Ανάμεσα στις διάφορες κριτικές, που ακούστηκαν στην προεκλογική περίοδο και σίγουρα θα ξανακουστούν, ήταν ένα συνηθισμένο επιχείρημα - ερώτημα: «Πώς είναι δυνατό να ισχυρίζεστε πως έχετε δίκιο και είστε κάτοχοι της αλήθειας, τη στιγμή που έχετε ένα ποσοστό κοντά στο 6%; Αυτό δε συνεπάγεται αυτόματα την πεποίθησή σας πως έχει άδικο το 94% του ελληνικού λαού;».

Το ερώτημα μοιάζει λογικό. Το θέμα είναι, όμως, όχι αν μοιάζει, αλλά αν είναι. Η αλήθεια και το δίκιο είναι ταυτόσημα ή, εν πάση περιπτώσει, σχετίζονται με τη δύναμη και την επιρροή που έχει ένας πολιτικός σχηματισμός;

Αν απαντήσουμε καταφατικά σ' αυτό το ερώτημα, τότε θα έχουμε τεράστια δυσκολία έως και απόλυτη αδυναμία να είμαστε πειστικοί στις απαντήσεις μας σε μια σειρά άλλων ερωτημάτων, όπως:

• Εφόσον τα κόμματα του δικομματισμού εναλλάσσονται, αυτό σημαίνει πως κατέχουν το δίκιο και την αλήθεια εναλλάξ;
• Οταν ο Χίτλερ «ανέβηκε» στην κυβερνητική εξουσία με διαδικασίες κοινοβουλευτικής νομιμότητας, ήταν κάτοχος της αλήθειας; ¹
• Οι υποστηρικτές της άποψης που αναφέραμε, θα δέχονταν πως το ΕΑΜ και το ΚΚΕ είχαν το δίκιο με το μέρος τους, όταν η συντριπτική πλειονότητα του ελληνικού λαού είχαν συνταχθεί με την πρακτική και τις ιδέες τους;

Μετά την παράθεση αυτών των (ρητορικών) ερωτημάτων, νομίζουμε πως γίνεται κατανοητό ότι τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Δεχόμενοι την άποψη πως το δίκιο και η αλήθεια μπορεί να κριθούν με νούμερα, καταλήγουμε σε ένα πλήθος λογικών αντιφάσεων. Επομένως, πώς έχουν τα πράγματα; Ποια η σημασία ενός εκλογικού αποτελέσματος; Ποια τα κριτήρια για το δίκιο και την αλήθεια;

Οσον αφορά στα εκλογικά αποτελέσματα, δεν πρέπει να μας διαφεύγει ένα πολύ βασικό συμπέρασμα: Το όποιο αποτέλεσμα είναι μια φωτογραφία της συνείδησης του λαού. Για να είμαστε πιο ακριβείς, εκφράζει το επίπεδο συνείδησης του λαού σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Ασφαλώς, αυτό το επίπεδο συνείδησης δεν έχει να κάνει με το δείκτη νοημοσύνης του κάθε ψηφοφόρου και το υπογραμμίζουμε αυτό με έμφαση, γιατί είναι μια άποψη που συναντάμε συχνά. Πρόκειται για μια θεώρηση των πραγμάτων, που αδυνατεί να δει την πολυπλοκότητα της κοινωνικής εξέλιξης και δεν αντιλαμβάνεται τη διαλεκτική κίνηση της συνείδησης. Ποιες είναι, όμως, οι παράμετροι που καθορίζουν αυτό το επίπεδο συνείδησης του λαού;

Κατ' αρχήν, δεν πρέπει να κάνουμε ανιστόρητες αφαιρέσεις, που δεν παίρνουν υπόψη τους τις συγκεκριμένες κοινωνικοοικονομικές δομές μέσα στις οποίες ζούμε και λειτουργούμε και αυτές δεν είναι άλλες από τις κεφαλαιοκρατικές. Η βάση, όμως, όπως είναι γνωστό, είναι αυτή που καθορίζει το εποικοδόμημα, το οποίο με τη σειρά του χαρακτηρίζεται από την κυρίαρχη ιδεολογία. Η κυρίαρχη ιδεολογία, δηλαδή η ιδεολογία της αστικής τάξης, δε φέρει τυχαία αυτόν το χαρακτηρισμό (κυρίαρχη). Ακόμα και σε συνθήκες προεπαναστατικής ή επαναστατικής κατάστασης, εξακολουθεί να είναι ισχυρότατη. Σε συνθήκες σοσιαλισμού ακόμα - ακόμα δεν εξαλείφεται. Οποιος έχει την αντίληψη μιας γραμμικής υποχώρησης της κυρίαρχης ιδεολογίας, τότε πολύ απλά διαψεύδεται πανηγυρικά από την ίδια την πράξη. Το γιατί η κυρίαρχη ιδεολογία είναι τόσο επίμονη, δεν είναι ένα θέμα που ερμηνεύεται με απλοϊκά σχήματα. Θα πρέπει, όμως, να μην ξεχνάμε ότι ο καπιταλισμός, μαζί με όλα του τα δόγματα, παρουσιάζεται σαν μια απολύτως φυσική πραγματικότητα στον κάθε άνθρωπο, από τη στιγμή που αυτός έχει συνείδηση του κόσμου. Η πολύμορφη και πολύτροπη επανάληψη εικόνων, αξιωμάτων, θεωριών, ιδεολογημάτων, παραδοξολογιών και κάθε είδους θεωρητικών σχημάτων αποσκοπεί στη διαμόρφωση ενός δογματικού και στατικού τρόπου σκέψης, που εμποδίζει (τη σκέψη) να δει παραπέρα. Θέτονται, κατά κάποιο τρόπο, νοητικά όρια, η υπέρβαση των οποίων καθιστά επικίνδυνο αυτόν που επιτυγχάνει την υπέρβαση.

Εν κατακλείδι, η συνείδηση δεν μπορεί να αλλάξει θεαματικά μόνο μέσα από εκλογικές διαδικασίες. Τα άλματα που προσδοκούμε και που δουλεύουμε γι' αυτά δεν μπορούν να έρθουν απλά και μόνον από την καλή μας προεκλογική εκστρατεία ή οι όποιες αποτυχίες δεν οφείλονται μόνον ή κυρίως στην προπαγάνδα του αντιπάλου. Μακριά, βέβαια, από εμάς σκέψεις, που υποτιμούν την αξία της προπαγάνδας, του τρόπου με τον οποίο εκλαϊκεύουμε την τακτική και στρατηγική μας. Ομως, θα ήταν ολέθριο σφάλμα να πιστεύαμε πως η εξεύρεση πετυχημένων επικοινωνιακών πολιτικών, για να χρησιμοποιήσουμε μια έκφραση της μόδας, θα μπορούσε να δημιουργήσει τα προσδοκώμενα αποτελέσματα και αυτό γιατί η αστική τάξη διαθέτει πολύ μεγαλύτερη πείρα απ' ό,τι εμείς, αλλά και απείρως περισσότερα μέσα. Επιπλέον, δεν είναι μόνον η προπαγάνδα, που υποτάσσει, διαμορφώνει και μετασχηματίζει τις συνειδήσεις, και αυτό είναι κάτι που θα προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε λίγο παρακάτω.

Εκτός από την προπαγάνδα που μεθοδευμένα σχεδιάζεται σε πανεπιστήμια, στις δεξαμενές σκέψεις, από πληρωμένους διανοούμενους και άλλους, υπάρχει και μια αντικειμενική πραγματικότητα που λειτουργεί από μόνη της. Ο Μαρξ, κάνοντας κριτική στον Φόιερμπαχ και αναπτύσσοντας τις έννοιες της αποξένωσης και του φετιχισμού του εμπορεύματος, έδειξε πως ο εργάτης αδυνατεί να δει με έναν αυτόματο τρόπο τι ακριβώς υπάρχει πίσω από τη βιτρίνα του καπιταλισμού. Ο Μαρξ περιέγραφε αυτές τις απόψεις του στο Κεφάλαιο ως εξής: «Το μυστηριώδες της εμπορευματικής μορφής συνίσταται, λοιπόν, απλούστατα στο ότι αντανακλά στους ανθρώπους τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της δουλιάς τους σαν υλικά χαρακτηριστικά των προϊόντων της εργασίας, σαν φυσικές κοινωνικές ιδιότητες αυτών των πραγμάτων, και γι' αυτό η κοινωνική σχέση των παραγωγών με τη συνολική εργασία φαίνεται σ' αυτούς σαν μια κοινωνική σχέση αντικειμένων, που υπάρχει έξω από αυτούς» ² (η υπογράμμιση δική μας). Ο Μαρξ συνεχίζει την ανάλυσή του και κάνει έναν παραλληλισμό με τη θρησκεία. «Στο νεφελώδη θρησκευτικό κόσμο», γράφει ο Μαρξ, «τα προϊόντα του ανθρώπινου εγκεφάλου φαίνονται σαν να είναι προικισμένα με τη δική τους ζωή, σαν αυτοτελείς μορφές που βρίσκονται σε σχέση μεταξύ τους και με τους ανθρώπους. Το ίδιο γίνεται και στον κόσμο των εμπορευμάτων με τα προϊόντα του ανθρώπινου χεριού». ³

Το ζήτημα της αποξένωσης, όμως, δεν αφορά μόνο στη συνείδηση της εργατικής τάξης. Και στα υπόλοιπα καταπιεζόμενα στρώματα, οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής εμφανίζονται ως μια φυσική πραγματικότητα, που πέραν αυτής δεν μπορεί να υπάρξει κάτι διαφορετικό. Η ισχύς αυτής της «φυσικής πραγματικότητας» είναι μεγάλη και συνεπικουρείται από μεθόδους προπαγάνδας, όπως αυτές που περιγράφουμε παρακάτω.

Δεν έχουμε σκοπό σε ένα άρθρο να αναλύσουμε και να καταγράψουμε το σύνολο των προπαγανδιστικών μηχανισμών της οικονομικής και πολιτικής ολιγαρχίας. Θα σταθούμε σε ορισμένα βασικά ζητήματα, που έχουν, κατά τη γνώμη μας, μιαν ιδιαίτερη βαρύτητα.

Πρέπει να διευκρινίσουμε και να κατανοήσουμε πως ο ιμπεριαλισμός, παράλληλα με τις κλασικές μεθόδους προπαγάνδας, εκσυγχρονίζεται και χρησιμοποιεί νέες, περισσότερο επικίνδυνες και αποτελεσματικές. Αναφέρουμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα:

Τα τελευταία χρόνια, ήρθε στη δημοσιότητα μια νέα τεχνική διαμόρφωσης της συνείδησης. Πρόκειται για τα «εμβόλιμα πλάνα υποβολής συνείδησης». Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε διάφορα, σχετικά με αυτήν την τεχνική, θα σταθούμε όμως στη βασική της αρχή, καθώς και σε ένα αποκαλυπτικό παράδειγμα. Η βασική της αρχή είναι η προβολή εμβόλιμων πλάνων στον κινηματογράφο ή στην τηλεόραση για 1/24 ή 1/30 του δευτερολέπτου. Οι εικόνες αυτές είναι τόσο φευγαλέες, που οι περισσότεροι θεατές δεν τις παρατηρούν, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν εγγράφονται στον εγκέφαλο. Σκοπός είναι να διαμορφωθεί μια συγκεκριμένη άποψη ή μια συγκεκριμένη στάση του θεατή με έναν υποσυνείδητο τρόπο. Ας δούμε πώς αυτή η τεχνική εφαρμόστηκε στη χώρα της «ελευθερίας», τις ΗΠΑ. Κατά τη διεξαγωγή της προεκλογικής εκστρατείας για το προεδρικό χρίσμα ανάμεσα στον Τζορτζ Μπους και τον Αλ Γκορ, το κόμμα των ρεπουμπλικάνων προέβαλλε διαφημιστικό σποτ, στο οποίο, καθώς παρουσιαζόταν η εικόνα του Αλ Γκορ, ταυτόχρονα εμφανιζόταν η αγγλική λέξη RATS (αρουραίοι). Με δεδομένο ότι το συγκεκριμένο τρωκτικό είναι αποκρουστικό για τους περισσότερους ανθρώπους, η εμβόλιμη επιγραφή «RATS», σε συνδυασμό με την εικόνα του εκλογικού αντιπάλου, δημιουργούσε πιθανότατα μια εικόνα δυσφορίας για τον Αλ Γκορ. ⁴ Δεν ισχυριζόμαστε ότι κάτι ανάλογο διαπράχθηκε στις ελληνικές εκλογές. Το παράδειγμα το αναφέραμε, για να δείξουμε πως ο ιμπεριαλισμός δε διστάζει να χρησιμοποιήσει τις πιο βρώμικες μεθόδους, προκειμένου να καναλιζάρει κατά το δοκούν τις συνειδήσεις. Μπορεί, λοιπόν, απ' όσο τουλάχιστο γνωρίζουμε, στην Ελλάδα να μη χρησιμοποιούνται ακόμα τέτοιες μέθοδοι, ωστόσο, η προπαγάνδα των αστικών κομμάτων στις προεκλογικές εκστρατείες στη χώρα μας ασφαλώς κι έχει στοιχεία εξαπάτησης. Είναι συγχρόνως αποκαλυπτικές οι συζητήσεις των διάφορων επικοινωνιολόγων, σύμφωνα με τις οποίες αναλύεται ποια επικοινωνιακή πολιτική των αστικών κομμάτων ήταν η επιτυχέστερη και σε ποιο βαθμό επηρέασε το εκλογικό αποτέλεσμα. Με άλλα λόγια, μας λένε ευθέως και με κυνικό τρόπο ποιος επιτυχέστερα μας εξαπάτησε!

Στην ημερήσια διάταξη συγχρόνως και όχι μόνο σε εκλογικές περιόδους, βρίσκονται και παλιές δοκιμασμένες μέθοδοι: Ο αντικομμουνισμός, τα ασύστολα ψεύδη, ο σκοταδισμός, τα κηρύγματα υποταγής και φιλοτομαρισμού, η αποσιώπηση ή διαστρέβλωση των θέσεων των κομμουνιστών, οι ψεύτικες υποσχέσεις, οι πιέσεις και οι εκβιασμοί, η κρατική βία και τρομοκρατία, η πολιτική ομηρία κ.ά., «δουλεύουν» ακατάπαυστα και θα «δουλεύουν» χωρίς διακοπή και στο μέλλον. Ιδιαίτερο ρόλο παίζουν και τα κατά καιρούς αστικά ιδεολογήματα, που λειτουργούν ως ιδεολογικά αναχώματα, δημιουργώντας αυταπάτες και ιδεολογικές πλάνες, βάζοντας φρένο και αυτά με τον τρόπο τους στη ριζοσπαστικοποίηση, ενώ ταυτόχρονα συμβάλλουν και στην αποστράτευση και απογοήτευση των μαζών. Τα ιδεολογήματα εκφράζουν πλευρές της πραγματικότητας με στρεβλό τρόπο, έτσι που τελικά να λαμβάνεται (η πραγματικότητα) όχι σαν αυτή που είναι, αλλά σαν μια παραλλαγή της, που τελικά, όμως, δεν έχει σχέση με την ίδια την πραγματικότητα. Τα ιδεολογήματα στέκονται στα φαινόμενα, δε διεισδύουν βαθύτερα, δε βλέπουν τα πραγματικά αίτια, ούτε τη διαλεκτική σχέση αιτίας - αποτελέσματος. Το φαινόμενο μετατρέπεται σε ουσία, το αποτέλεσμα παρουσιάζεται σε αιτία. Τα τελευταία χρόνια, μάλιστα, παρουσιάζεται ένα πλήθος ιδεολογημάτων, χαρακτηριστικό των οποίων είναι η ταχεία απαξίωσή τους. Υπενθυμίζουμε το τέλος της ιστορίας, των ιδεολογιών και της ταξικής πάλης, τη σύγκρουση των πολιτισμών, τον ασύμμετρο πόλεμο, το μεταφορντικό μοντέλο, την επικράτηση της μετανεοτερικότητας, την παγκοσμιοποίηση, την αυτοκρατορία, την αειφόρο ανάπτυξη, τον κοινοτισμό, την κοινωνική οικονομία, την κοινωνία των πολιτών, την ανοιχτή κοινωνία κ.ά.

Μια επιπλέον δυσκολία, εκτός από αυτές που αναφέραμε, προκειμένου να δημιουργηθούν «συνειδησιακά ρήγματα» στα λαϊκά στρώματα, έχει να κάνει με κοινωνιολογικής μορφής αίτια. Αναφέρουμε ορισμένα: Η ιστορική περίοδος, μέσα στην οποία μεγαλώνει ένας άνθρωπος, η χώρα μέσα στην οποία ζει, το ιδιαίτερο οικογενειακό του περιβάλλον, το αν είναι κάποιος εργάτης πρώτης, δεύτερης κλπ. γενιάς, το αν εργάζεται στο δημόσιο ή στον ιδιωτικό τομέα, οι εργασιακές σχέσεις και συνθήκες με τις οποίες κάποιος εργάζεται, το αν ασκεί χειρωνακτική ή πνευματική εργασία, το αν ζει στο χωριό ή στην πόλη, το αν είναι άνδρας ή γυναίκα, το ύψος του εισοδήματος του εργαζόμενου, η γενικότερη εμπειρία που κάποιος διαθέτει κ.ά.

Η ανομοιογένεια αυτή αποτελεί μια αντικειμενική δυσκολία από δυο απόψεις: Από την άποψη ότι ένα επαναστατικό κόμμα πρέπει να πάρει υπόψη του τις επιμέρους διαφοροποιήσεις, ενώ συγχρόνως πρέπει να ενοποιεί τον πολιτικό του λόγο και από την άποψη ότι η ίδια η εργατική τάξη και τα σύμμαχα στρώματα δεν μπορούν να δούνε άμεσα την κοινότητα των συμφερόντων τους. (Σ' αυτήν την κατεύθυνση συμβάλλει με αρνητικό τρόπο και ο εργοδοτικός και ρεφορμιστικός συνδικαλισμός).

1. Αναλυτικότερα, Ουίλιαμ Φόστερ, «Η Ιστορία των Τριών Διεθνών», σελ. 480-482.

2. Καρλ Μαρξ «Το Κεφάλαιο», τ. 1, σελ. 85

3. Καρλ Μαρξ «Το Κεφάλαιο», τ. 1, σελ. 86

4. Περιοδικό SKEPTIC τ. 5, σελ. 87-92

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ