Η συχνή, σχεδόν καθημερινή, χρήση του όρου «ελεύθερος χρόνος» από πλατιά στρώματα της κοινωνίας, και μάλιστα με αρνητική χροιά («δεν έχω ελεύθερο χρόνο»), αναδεικνύει την οξύτητα ενός κοινωνικού φαινομένου, της έλλειψης χρόνου για την ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου που ζει, εργάζεται, σκέφτεται και νιώθει στα πλαίσια του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Στο παρακάτω άρθρο γίνεται μια πρώτη προσπάθεια προσέγγισης του φαινομένου του ελεύθερου χρόνου, της έλλειψής του και κάποιων πλευρών αξιοποίησής του από τη νεολαία σήμερα.

Οι γενικές ιστορικές προϋποθέσεις για την εμφάνιση του ζητήματος «ελεύθερος χρόνος» προκύπτουν, όταν σε μια κοινωνία υπάρχει η δυνατότητα να παράγει περίσσευμα (υπερπροϊόν), δυνατότητα που συνδέεται με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων κάθε ιστορικής περιόδου που αντιστοιχούν σε ορισμένες σχέσεις παραγωγής και οδηγούν στην αντικειμενική ταξική διάρθρωση ενός κοινωνικο - οικονομικού σχηματισμού.

Στη δουλοκτητική κοινωνία της αρχαίας Ελλάδας ο ελεύθερος χρόνος υπάρχει μόνο για τους ελεύθερους πολίτες. Αυτό, όμως, δε σημαίνει ότι όλοι οι ελεύθεροι πολίτες ήταν άεργοι σε αντίθεση με τους δούλους. Μόνο οι πιο πλούσιοι (ιδιοκτήτες γης ή εργαστηρίων) μπορούσαν να έχουν ελεύθερο χρόνο, για να προσεγγίσουν το «τέλειο», σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ελεύθερους πολίτες που δούλευαν σαν αγρότες ή βιοτέχνες και οι οποίοι ήταν επιφορτισμένοι και με τη στρατιωτική προετοιμασία της πόλης ενόψει πολέμων.

Οπως είναι φυσικό, όταν (ως απόρροια της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και της δουλικής εργασίας) προκύπτει αυτός ο περίσσιος/ ελεύθερος χρόνος για ένα κομμάτι της κοινωνίας, τίθεται το ζήτημα της αξιοποίησής του. Ο Αριστοτέλης επεξεργάστηκε το φαινόμενο αυτό βάσει της αντίθεσης δουλείας - ελευθερίας και κατέληξε στο ότι η «σχόλη» έπρεπε να ήταν αφιερωμένη στις πνευματικές αναζητήσεις, στη συμμετοχή στα κοινά, στην ενατένιση και όχι στην τεμπελιά. Ο άνθρωπος που εξετάζει η αρχαία ελληνική φιλοσοφία βρίσκεται εκτός εργασίας, στη σχόλη. Σε όλη την ιστορική περίοδο της δουλοκτητικής κοινωνίας, η εργασία περιφρονείται και απαξιώνεται. Η κρίση του δουλοκτητικού κοινωνικο - οικονομικού σχηματισμού και η επικράτηση του χριστιανισμού οδηγούν, από τη μια, σε μια εξίσωση της σχόλης με την κατανάλωση και, από την άλλη, με την ασκητική ζωή του ανθρώπου, αφιερωμένου στη σωτηρία της ψυχής. Ο ελεύθερος χρόνος μεταβιβάζεται στον ουρανό...

Κατά τον 14ο - 16ο αιώνα, σε συνθήκες που η αστική τάξη κάνει την εμφάνισή της (Ιταλία) και τα πρώτα της βήματα στην ιστορία, κάνει σιγά - σιγά και τα πρώτα της βήματα μια κοινωνική σκέψη που ασκεί κριτική στο υφιστάμενο καθεστώς, προσπαθεί να σκιαγραφήσει μια μελλοντική κοινωνία, μια τέλεια πολιτεία, μια ουτοπία. Τι νέο φέρνουν οι ουτοπικές αντιλήψεις ως προς το ζήτημα του ελεύθερου χρόνου; Τοποθετούν τα προβλήματα του ανθρώπου σε σχέση με την εργασία του και έτσι το ζήτημα του ελεύθερου χρόνου αποκτά τη διάσταση της μείωσης της εργάσιμης μέρας. Στην «Ουτοπία» (1516) του Τόμας Μουρ οι ώρες εργασίας είναι έξι, στην «Πολιτεία του Ηλιου» (1623) του Θωμά Καμπανέλα οι ώρες εργασίας είναι ακόμα λιγότερες (τέσσερις). Αυτοί οι πρώιμοι πρόδρομοι του ουτοπικού σοσιαλισμού κάνουν λόγο για συλλογική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και αντιλαμβάνονται τον ελεύθερο χρόνο ιδανικά ως χρόνο της πνευματικής ανύψωσης, της συμμετοχής στην κοινότητα, αλλά υπάρχει ήδη μια κρίσιμη αλλαγή. Ο ελεύθερος χρόνος όπως και η εργασία είναι για όλους τους ανθρώπους και προέρχεται όχι από την εκμετάλλευση της εργασίας μιας τάξης, αλλά από τη δραστική μείωση του εργάσιμου χρόνου.

Η εδραίωση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής δεν έγινε ήρεμα και ειδυλλιακά, αλλά βίαια. Η περίοδος της πρωταρχικής συσσώρευσης¹του καπιταλισμού, αλλά και η επόμενη, της βιομηχανικής επανάστασης, αν για την αστική τάξη αποτελούν παραδείγματα της εφόδου της προς τον ουρανό, για την εργατική τάξη είναι η πιο θλιβερή φάση απάνθρωπης εκμετάλλευσής της. Να κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα των συνθηκών εργασίας της εργατικής τάξης τότε:

«Η τεχνολογική πρόοδος επιταχυνόταν ολοένα, οι μηχανές πολλαπλασιάζονταν σε αριθμό και μεγάλωναν σε διαστάσεις, καταλαμβάνοντας ολοένα και περισσότερο χώρο σε βάρος αυτού που χρησιμοποιούσαν οι εργάτες. Τα εργοστάσια έτσι έγιναν στενόχωρα και ανεπαρκή και οι εργάτες ούτε να κινηθούν μπορούσαν, ούτε ακόμα και ν' αναπνεύσουν. Οι εγκαταστάσεις βρίσκονταν σε χώρους ανήλιαγους, στενάχωρους, χωρίς αερισμό, αυτά είναι τα λεγόμενα "μαγαζιά του ιδρώτα". Εκεί μέσα, όλοι εργάζονταν 15 και 16 ώρες την ημέρα, με πολύ μικρά διαλείμματα για φαΐ, ανάπαυση και λίγη ώρα για τη μετακίνησή τους. Η εβδομάδα των 60 ωρών ήταν ένα μακρινό όνειρο, τότε δούλευαν 80, 90 ώρες, καμιά φορά και 100 την εβδομάδα. Ο ελεύθερος χρόνος αρκούσε μόνο για ύπνο...»² .

Ενώ η αντιμετώπιση της παιδικής ηλικίας περιγράφεται από έναν πατέρα ως εξής:

«Οταν ο γιος μου ήταν 7 χρονών τον κουβαλούσα μέσα στο χιόνι στην πλάτη ως το εργοστάσιο και από το εργοστάσιο στο σπίτι και δούλευε συνήθως 16 ώρες!...Συχνά γονάτιζα πλάι του και τον τάιζα την ώρα που στεκόταν μπροστά στη μηχανή γιατί δεν του επιτρεπόταν ούτε ν' απομακρυνθεί απ' αυτήν ούτε να τη σταματήσει»³.

Μπροστά σε αυτές τις απάνθρωπες συνθήκες εκμετάλλευσης ανδρώνεται και αποκτά φωνή, οργάνωση και διεκδικήσεις το εργατικό κίνημα της εποχής. Κατά το 19ο αιώνα, το εργατικό κίνημα αποκτά το δικό του πολιτικό προσανατολισμό και θέτει το αίτημα της μείωσης του εργάσιμου χρόνου. Η δεκαετία του 1830 - 1840 χαρακτηρίζεται από το «κίνημα για τις 10 ώρες», ενώ αργότερα η δεκαετία του 1880 - 1890 χαρακτηρίζεται από το «κίνημα για τις 8 ώρες». Οι Αμερικανοί εργάτες τραγουδούσαν τότε το «Τραγούδι του οκταώρου»:

«Σκοπεύουμε ν' αλλάξουμε τα πράγματα.

Οχι πια να μοχθούμε, απ' τα χαράματα.

Ισα ίσα μόνο για να ζούμε,

να μην έχουμε ποτέ μια ώρα για να σκεφτούμε.

Θέλουμε να νιώσουμε τον ήλιο,

θέλουμε να μυρίσουμε τ' άνθη.

Είμαστε σίγουροι πως είναι θέλημα Θεού

και τ' αποφασίσαμε να έχουμε οκτάωρο.

Καλούμε τις δυνάμεις από ναυπηγεία κι εργοστάσια:

Οκτώ ώρες για εργασία, οκτώ ώρες για ανάπαυση,

Κι οκτώ ώρες για ό,τι θέλουμε»⁴ .

Εξετάζοντας το περιεχόμενο αυτού του εργατικού τραγουδιού εντοπίζουμε τα εξής καίρια στοιχεία: Το εργατικό κίνημα δε ζητά απλώς τη μείωση των ωρών εργασίας για να αυξηθούν οι ώρες ανάπαυσης και να καταπολεμηθεί η σωματική και ψυχική κούραση, αλλά και για «να κάνει ό,τι θέλει», στοχεύοντας ουσιαστικά σε αυτό που σήμερα ονομάζουμε «ελεύθερο χρόνο». Το εργατικό κίνημα δε ζητά απλώς να έχει οκτάωρο, αλλά το έχει αποφασίσει, δηλαδή έχει συνειδητοποιήσει ότι πρέπει να το επιβάλει μέσα από τον αγώνα του.

Βρισκόμαστε στην αφετηρία μιας ιστορίας που κρατά ακόμα και σήμερα. Ο εργαζόμενος δεν έχει ανάγκη απλά για ξεκούραση, αλλά και για ικανοποίηση των πνευματικών, ψυχικών και σωματικών του αναγκών. Σε αντίθεση με αυτή τη συνολική θεώρηση του εργαζόμενου ανθρώπου προβάλλει η αστική ηθική που μέσα από μια αμερικανική εφημερίδα της εποχής («Boston Courier») υποστηρίζει ότι «η μείωσις του αριθμού των εργάσιμων ωρών προσβάλλει την ηθικήν [και] θα οδηγήσει αναμφιβόλως εις τον αλκοολισμόν και την καταστροφήν»⁵.

Αυτή την οικονομική ηθική της αστικής τάξης στηλίτευε ήδη από τα 1844 ο Μαρξ γράφοντας: «Η αυταπάρνηση, η άρνηση της ζωής και όλων των ανθρώπινων αναγκών, είναι το πρωταρχικό της δόγμα. Οσο λιγότερο τρως, πίνεις, αγοράζεις βιβλία, πηγαίνεις στο θέατρο, στο χορό, στην μπιραρία, όσο λιγότερο αγαπάς, σκέφτεσαι, γενικεύεις, τραγουδάς, ζωγραφίζεις, κτλ., τόσο περισσότερο αποταμιεύεις και τόσο μεγαλύτερος, θα γίνει ο θησαυρός που δεν μπορούν να τον καταναλώσουν ούτε ο σκόρος, ούτε τα σκουλήκια -το κεφάλαιό σου. Οσο λιγότερο είσαι εσύ ο ίδιος, τόσο λιγότερη είναι η έκφραση που δίνεις στη ζωή σου, όσο περισσότερα έχεις τόσο περισσότερο υποθηκεύεις την αποξενωμένη σου ζωή»⁶.

1. Στην περίοδο της κλασικής αρχαιότητας το ίδιο το κράτος ευνοεί τη σχόλη που προσανατολίζεται σε υψηλές πνευματικές δραστηριότητες. Ετσι, στην αθηναϊκή δημοκρατία, παρέχεται στους πολίτες χρηματικό βοήθημα (τα «θεωρικά») που επέτρεπε την αγορά εισιτηρίου για την παρακολούθηση των αρχαίων δραμάτων.

2. Κατά την περίοδο κρίσης της δουλοκτητικής κοινωνίας, που κυρίως εντοπίζεται στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, το περιεχόμενο του προσανατολισμού αλλάζει και συνίσταται στη χαμηλού επιπέδου εκτόνωση των μονομαχιών και των θηρίων. Γενικότερα, αν και αρχικά η έννοια της σχόλης στους Ρωμαίους είναι συνώνυμη με την αρχαιοελληνική, στην πορεία παίρνει το χαρακτήρα ενός χρόνου, κατά τον οποίο μπορούν να διακριθούν οι ανώτερες κοινωνικές ομάδες από τις κατώτερες μέσω της κατανάλωσης πολυτελών αγαθών.

3. Βλ. «Το Κεφάλαιο»: Καρλ Μαρξ, τόμος πρώτος, κεφάλαιο 24, «Η λεγόμενη πρωταρχική συσσώρευση», όπου ο Μαρξ περιγράφει τη βιαιότητα της αστικής τάξης, προκειμένου να δημιουργήσει το στρατό της εργατικής τάξης.

4.Gianni Toti: «Ο ελεύθερος χρόνος», εκδόσεις «Μνήμη», Αθήνα 1985, σελ.31.

5.«Το Κεφάλαιο», τόμος πρώτος, σελ. 259.

6. Φίλιπ Φόνερ: «Εργατική Πρωτομαγιά», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1986, σελ. 32 - 33.

• Αναδημοσιεύεται από την ΚΟΜΕΠ, τεύχος 4/2004

(ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ)