Γρηγοριάδης Κώστας

Τις ημέρες αυτές το θέμα της εισαγωγής του ευρώ έχει απασχολήσει το γραπτό και ηλεκτρονικό Τύπο, μέσω άρθρων και ενημερωτικών εκπομπών. Τα θέματα όμως προσεγγίζονται από την τρέχουσα τεχνική τους πλευρά, χωρίς να υπεισέρχονται στους ουσιαστικότερους προβληματισμούς, για τις επιπτώσεις που θα υπάρξουν στην ελληνική οικονομία από την υιοθέτηση του ευρώ. Περισσότερο επικίνδυνη είναι η προσπάθεια μέρους των ΜΜΕ να παρουσιάσουν το ευρώ με ιδιότητες που αντικειμενικά δεν έχει, να το εμφανίσουν όχι σαν ένα νόμισμα, αλλά σαν κάτι που, εκτός από τις φυσικές, διαθέτει και αθέατες υπερφυσικές ιδιότητες. Ασφαλώς βρισκόμαστε μπροστά σε φαινόμενα σύγχρονου κομπογιαννιτισμού, όπως αυτός εκδηλώνεται στην εποχή της «παγκοσμιοποίησης» και του «ίντερνετ». Ετσι πολλές εκπομπές, ενημερωτικού υποτίθεται χαρακτήρα, μετεξελίχθηκαν σε αμερικανικού τύπου «σόου», με περισσότερο ενδεικτικό παράδειγμα τις πολύωρες εκπομπές στις 17 Δεκέμβρη, ημέρα που μοιράστηκαν τα λεγόμενα «σακουλάκια εξοικείωσης» από τις τράπεζες. Αν μάλιστα κρίνουμε από το αποτέλεσμα, οι εκπομπές αυτές μάλλον συνέβαλλαν στην κατατρομοκράτηση του κοινού, ειδικά της «τρίτης ηλικίας», γιατί δεν εξηγείται διαφορετικά, πως, παρά το δριμύ ψύχος που επικρατούσε την ημέρα εκείνη, οι άνθρωποι έστησαν ουρές στις τράπεζες, για να προμηθευτούν κάτι που δε θα το χρησιμοποιούσαν για τις επόμενες 14 ημέρες. Βεβαίως και τα ταχτικά ενημερωτικά στοιχεία είναι χρειαζούμενα, αλλά αποτελούν τη δευτερεύουσα και τριτεύουσα πλευρά του εγχειρήματος της κυκλοφορίας του «κοινού νομίσματος».

Οπως αναφέρθηκε και στην εισαγωγή, το ευρώ σαν χρήμα έχει όλες τις ιδιότητες που έχουν κατά καιρούς όλα τα αντικείμενα που έπαιξαν το ρόλο χρήματος. Ετσι για να απομυθοποιήσουμε το νέο νόμισμα, θα πρέπει να αναφερθούν ορισμένα πράγματα για την εμφάνιση και τη λειτουργία του χρήματος.

Το χρήμα δεν υπήρχε πάντα στις ανθρώπινες κοινωνίες. Στην πρωτόγονη κομμουνιστική κοινωνία, όπου δεν υπήρχε ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και εμπορευματικές σχέσεις μεταξύ των μελών της, δεν υπάρχει ανάγκη να υπάρχει και χρήμα. Πολύ αργότερα και μέσα σε βασανιστικές κοινωνικές διεργασίες, η άνοδος των παραγωγικών δυνάμεων (της ικανότητας και της επιδεξιότητας των ανθρώπων στην παραγωγική διαδικασία, καθώς και των εργαλείων που χρησιμοποιούσαν) και η εμβάθυνση του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας, έδωσαν τη δυνατότητα στις πρωτόγονες αυτές κοινωνίες, να παράγουν τόσο προϊόν, που τους επέτρεπε να συντηρούν τα μέλη τους και να τους μένει και κάποιο περίσσευμα. Η δυνατότητα δημιουργίας του περισσεύματος αυτού, ή του υπερπροϊόντος, υπήρξε ο καθοριστικός παράγοντας της διάλυσης της παλιάς αταξικής πρωτόγονης κοινωνίας των γενεών και η εμφάνιση των πρώτων ταξικών κοινωνιών, οι οποίες εξελίσσονται μέχρι και τις δικές μας ημέρες. Στις ταξικές κοινωνίες, στην πρώτη βαθμίδα των οποίων βρίσκουμε τις δουλοκτητικές κοινωνίες, εδραιώνεται η συνήθεια των ανθρώπων, να ανταλλάσσουν μεταξύ τους το περίσσευμα - το υπερπροϊόν - των εργασιών τους. Στην πιο απλή της μορφή η οικονομική αυτή σχέση, δίνει τη δυνατότητα σε κάποιον που παράγει περισσότερο στάρι από αυτό που θα καταναλώσει αυτός και η οικογένειά του, να ανταλλάξει το περίσσευμα με κάποιον άλλο, πχ κατασκευαστή παπουτσιών, που χρειάζεται στάρι και είναι πρόθυμος να ανταλλάξει παπούτσια με στάρι. Για να πραγματοποιηθεί αυτή η ανταλλαγή πρέπει να ικανοποιηθούν δύο ζωτικές προϋποθέσεις. Κατά πρώτο τα ανταλλασσόμενα προϊόντα πρέπει να ικανοποιούν τις διαφορετικές ανάγκες των ανταλλακτών. Θα πρέπει ο παραγωγός σταριού να χρειάζεται παπούτσια και ο παραγωγός παπουτσιών να χρειάζεται στάρι. Θα πρέπει δηλαδή στάρι και παπούτσια να έχουν αξία χρήσης, όχι για τους παραγωγούς τους αλλά για αυτούς που θέλουν να τα αποκτήσουν. Αν δεν έχουν αξία χρήσης - και αξία χρήσης δημιουργεί η διαφορετικότητα, η ποιότητα των εργασιών - τότε η ανταλλαγή δεν μπορεί να γίνει. Αν ικανοποιείται αυτός ο όρος, τότε θα πρέπει οι δύο ανταλλάκτες να συμφωνήσουν στους ποσοτικούς όρους της ανταλλαγής. Πόσο στάρι πρέπει να δώσει ο κάτοχός του για να αποκτήσει ένα ζευγάρι παπούτσια. Οι άνθρωποι για να δώσουν απάντηση στο ερώτημα αυτό, επιχείρησαν να συγκρίνουν τις εργασίες τους, στην ποσοτική τους όμως διάσταση αυτή τη φορά. Και η απάντηση που έδωσαν είναι ότι αν για την κατασκευή ενός ζευγαριού παπουτσιών, χρειάστηκαν 10 ώρες εργασίας, τότε για να είναι δίκαιη η ανταλλαγή, για να ανταλλάσσονται ίσες αξίες, θα πρέπει τα παπούτσια να ανταλλαγούν με τόση ποσότητα σταριού, όση δημιουργεί η εργασία 10 ωρών. Επόμενως δύο διαφορετικά μεταξύ τους πράγματα -το στάρι με τα παπούτσια- προκειμένου να ανταλλαγούν, ανάγονται στο κοινό που έχουν μεταξύ τους - ότι και τα δύο είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης εργασίας - και ανταλλάσσονται πλέον σαν ίσες ποσότητες εργασιών. Η ανταλλακτική τους σχέση είναι και η αξιακή τους σχέση. Σε συνθήκες εμπορευματικής παραγωγής, αντί να πούμε ότι εργασία 10 ωρών (στάρι) ανταλλάσσεται με εργασία 10 ωρών (παπούτσια) μπορούμε να πούμε ότι ανταλλάσσονται δύο ίσες μεταξύ τους αξίες. Στα σπάργανά της η ανταλλαγή εμπορευμάτων, έχει το στοιχείο του τυχαίου. Η εδραίωση των εμπορευματικών συναλλαγών θα παγιώσει και τις αναλογίες που ανταλλάσσονται μεταξύ τους τα εμπορεύματα, αλλά το κυριότερο θα ξεχωρίσει το εμπόρευμα εκείνο από τη μάζα των εκατοντάδων και χιλιάδων εμπορευμάτων, που θα χρησιμοποιηθεί σαν μέτρο σύγκρισης των υπολοίπων εμπορευμάτων. Είναι η εποχή του χρήματος. Σαν χρήμα οι εμπορευματοπαραγωγοί ξεχωρίζουν το εμπόρευμα εκείνο που το χρησιμοποιούν για να μετράει τις αξίες όλων των άλλων εμπορευμάτων. Από την άποψη αυτή το εμπόρευμα - χρήμα, δεν έχει δική του αξία, αλλά είναι το μέσο εκείνο που μετράει τις αξίες όλων των άλλων εμπορευμάτων. Χρησιμοποιείται επίσης και σαν μέσο ανταλλαγής των εμπορευμάτων. Αντί να ανταλλάσσονται μεταξύ τους στάρι και παπούτσια (άμεση συναλλαγή), ο πωλητής σταριού ανταλλάσσει το στάρι με το εμπόρευμα - χρήμα και στη συνέχεια ανταλλάσσει το εμπόρευμα - χρήμα με παπούτσια. Πρόκειται για κυκλική οικονομική συναλλαγή στην περίοδο της απλής εμπορευματικής παραγωγής, που απεικονίζεται με τον τύπο Ε-Χ-Ε. Η μεσολάβηση του εμπορεύματος με τις ιδιότητες χρήματος, σπάει τις διαπροσωπικές - τοπικές και χρονικές συναλλαγές. Με τη μεσολάβηση του χρήματος, κάποιος μπορεί πλέον να πουλήσει, χωρίς να είναι υποχρεωμένος κάποιος άλλος να αγοράσει την ίδια στιγμή. Μπορεί κάποιος να αγοράσει σήμερα, ενώ είχε πουλήσει το εμπόρευμά του πριν από μια βδομάδα και στο διάστημα αυτό έχει διακρατήσει το χρήμα. Οπως είχε παρατηρήσει ο Μαρξ αυτές οι αλληλοδιαπλεκόμενες διαδικασίες πώλησης και αγοράς, οι οποίες έχουν μια εσωτερική συνοχή, αλλά εξωτερικά εμφανίζονται σαν αυτοτελή ανεξάρτητα προτσές, αυτό της πούλησης και αυτό της αγοράς, όταν η εξωτερική τους τελειοποίηση προχωρήσει πέραν ενός ορισμένου σημείου, η διαταραγμένη ενότητα, αποκαθιστάται βίαια με μια κρίση. Η εκδήλωση μιας κρίσης έχει το στοιχείο της δυνατότητας εμφάνισής της, όχι όμως πως κατ' ανάγκη θα εκδηλωθεί.

Για να καταλήξουν οι εμπορευματοπαραγωγοί να χρησιμοποιήσουν σαν χρήμα στις συναλλαγές τους, το χρυσό - αλλά και το ασήμι και το χαλκό - ενδιάμεσα είχαν χρησιμοποιήσει αλλά εμπορεύματα, πολύ λιγότερο ακτινοβόλα από τα μέταλλα αυτά. Ετσι οι νομαδικοί συνήθως λαοί, στις συναλλαγές τους, χρησιμοποιήσουν σαν χρήμα τα άλογα, οι γεωργικοί λαοί αντικείμενα των καθημερινών τους εργασιών κλπ. Η κατάληξη στα λεγόμενα και ευγενή μέταλλα έγινε για λόγους καθαρά πρακτικούς. Ετσι οι άνθρωποι μπορούν να κατατμήσουν το χρυσό σε τόσα κομμάτια, ώστε να διευκολύνουν τις εμπορικές τους συναλλαγές, κάτι που δεν μπορούσαν φυσικά να κάνουν με τα άλογα... Η κλίμακα του βάρους του χρυσού γίνεται η κλίμακα των αξιών των εμπορευμάτων, ενώ οι υποδιαιρέσεις του χρυσού παίρνουν διάφορα βαφτιστικά ονόματα, τα οποία δίνουν φυσικά οι άνθρωποι. Για να έρθουμε στην ελληνική κλίμακα αξιών, αυτή ξεκινά από τις πεντάρες, τις δεκάρες, τη δραχμή, το τάλιρο, το δεκάρικο, το πενηντάρικο, το κατοστάρικο, το χιλιάρικο, το δεκαχίλιαρο κλπ. Πρόκειται για κλίμακα αξιών προσαρμοσμένη στις εμπορικές συνήθειες της ελληνικής αγοράς, με στόχο βέβαια τη διευκόλυνση των εμπορικών συναλλαγών. Επίσης, στις διαφημίσεις των εφημερίδων βλέπει σήμερα ο αναγνώστης την κλίμακα αξιών - τιμών - του ευρώ με τις υποδιαιρέσεις του.

Η εμφάνιση του χρήματος εδραιώνει τις εμπορευματικές σχέσεις, αλλά και την ταξική κυριαρχία. Μέσω του χρήματος η συλλογική κοινωνική δύναμη των χιλιάδων και των εκατομμυρίων εργαζόμενων, μετατρέπεται σε ατομική δύναμη, αυτών που το θέτουν υπό τον έλεγχό τους, των κατόχων των μέσων παραγωγής, των τραπεζιτών, του ίδιου του κράτους. Ετσι μπορεί οι μορφές εκμετάλλευσης να αλλάζουν, η κατοχή όμως του χρήματος, από την εκάστοτε άρχουσα τάξη, αποτελεί και την εμπραγμάτωση των κοινωνικών εκμεταλλευτικών σχέσεων στις διάφορες ιστορικές της φάσεις. Από την πλευρά τους, οι κυβερνήσεις και οι διάφοροι ηγεμόνες, έχοντας το αποκλειστικό προνόμιο της έκδοσης κερμάτων και τραπεζογραμματίων, έχουν και τη δυνατότητα να παίξουν διάφορα παιγνίδια σε βάρος των πιστωτών του κράτους, μέσω της αλλοίωσης της αξίας του νεοεκδιδόμενου χρήματος. Είναι το φαινόμενο της κιβδήλωσης των νομισμάτων, το οποίο το γνωρίζουν πολύ καλά όλοι όσοι έχουν το αποκλειστικό προνόμιο της έκδοσής του. Εκτός όμως από τους νόμιμους παραχαράκτες, έχουμε βέβαια και τους παράνομους. Από τη στιγμή που η κατοχή χρήματος αποτελεί το «κλειδί του παραδείσου», ήταν πολλοί εκείνοι που έγιναν σκλάβοι του με τη θέλησή τους. Στο όνομά του, έχουν γίνει τα μεγαλύτερα και φρικαλεότερα εγκλήματα στον πλανήτη, τα οποία όμως ενσαρκώνουν όλες τις παθογένειες των ταξικών κοινωνιών, αυτά της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, της επιθυμίας για κυριαρχία, απόκτησης δύναμης, πλούτου, εξουσίας κλπ. Και όλες αυτές οι αμαρτίες, ενσωματώνονται στις ιδιότητες του χρήματος. Αναφερόμενος ο Μαρξ στην εμφάνισή του, είπε πολύ παραστατικά ότι αυτό - το χρήμα - γεννήθηκε μέσα σε πύον και αίμα, για να καταδείξει απλώς ότι η δημιουργία του δεν είναι ένα τεχνικό φαινόμενο, αλλά αντίθετα υποτάσσεται σε βασανιστικές κοινωνικές διεργασίες, βουτηγμένες μέσα στην αθλιότητα και το δάκρυ εκατομμυρίων ανθρώπων. Η κατάργηση του χρήματος σε μια μελλοντική κομμουνιστική κοινωνία, εκτός των άλλων, θα αποτελέσει και στοιχείο εξημέρωσης των άγριων ανθρώπινων ενστίκτων, που έχουν τις ρίζες τους στις εκμεταλλευτικές παραγωγικές σχέσεις.

Ο «Ρ» είναι ίσως η μοναδική ελληνική εφημερίδα, η οποία έχει επισημάνει ότι τα προβλήματα προσαρμογής του νέου νομίσματος είναι κατά πολύ υποδεέστερα από το μεγάλο πρόβλημα που δημιουργεί η ίδια η λειτουργία του ευρώ. Αντίθετα, οι υπόλοιπες εφημερίδες, σκόπιμα νομίζουμε, περιόρισαν την όλη προβληματική στα τρέχοντα προβλήματα της προσαρμογής (εκδήλωση κερδοσκοπικών φαινόμενων, δυσκολίες -ειδικά για την τρίτη ηλικία- στην προσαρμογή κλπ). Τα προβλήματα ουσίας, βέβαια, άλλα είναι. Και τέτοιο πρόβλημα είναι ασφαλώς ότι η νομισματική πολιτική έχει παραδοθεί πλέον στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Η οποία - τύποις ανεξάρτητη - ακολουθεί νομισματική, αλλά και συναλλαγματική πολιτική προσαρμοσμένες στις ανάγκες των μεγάλων ευρωπαϊκών μονοπωλίων. Κατά πρώτο λόγο των γερμανικών, που αποτελούν το βαρύ πυροβολικό των εξαγωγικών μονοπωλίων της ΕΕ, των γαλλικών κλπ. Των ισχυρών καπιταλιστικών κρατών δηλαδή και ακολουθούν τα μονοπώλια των άλλων κρατών. Είναι το αποτέλεσμα της δράσης της ανισόμετρης ανάπτυξης.

Το «τρομερό» επιχείρημα βέβαια των υποστηρικτών του νέου νομίσματος είναι ότι με το ευρώ διασφαλιζόμαστε από το συναλλαγματικό κίνδυνο, από τις απειλές κερδοσκοπικών επιθέσεων κλπ. Βεβαίως ακόμη και αν ισχύει, αυτό είναι προς όφελος των κεφαλαιοκρατών. Το κύριο χαρακτηριστικό των επιχειρημάτων αυτών είναι η αποσπασματικότητά τους. Υποτίθεται, ότι με το ισχυρό ευρώ, διασφαλίζονται από τις κερδοσκοπικές επιθέσεις - όπου τις προϋποθέσεις για την εκδήλωσή τους δημιούργησαν οι ίδιοι - ενώ από την άλλη πλευρά αποσιωπούν ότι το νέο νόμισμα δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσει τις αντιθέσεις και τις αντιφάσεις που εκδηλώνονται στη διαδικασία της κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης. Και αυτό είναι το κύριο. Το ευρώ θα είναι φυσικά το κοινό νόμισμα 12 χωρών, αλλά οι 12 αυτές χώρες θα συνεχίσουν να αναπτύσσονται με 12 διαφορετικούς ρυθμούς ανάπτυξης της παραγωγικότητας της εργασίας. Αυτό βέβαια το στοιχείο από μόνο του, επιταχύνει αργά ή γρήγορα την ανισομέρεια της ανάπτυξης μεταξύ των διαφόρων καπιταλιστικών κέντρων, επιταχύνει τις ανισότητες των εμπορικών τους συναλλαγών. Οι χώρες με ανώτερη παραγωγικότητα θα μπορούν να πωλούν φθηνότερα από τις τιμές που διαμορφώνει μια μέση παραγωγικότητα στην ευρωζώνη, αλλά ακριβότερα από τις τιμές που διαμορφώνονται με βάση την ανώτερη αυτή παραγωγικότητα. Αντίστροφα οι χώρες με χαμηλότερη παραγωγικότητα θα αναγκαστούν να πωλούν - για να μη βγουν εντελώς εκτός ανταγωνισμού - στις τιμές που διαμορφώνονται τουλάχιστον από τη μέση παραγωγικότητα της εργασίας, οι οποίες όμως είναι χαμηλότερες από τις τιμές που διαμορφώνονται από το δικό τους επίπεδο παραγωγικότητας. Αποτέλεσμα: οι χώρες της πρώτης ομάδας, αυτής με την υψηλή παραγωγικότητα, θα πωλούν με αυξημένο, πάνω από το μέσο διαμορφωμένο όρο, κέρδος, ενώ οι χώρες με χαμηλή παραγωγικότητα, θα πωλούν με μειωμένο κέρδος. Πια θα είναι η φυσιολογική αντίδραση των τελευταίων; Η άνοδος των άμεσων και έμμεσων μορφών εκμετάλλευσης της εργασίας, που είναι και η μόνη μέθοδος για την αύξηση του ποσοστού κέρδους. Σαν κατακλείδα ολοκληρώνουμε το άρθρο αυτό με την επισήμανση ότι χώρες όπως η Ελλάδα, θα επιχειρήσουν να επιβιώσουν στην Ευρωζώνη, ακριβώς μέσω μεθόδων υπερεκμετάλλευσης της εργασίας. Γι' αυτό επείγονται για το ασφαλιστικό, για την περαιτέρω ιδιωτικοποίηση της παιδείας και της υγείας, για τη μείωση του μισθού για, για, για...