ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ | ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ

ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ

Αλλάζει η μορφή του καπιταλισμού;

Στο προηγούμενο άρθρο, σχετικά «με την κοινωνία των ατόμων», αναφερθήκαμε στην άποψη του Γάλλου καθηγητή Πολιτικής Ιστορίας και Φιλοσοφίας, που εξέφρασε σε συνέντευξή του στην ισπανική εφημερίδα «El Pais» και αναδημοσίευσε η εφημερίδα «Η Καθημερινή», 12/6/2004, ότι «σήμερα δεν υπάρχουν συνεκτικές κοινωνικές τάξεις: ζούμε μια κατάσταση εντελώς διαφορετική, αντιμετωπίζουμε μια κοινωνική πραγματικότητα πολύ εξατομικευμένη, δεδομένου ότι αυτό που έχει σημασία στο νέο τρόπο παραγωγής είναι πρωτίστως τα ατομικά προσόντα. Δεν είμαστε πλέον μια ταξική κοινωνία αλλά μια κοινωνία ατόμων», και ότι αυτό οφείλεται στο γεγονός «ότι άλλαξε η μορφή του ίδιου του καπιταλισμού». Και είπαμε ότι θέτει πονηρά το ζήτημα ότι «άλλαξε η μορφή του καπιταλισμού». Γιατί η μορφή μπορεί να αλλάζει αλλά η οικονομική του βάση που είναι το ουσιαστικό μέρος, δηλαδή οι σχέσεις παραγωγής, οι σχέσεις ιδιοκτησίας ως προς τα μέσα παραγωγής, παραμένουν αναλλοίωτες. Και ότι αυτό δεν είναι καινούριο ζήτημα. Ο Μαρξ αναφέρεται σ' αυτό στον τρίτο τόμο του «Κεφαλαίου», πολύ συγκεκριμένα. Επομένως συνεχίζει να υπάρχει η τάξη των ιδιοκτητών των μέσων παραγωγής, των καπιταλιστών.

Ας παρακολουθήσουμε πώς το εξετάζει ο Μαρξ στον τρίτο τόμο του «Κεφαλαίου», σελ. 550, όπου αναφέρει τα εξής:

«Σχηματισμός μετοχικών εταιριών. Επομένως:

1) Τεράστια επέκταση της κλίμακας της παραγωγής και των επιχειρήσεων, που ήταν αδύνατο να γίνουν από τα ξεχωριστά κεφάλαια. Ταυτόχρονα, τέτοιες επιχειρήσεις, που ήταν προηγούμενα κυβερνητικές, γίνονται εταιρικές.

2) Το κεφάλαιο, που αυτό καθ' αυτό βασίζεται σε κοινωνικό τρόπο παραγωγής και που προϋποθέτει κοινωνική συγκέντρωση μέσων παραγωγής και εργατικών δυνάμεων, παίρνει εδώ άμεσα τη μορφή κοινωνικού κεφαλαίου (κεφαλαίου άμεσα συνεταιρισμένων ατόμων), σε αντίθεση προς το ατομικό κεφάλαιο, και οι επιχειρήσεις του εμφανίζονται σαν εταιρικές επιχειρήσεις σε αντίθεση προς τις ατομικές επιχειρήσεις. Πρόκειται για την κατάργηση του κεφαλαίου σαν ατομικής ιδιοκτησίας μέσα στα πλαίσια του ίδιου του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής».

Από τα παραπάνω γίνεται ξεκάθαρο ότι πράγματι αλλάζει η μορφή του τρόπου παραγωγής αλλά στην αντίθετη κατεύθυνση απ' αυτή την «εξατομικευμένη» που εκτιμά ο κύριος καθηγητής. Ο Μαρξ εξέταζε την κοινωνία ως ενιαίο όλο, με την έννοια του κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού, η οποία εξελίσσεται από τις εσωτερικές της αντιφάσεις, με βάση νόμους που διαμορφώνονται μέσω της δράσης των ανθρώπων. Επομένως εξέταζε το κύριο, τον πυρήνα της κοινωνίας που είναι οι σχέσεις παραγωγής. Μελετώντας τον καπιταλισμό και την εξέλιξή του, εξέτασε την εξέλιξη των σχέσεων παραγωγής, δηλαδή των σχέσεων ιδιοκτησίας. Σκοπός του ήταν να διερευνήσει την ιστορική εξέλιξη, αποδεικνύοντας αν και πώς, από την αντικειμενική σκοπιά, θα καταργηθούν οι τάξεις και μαζί τους οι ταξικές κοινωνίες.

Απ' αυτή την αντικειμενική εξέλιξη του ίδιου του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, με την εμφάνιση της μετοχικής εταιρίας, διαπιστώνει και τη δυνατότητα κατάργησής του, τη δυνατότητα αντικατάστασης των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής με τις σοσιαλιστικές, τη δυνατότητα μετατροπής της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής σε κοινωνική ιδιοκτησία.

Ετσι κατέληξε ότι η παραγωγή γίνεται ολοένα και περισσότερο κοινωνική, αλλά επίσης και ο ατομικός καπιταλιστής καταργείται και εμφανίζεται ο συλλογικός καπιταλιστής. Εδώ βεβαίως δε μιλά για τους ατομικούς μικρομεσαίους επιχειρηματίες όχι γιατί τους αγνοεί, αλλά γιατί εξετάζει τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής και την εξέλιξή τους σαν τάση που αντικειμενικά απαλλοτριώνει το μεγαλύτερο μέρος αυτών των παραγωγών ενώ όσοι μένουν αποτελούν ένα ελάχιστο σχετικά μέρος της καπιταλιστικής παραγωγής εξαρτώμενο ολοένα και πιο πολύ από τη μεγάλη κοινωνική παραγωγή.

Από τα τελευταία ακόμη χρόνια του 19ου αιώνα, λοιπόν, με την εμφάνιση της μετοχικής επιχείρησης, απέδειξε ότι παύει να υφίσταται ο ατομικός κεφαλαιοκράτης ως ιδιοκτήτης και διευθύνων της παραγωγής και εμφανίζεται η συλλογική ιδιοκτησία των μετόχων που παραμένει όμως καπιταλιστική. Τη διεύθυνση ασκεί προσωπικό που μπορεί να βρίσκεται σε μισθωτή σχέση ή και να έχει πακέτο μετοχών, ενώ οι ιδιοκτήτες είναι απλώς ιδιοκτήτες του κεφαλαίου.

Ορισμένες από τις βασικές αυτές θέσεις που περιγράφουν συνοπτικά την εξέλιξη του καπιταλισμού, περιέχονται στον πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου», σελ. 786-787, όπου εξετάζει την «ιστορική τάση της κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης».

Εκεί αναφέρει: «... από τη στιγμή που ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής στέκεται στα δικά του τα πόδια, από τη στιγμή αυτή αποχτούν μια νέα μορφή η παραπέρα κοινωνικοποίηση της εργασίας και η παραπέρα μετατροπή της γης και των άλλων μέσων παραγωγής σε μέσα παραγωγής που τα εκμεταλλεύονται κοινωνικά, δηλαδή σε κοινά μέσα παραγωγής, επομένως αποχτάει νέα μορφή και η παραπέρα απαλλοτρίωση, των ατομικών ιδιοκτητών. Αυτός που είναι τώρα ν' απαλλοτριωθεί δεν είναι πια ο εργάτης που διευθύνει μόνος το νοικοκυριό του, αλλά ο κεφαλαιοκράτης που εκμεταλλεύεται πολλούς εργάτες.

Η απαλλοτρίωση αυτή συντελείται με το παιχνίδι των εσωτερικών νόμων της ίδιας της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, με τη συγκεντροποίηση των κεφαλαίων. Κάθε κεφαλαιοκράτης σκοτώνει πολλούς άλλους κεφαλαιοκράτες. Χέρι - χέρι μ' αυτήν τη συγκεντροποίηση, δηλ. με την απαλλοτρίωση πολλών κεφαλαιοκρατών από λίγους, αναπτύσσεται σε διαρκώς αυξανόμενη κλίμακα η συνεργατική μορφή του προτσές της εργασίας, η συνειδητή τεχνική εφαρμογή της επιστήμης, η σχεδιασμένη εκμετάλλευση της γης, η μετατροπή των μέσων εργασίας σε μέσα εργασίας που μπορούν να χρησιμοποιήσουν μονάχα από κοινού, η οικονομία σ' όλα τα μέσα παραγωγής με τη χρησιμοποίησή τους σαν μέσων παραγωγής συνδυασμένης, κοινωνικής εργασίας, η περιπλοκή όλων των λαών στο δίχτυ της παγκόσμιας αγοράς και μαζί μ' αυτό ο διεθνής χαρακτήρας του κεφαλαιοκρατικού καθεστώτος... Η συγκεντροποίηση των μέσων παραγωγής και η κοινωνικοποίηση της εργασίας φτάνουν σε ένα σημείο, όπου δε συμβιβάζονται με το κεφαλαιοκρατικό τους περίβλημα. Το περίβλημα αυτό σπάει. Σημαίνει το τέλος της κεφαλαιοκρατικής ατομικής ιδιοκτησίας».

Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι: Με τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής, η ατομική εργασία για την παραγωγή ενός προϊόντος μετατρέπεται σε κοινωνική (ο Μαρξ μιλάει για την επίτευξη της «κοινωνικής οργάνωσης του προτσές της εργασίας»), αφού πολλοί εργάτες μαζί δουλεύουν συνδυασμένα για την παραγωγή του. Αυτό συντελείται στην περίοδο ακόμη της «μανιφακτούρας», όπου διάφορα επαγγέλματα, αναγκαία για την παραγωγή προϊόντων που συνθέτουν ένα τελικό προϊόν, συνενώνονται κάτω από έναν κεφαλαιοκράτη για την παραγωγή αυτού του προϊόντος, (π.χ., κατασκευή της άμαξας), είτε διάφοροι εργάτες εκτελούν τις διαφορετικές φάσεις επεξεργασίας για την παραγωγή ενός προϊόντος, (π.χ., παραγωγή χαρτιού). Το προϊόν που παράγεται στη «μανιφακτούρα», ο Μαρξ το ονομάζει «κοινωνικό προϊόν». Βεβαίως, στη μανιφακτούρα, συνενώνονται οι εργάτες από το κεφάλαιο, δημιουργείται ένας καταμερισμός της εργασίας, αλλά ο κάθε εργάτης δουλεύει με ξεχωριστά εργαλεία.

Με την ανάπτυξη του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και το πέρασμα στη μεγάλη βιομηχανία, με τη χρήση των μηχανών, αναπτύσσονται τα μέσα παραγωγής, έτσι που κοινωνικοποιούν ολοένα και περισσότερο την παραγωγή και την εργασία. Η παραγωγή αναπτύσσεται σε ολοένα και μεγαλύτερη κλίμακα. Η ανάπτυξη των μέσων παραγωγής αυξάνει την παραγωγικότητα της εργασίας, επομένως και την υπεραξία που αποσπά ο κεφαλαιοκράτης. Αυτό οδηγεί το κεφάλαιο στην ολοένα και μεγαλύτερη ανάπτυξη των μέσων παραγωγής με τη χρήση των μηχανών και την εξέλιξή τους, τις οποίες κινούν ολοένα και περισσότεροι εργάτες σε σχέση με πριν, αφού επίσης συνενώνονται ολοένα και περισσότερες διαδικασίες της κοινωνικής παραγωγής στο εργοστάσιο (μεγαλώνει η κοινωνικοποίηση). Αυτή η διαδικασία συγκεντρώνει την παραγωγή, εξαρτά άλλες μικρότερες επιχειρήσεις απ' αυτήν και σε μια πορεία τις εκτοπίζει από την παραγωγική διαδικασία (παραπέρα απαλλοτρίωση των ατομικών ιδιοκτητών, αυτός που είναι τώρα ν' απαλλοτριωθεί είναι ο κεφαλαιοκράτης που εκμεταλλεύεται πολλούς εργάτες).

Ετσι η κοινωνικοποίηση της παραγωγής και η συγκεντροποίηση του κεφαλαίου οδηγούν και στο συλλογικό καπιταλιστή. Από πουθενά δεν προκύπτει λοιπόν η «εξατομικευμένη κοινωνία».

Η διαδικασία της ολοένα και μεγαλύτερης συνένωσης (κοινωνικοποίηση) της παραγωγής και της εργασίας, συμβαδίζει με τη συγκεντροποίηση του κεφαλαίου. Που σημαίνει ότι τα μεγαλύτερα σε διαστάσεις κεφάλαια απορροφούν τα μικρότερα, και έτσι το κεφάλαιο συγκεντρώνεται σε ολοένα και λιγότερους μεγιστάνες. Σ' αυτό το αποτέλεσμα οδηγεί επίσης ο ανταγωνισμός ανάμεσα στους ξεχωριστούς ατομικούς καπιταλιστές.

Βεβαίως ο Μαρξ απέδειξε ότι αντικειμενικά ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής έχει ιστορικό τέλος. Το οποίο θα έρθει πραχτικά με την επαναστατική δράση των μαζών. Η θεωρία του κυρίου καθηγητή επιδιώκει να σώσει το υπάρχον κοινωνικό σύστημα εμποδίζοντας την επαναστατική δράση των μαζών. Γι' αυτό μιλά και για «εξαφάνιση» των τάξεων και για την «κοινωνία των ατόμων» προτείνοντας ως διέξοδο τις «κοινότητες με βάση τις κοινές εμπειρίες». Αλλά γι' αυτό θα συνεχίσουμε στο επόμενο.

Σ.Λ.