Συζητάμε με τον Λευτέρη Χαρωνίτη με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του «Μια εποχή - Μνήμες και σκέψεις σκόρπιες με τον Θόδωρο Αγγελόπουλο», από τη «Σύγχρονη Εποχή»
Το βιβλίο του Λευτέρη Χαρωνίτη διαβάζεται με αμείωτο ενδιαφέρον. Η ζωή και η τέχνη του Αγγελόπουλου διατρέχουν τις σελίδες, μαζί με αναμνήσεις του συγγραφέα, τις μεταξύ τους συζητήσεις, συνεντεύξεις κ.λπ. Η αφήγηση των γεγονότων, η περιγραφή του Αγγελόπουλου, η αναφορά στο ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο έζησε, άντλησε τα θέματά του και δημιούργησε το έργο του συμβάλλουν στο να φωτιστούν πλευρές της προσωπικότητας και του έργου του μεγάλου δημιουργού, που πάντα έριχνε βάρος στη «μεριά του ονείρου».
Στο βιβλίο περιγράφεται η διαμόρφωση της προσωπικότητας και της συγκρότησης του Αγγελόπουλου. Παρουσιάζονται όλες οι ταινίες του, από την «Αναπαράσταση» έως και την ανολοκλήρωτη, «Αλλη θάλασσα». Σε αρκετές, μάλιστα, δίνεται ανάγλυφα στον αναγνώστη και η κοπιώδης δουλειά, πίσω από τα «φώτα», που χρειάζεται για να στηθεί μια ταινία. Ακόμα, υπάρχει ιχνογράφηση των σημαντικότερων πολιτικών γεγονότων του 20ού αιώνα, μέσα στον οποίο έδρασε και ο Αγγελόπουλος. Αξίζει να επισημανθούν και η αναλυτική «βιοφιλμογραφία» που συνοδεύει το βιβλίο και είναι η μοναδική που έχει γραφτεί μέχρι σήμερα και το φωτογραφικό υλικό.
Είναι μεγάλη η χαρά και η τιμή μας που συνομιλήσαμε με τον Λευτέρη Χαρωνίτη για το συγκεκριμένο του εγχείρημα αλλά και για τον Θόδωρο Αγγελόπουλο, όπως ο ίδιος τον γνώρισε και τον έζησε...
-- «Μια εποχή. Μνήμες... και σκέψεις σκόρπιες με τον Θόδωρο Αγγελόπουλο». Ποια ανάγκη σάς οδήγησε στη συγγραφή τούτου του βιβλίου;
-- Εχω ορισμένες εμμονές με κάποια διαχρονικά πρόσωπα από τον χώρο της ιστορίας, των τεχνών και της επιστήμης και έναν συνεχή διάλογο μαζί τους.
Ενα από αυτά τα πρόσωπα είναι και ο Θόδωρος Αγγελόπουλος.
Υστερα από τη συνεργασία μας στην ταινία του «Ο Μεγαλέξαντρος», το 1980, ένιωσα την ανάγκη να γνωρίσω και να κατανοήσω καλύτερα αυτό που είναι και αυτό που κάνει.
Αρχισα να συγκεντρώνω, επιλεκτικά, διάφορα υλικά. Απόψεις για τη δουλειά του, σχόλια, συνεντεύξεις του, προσωπικές μου παρατηρήσεις, μικρά κείμενά μου και σκόρπιες σημειώσεις. Οι συνομιλίες μας έκτοτε, ενίοτε μαγνητοφωνημένες, απέκτησαν ένα πρόσθετο, αόριστο ενδιαφέρον.
Σταδιακά, εδραιώθηκε μέσα μου η πεποίθηση πως πρόκειται για έναν διανοούμενο καλλιτέχνη μεγάλης πνοής. Το έργο του, μέσα από μια πρωτοποριακή φόρμα, περικλείει και έχει ως βασικό θεματικό και ιδεολογικό πυρήνα, από την αρχή μέχρι το τέλος, τη σταθερή πίστη του στο όραμα της νομοτελειακής αναγκαιότητας της κοινωνικής αλλαγής, με όποιες επιφυλάξεις κι αν διατυπώνει κάποιος.
Δεν είμαι συγγραφέας με τη λογοτεχνική έννοια, σκηνοθέτης είμαι, αλλά εδώ και δεκαετίες γράφω τα σενάρια και τα κείμενα των ταινιών μου και παλεύω με τη γλώσσα. Ετσι άρχισε πριν από δύο χρόνια η περιπέτεια με αυτό το βιβλίο.
Συνάδελφοι, φίλοι και συνεργάτες του Θόδωρου, η οικογένειά του, η κόρη του Ελένη στήριξαν το εγχείρημα. Μου έδωσαν πληροφορίες, μου αφηγήθηκαν γεγονότα, επιβεβαίωσαν ή βελτίωσαν απόψεις μου και έκαναν παρατηρήσεις και επισημάνσεις που πλούτισαν το έργο.
Και τώρα, η απάντηση στο ερώτημά σας:
Γιατί οφείλουμε, αν έτσι έχουν τα πράγματα, να ξανα- ανακαλύψουμε, να ξανα-μελετήσουμε τον Θόδωρο Αγγελόπουλο και το έργο του.
-- Πρόκειται για ένα βιβλίο που μας βοηθά να γνωρίσουμε τον σκηνοθέτη, τον άνθρωπο, τον δημιουργό Αγγελόπουλο. Ενα ιδιαίτερα ενδιαφέρον βιβλίο τόσο γι' αυτούς που έχουν δει ταινίες του Αγγελόπουλου και τους δίνει τα μέσα για να τις προσεγγίσουν πιο ολοκληρωμένα, όσο και γι' αυτούς που μπορεί να μην έχουν ξαναδεί ταινίες του αλλά λειτουργεί ως κίνητρο για να γνωρίσουν αυτόν τον μεγάλο σκηνοθέτη. Αυτές οι σκέψεις μας γεννήθηκαν διαβάζοντας το βιβλίο. Πώς δομήσατε το βιβλίο;
-- Αν πράγματι το βιβλίο βοηθά τον αναγνώστη να γνωρίσει καλύτερα τον Αγγελόπουλο, να δει, ή να ξαναδεί και να κατανοήσει τις ταινίες του, τότε κάτι πετύχαμε. Η περιγραφή της δικής μου εκδοχής για μια προσωπικότητα, καταγωγή, χτίσιμο του χαρακτήρα, πνευματική συγκρότηση και λοιπά, δεν μπορεί να αγνοεί το γενικότερο ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτή διαμορφώθηκε, εμπνεύστηκε και δημιούργησε.
Η ιστορικοποίηση, η σχέση του γενικού με το ειδικό και οι αλληλεπιδράσεις φωτίζουν πολλές πλευρές μιας προσωπικότητας, αποκαλύπτουν αιτίες και κίνητρα.
Ο υπότιτλος του βιβλίου «Μνήμες... και σκέψεις σκόρπιες» υποδηλώνει μια αφηγηματική ελευθερία με τη διαδοχή πολλών θεματικών ενοτήτων που φαίνονται ανεξάρτητες μεταξύ τους, αλλά τις ενοποιεί το νήμα της ιστορικής αφηγηματικής ανέλιξης. Ετσι, όμως, ο αναγνώστης μπορεί να γυρίσει πίσω και να διαβάσει ξανά μια «ανεξάρτητη» ενότητα που θα ήθελε.
Οσον αφορά στη γλώσσα, επεδίωξα στα περισσότερα μέρη του βιβλίου να έχει την αμεσότητα του προφορικού λόγου, κάτι ιδιαίτερα δύσκολο και δεν είμαι σίγουρος αν το πέτυχα.
-- Η συνεργασία σας με τον Αγγελόπουλο μετρούσε χρόνια... Τι είναι αυτό που έχετε αποκομίσει;
-- Είναι φυσικό, κάθε φορά που η μνήμη με διάφορες αφορμές με παρακινεί σε διάλογο με τον Θόδωρο, να ξεδιπλώνονται γεγονότα, στιγμές, σιωπές, σχεδιασμοί, συγκλίσεις, αποκλίσεις...
Μέσα από την πολύχρονη σχέση αναδεικνύονται και κυριαρχούν ορισμένα πράγματα που την ορίζουν, αν θέλετε την συνοψίζουν, τη σφραγίζουν.
Καταρχάς η αισθητική απόλαυση όταν ξαναβλέπω τις ταινίες του και η διαδικασία πνευματικής ενεργοποίησης στην οποία με ωθεί ο θεματικός και ιδεολογικός τους προβληματισμός.
Πάντα θαύμαζα τη συνθετική και αφομοιωτική του ικανότητα να ακούει διάφορες απόψεις και ιδέες και να τις εντάσσει στις ταινίες του.
Αλλά το κυριότερο, υπήρξε η αφομοίωση των προβληματισμών και των καινοτόμων απόψεων κορυφαίων δημιουργών, κυρίως του Μπρεχτ, για την ανάγκη διαμόρφωσης νέου τρόπου επικοινωνίας του έργου τέχνης με το κοινό «για μια πλήρη διεισδυτική απόλαυση, με απεικονίσεις από την ανθρώπινη συμβίωση, χωρίς να ξεχνούμε ότι είμαστε παιδιά μιας επιστημονικής εποχής».
Πολλοί επίσης από τους συνεργάτες του έχουμε προβληματιστεί από την αυτοπειθαρχία, το πείσμα και την αταλάντευτη πίστη του για την υλοποίηση αυτού που είχε οραματιστεί. Μια μοναδική στοχοπροσήλωση.
Και, τέλος, οι απολαυστικοί και ωφέλιμοι διάλογοι μαζί του σε εποχές μονολόγων...
Ιδιαίτερα μέσα στη δεκαετία του 1990, εποχή μεγάλων προβληματισμών ύστερα από την ανατροπή των σοσιαλιστικών καθεστώτων. Τότε που όλες οι δυνάμεις του καπιταλισμού και τα όργανά τους κατασυκοφαντούσαν κάθε μορφή συλλογικότητας και εξόριζαν στο πυρ το εξώτερον κάθε έννοια σοσιαλισμού και κομμουνισμού.
Ομως, οι διάλογοί μας και τότε είχαν αισιοδοξία και πίστη στο όραμα.
-- Τι είναι αυτό που κρατάτε πιο ζωντανό στη μνήμη σας μετά από τόσες κουβέντες, τόσες δουλειές, τόσα γυρίσματα;
-- Εκείνο που κρατώ από την πολύχρονη σχέση μου με τον Θόδωρο είναι η ηθική ατμόσφαιρα που διαπερνά το έργο του αλλά και όντας άνθρωπος με υψηλή αυτοεκτίμηση, η ηθική στάση του απέναντι στην τέχνη του και στο ίδιο το έργο του.
Σ' αυτό δίνω μεγάλη σημασία, γιατί, όπως μας έδειξε ο Καρλ Μαρξ, εκτός από την επιστημονική μέθοδο για τη γνώση και την κατανόηση της πραγματικότητας, πρέπει να μην αγνοούμε και άλλες μεθόδους, ιδιαίτερα την πολιτική και την καλλιτεχνική. Η ηθική είναι σημαντικό και αποτελεσματικό συστατικό της πνευματικής κατανόησης του κόσμου από τον άνθρωπο.
Και έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον αυτά που είπε λίγες μέρες μετά τον θάνατο του Αγγελόπουλου ο φίλος και ομότεχνός του Νίκος Παναγιωτόπουλος. «Στην κηδεία του, διαπίστωσα κάτι περίεργο. Υπήρχε μεγάλη συγκίνηση από ανθρώπους που δε γνώριζαν το σινεμά του. Πλανιόταν το αίσθημα μιας μεγάλης απώλειας. Αποδόθηκε τιμή σε έναν άνθρωπο που αντιστάθηκε στις ευτέλειες. Η κρίση της εποχής μας πολλαπλασίασε αυτήν την εκτίμηση. Μπορείς να κατηγορήσεις τον Αγγελόπουλο για πολλά. Η καλλιτεχνική του εντιμότητα, όμως, παραμένει αξεπέραστη. Δεν υπέκυψε σε καμιά Σειρήνα εμπορικότητας και ευκολίας. Υπήρξε αγέρωχος και αταλάντευτος...». Και αυτό δεν είναι καθόλου εύκολο πράγμα, έχει κόστος. Ομως, ο Αγγελόπουλος ήταν ένας οραματιστής, έβλεπε μακριά...
Κι ας μην ξεχνάμε τις απόψεις που είχαν οι θεμελιωτές του μαρξισμού - λενινισμού και για το κομμουνιστικό μέλλον, οι οποίες συνδύαζαν την επιστήμη, την ηθική και την αισθητική.
Θα μιλήσουν οι Γιώργος Μηλιώνης, δημοσιογράφος, Γιώργος Νικολακάκης, καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, Νίκος Τσαγκαράκης, κριτικός - ιστορικός Κινηματογράφου και Μιχάλης Σφακιανάκης, νομικός - συγγραφέας.