσιας Υγείας του Harvard University, προσφέρει διεπιστημονικά ΠΣ (που τα ονομάζει interdisciplinary concentrations) τα οποία είναι προαιρετικά, δεν οδηγούν σε τίτλο σπουδών ούτε μπορούν να υποκαταστήσουν μέρος ενός ΠΣ που οδηγεί σε τίτλο σπουδών. Πανεπιστήμια όπως τα Oxford, Cambridge, Princeton κ.λπ. περιορίζουν τα «διεπιστημονικά» ΠΣ στους μεταπτυχιακούς κύκλους σπουδών. Η πιο συνήθης «διεπιστημονική» προσέγγιση σε προπτυχιακές σπουδές είναι η προσφορά διπλών τίτλων σπουδών (dual degrees) ή δευτερεύουσας κατεύθυνσης (minor), όπως αυτά που εισάγει και το ν/σ της κυβέρνησης της ΝΔ. Το δε Columbia University, που έχει αναπτύξει και συνέργειες με ελληνικά πανεπιστήμια, προσφέρει μέχρι και Εξατομικευμένα ΠΣ (Individualized Study Programs) με αντίστοιχο τίτλο σπουδών: Σε αυτά, ο φοιτητής περιγράφει στην αίτησή του το προφίλ που θέλει να έχει όταν αποφοιτήσει και το πανεπιστήμιο του προτείνει μαθήματα που μπορεί να παρακολουθήσει για να το επιτύχει (!).

Η αποσύνδεση των σπουδών και του πτυχίου από το επάγγελμα και την πρόσβαση σε αυτό συντελείται μεθοδικά, χρόνια τώρα, μέσα από μεταρρυθμίσεις που προώθησαν διαδοχικά όλες οι κυβερνήσεις της τελευταίας 20ετίας αλλά και μέσα από ιδεολογήματα του τύπου «η γνώση για τη γνώση». Η αποτυχία του καπιταλιστικού συστήματος να εξασφαλίσει εργασία και προκοπή για όλους χρεώνεται στην Εκπαίδευση και τις ατομικές επιλογές. Η ανικανότητα παρακολούθησης των επιστημονικών & τεχνολογικών επιτευγμάτων στο πεδίο της Εκπαίδευσης αλλά και της σύνδεσής τους με την κοινωνία και τις σύγχρονες ανάγκες της βαφτίζεται αστοχία ή χάσμα δεξιοτήτων.

Ετσι, οι λύσεις και τα εργαλεία που προτείνονται για τον, εν πολλοίς αναγκαίο, εκσυγχρονισμό των προπτυχιακών ΠΣ υποτάσσονται στους όρους λειτουργίας της οικονομίας της αγοράς και στις αντιφάσεις της. Τα τελευταία χρόνια προωθήθηκαν αλλαγές σε πολλά ΠΣ, στο όνομα του εκσυγχρονισμού αλλά και της πιστοποίησης από την ΕΘΑΑΕ. Τα κριτήρια αυτών των αλλαγών ήταν συχνά η συγκάλυψη των κενών σε προσωπικό κι υποδομές (π.χ. κατάργηση μαθημάτων κι εργαστηρίων), η επιτάχυνση του ρυθμού αποφοίτησης (π.χ. κατάργηση απαιτητικών μαθημάτων με πιθανή μεταφορά σε μεταπτυχιακά), η μείωση του κόστους λειτουργίας τους (π.χ. μείωση εργαστηριακών μαθημάτων ή εικονική υλοποίησή τους), ή η εισαγωγή άσχετων μαθημάτων όπως η επιχειρηματικότητα κι άλλες δεξιότητες που πρόσκαιρα ζητάει η αγορά.

Ωστόσο οι αλλαγές αυτές δεν «τρέχουν» με την ταχύτητα που επιθυμούν οι επιχειρήσεις. Ετσι, ο νέος νόμος - πλαίσιο έρχεται να προσφέρει κι αυτός τις υπηρεσίες του σε αυτήν την κατεύθυνση. Ενισχύει την ευελιξία στη μαθησιακή διαδρομή και την αποσύνδεση των σπουδών από συγκεκριμένα επαγγέλματα ώστε οι απόφοιτοι ως μελλοντικοί εργαζόμενοι να είναι «ελεύθεροι» από τις δεσμεύσεις και τα δικαιώματα που απορρέουν από τη στιβαρή γνώση ενός επιστημονικού αντικειμένου. Η αβεβαιότητα και το εφήμερο των επιχειρηματικών σχεδίων απαιτούν ρευστά προφίλ αποφοίτων, τα οποία θα διαμορφώνονται δυναμικά μέσα από ατομικούς φακέλους μάθησης, περιόδους μαθητείας, σπαράγματα γνώσεων και συλλογή δεξιοτήτων διά βίου, πότε κατόπιν παραγγελίας από κάποια επιχείρηση και πότε από ατομική επιλογή στην αναζήτηση καλύτερης ζωής. Ετσι, κάτοχοι του ίδιου τίτλου σπουδών θα έχουν διαφορετικές γνώσεις - το οποίο βέβαια δεν αποτελεί πρόβλημα όταν το πτυχίο αποτελεί απλώς ένα προσόν και δεν συνδέεται με κάποιο επάγγελμα.

Αυτούς τους στόχους εξυπηρετεί το εσωτερικό ERASMUS, δηλαδή η κινητικότητα φοιτητών μεταξύ ΠΣ ακόμα και μακρινών προς το αντικείμενο των σπουδών τους. Κανείς δεν αρνείται ότι είναι ωραίο για έναν νέον άνθρωπο που σπουδάζει Ιατρική να μελετήσει και αρχαία ελληνική λογοτεχνία. Το ερώτημα είναι αν θα του δοθεί ο απαραίτητος χρόνος και θα διατεθούν οι απαραίτητοι πόροι για να το κάνει σωστά ή όχι. Θα μπορεί να επιβαρυνθεί με ένα εξάμηνο παράτασης σπουδών για «να δει και κάτι διαφορετικό» ή θα «πασαλείψει» μέρος των σπουδών του, με ό,τι συνέπεια μπορεί να έχει αυτό για το μέλλον του; Βλέπετε, δεν βιώνει την ίδια εμπειρία ο φοιτητής της Οξφόρδης με αυτόν ενός μικρού επαρχιακού πανεπιστημίου που πρέπει να προσελκύει φοιτητές - πελάτες με κάθε τρόπο για να επιβιώσει.

Αυτούς τους στόχους εξυπηρετούν τα κοινά, τα διπλά ή διατμηματικά πτυχία. Πέρα από τη δομή και την υποστήριξη αυτών των προγραμμάτων σπουδών που έχουν μεγαλύτερο χρόνο σπουδών, άρα και μεγαλύτερο κόστος λειτουργίας και σπουδών (το οποίο, στο όνομα των αναβαθμισμένων προσόντων, μπορεί να αποτελέσει όχημα για επιβολή διδάκτρων), σοβαρά ερωτήματα γεννιούνται σχετικά με το προφίλ των αποφοίτων και τα επαγγελματικά - εργασιακά τους δικαιώματα. Δεν αμφιβάλλουμε ότι ένα διπλό πτυχίο σαν αυτό που εξαγγέλθηκε από το ΕΜΠ σε συνεργασία με το Columbia University θα είναι ένα σημαντικό προσόν για όποιον το αποκτά. Ωστόσο, αυτό το πρόγραμμα δεν είναι για όλους και δεν είναι δωρεάν (στο Columbia τουλάχιστον) ενώ δεν πρόκειται να είναι ανάλογης ποιότητας όλες οι συνέργειες μεταξύ πανεπιστημίων - ακριβώς γιατί υπάρχουν πολλές κατηγορίες και πολλών ταχυτήτων ΑΕΙ. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, αναμένουμε να δούμε προγράμματα κολλάζ στη βάση υποδείξεων εταιρειών που θα επιλέγουν από εκεί ορισμένους εργαζομένους τους ή «ευπώλητα» προγράμματα στο πλαίσιο και του εκπαιδευτικού τουρισμού.