Η δημιουργία του ΚΚΕ στον Πειραιά και η δράση του, η ανάδειξη πρωτοπόρων αγωνιστριών στο κίνημα και στο ίδιο το Κόμμα, συνέβαλαν στην ωρίμανση και την πολιτικοποίηση της συνείδησης των γυναικών της εργατικής τάξης του Πειραιά.

Ο Πειραιάς ήταν η πόλη που φιλοξένησε την πρώτη καταγεγραμμένη απεργία γυναικών στην Ελλάδα. Ηταν οι εργαζόμενες στην κλωστοϋφαντουργία «Ρετσίνα», που τον Απρίλη του 1892, χρονιά οικονομικής κρίσης, έκαναν το βήμα να συγκρουστούν με την εργοδοσία της πιο εύρωστης βιομηχανίας του Πειραιά, με πάνω από 2.000 εργαζόμενους, στην πλειοψηφία τους γυναίκες.

Την ίδια χρονιά, η υφαντουργία των αδελφών Ρετσίνα απέκτησε το πέμπτο της εργοστάσιο, ενώ αποφάσισε να μειώσει την αμοιβή των εργατριών, από 80 σε 65 λεπτά το τόπι υφάσματος. Η αντίδραση ήταν άμεση: Απεργία από 60 ή και περισσότερες εργάτριες του δεύτερου εργοστασίου της επιχείρησης, όπου εργάζονταν περίπου 200 άτομα. Αρνήθηκαν να δουλέψουν και διασχίζοντας με πορεία τους δρόμους του Πειραιά έφτασαν στη διεύθυνση του εργοστασίου για να διαμαρτυρηθούν.

Οπως έγραψε τότε το φεμινιστικό περιοδικό «Εφημερίς των Κυριών», που εξέδιδε η Καλλιρρόη Παρρέν, το ημερομίσθιο των υφαντριών δεν επαρκούσε ούτε για τη συντήρησή τους: «Πλουτίζοντες ολονέν διά του ιδρώτος αυτών τα βαλάντια των εργοστασιαρχών».

Εως τη δεκαετία του 1860 ήταν λιγοστές οι γυναίκες και τα μικρά κορίτσια που απασχολούνταν στη βιομηχανία. Μεγάλος αριθμός εργατριών απασχολήθηκε για πρώτη φορά στο ατμοκίνητο Μεταξουργείο του Λουκά Ράλλη στον Πειραιά το 1859. Εκεί εργάζονταν 60 - 80 άτομα, η πλειονότητα των οποίων ήταν «άπορα κορίτσια». Η πρόσληψή τους από τον επιχειρηματία προβαλλόταν ως πράξη «φιλανθρωπίας». Οι εργάτριες του Ράλλη αμείβονταν με 1-1,25 δραχμές μεροκάματο, ενώ οι άντρες με 2-2,25 δραχμές.

Γυναίκες και κορίτσια από την Κρήτη, χωρίς άλλες δυνατότητες επιβίωσης, ήρθαν στον Πειραιά (1866-69) και εισήλθαν μαζικά στα νηματουργεία της πόλης. Εργάζονταν σχεδόν αποκλειστικά στα κλωστήρια βάμβακος και τα μεταξουργεία, όπου αποτελούσαν και την πλειονότητα του εργατικού δυναμικού (73,5%).

Την ίδια εποχή, οι αστές οργάνωναν συσσίτια για τις εργάτριες, τα ονομαζόμενα «κυριακά» σχολεία, για να τις μάθουν γράμματα, για να καταπολεμήσουν την «αθεΐα» και βέβαια για να συμβάλουν στην ειδίκευσή τους ώστε να ενταχθούν στην κοινωνική παραγωγή. Για τα κορίτσια της εργατικής τάξης και των φτωχών λαϊκών στρωμάτων εκείνης της εποχής, η μοναδική μορφή εκπαίδευσης ήταν η τεχνική - επαγγελματική, η κατάρτιση σε οικιακές τέχνες.

Οι αστές της εποχής, μέσα από φιλεκπαιδευτικούς και φιλανθρωπικούς συλλόγους γυναικών, οργάνωναν επαγγελματικές σχολές, όπως το «Κυριακό Σχολείο του Πειραιά», χειραγωγώντας τη συνείδηση των εργατριών σύμφωνα με τα αστικά πρότυπα. Ετσι, οι εργοδότες είχαν μεγάλες πιθανότητες να εξασφαλίσουν ένα πειθαρχημένο, φτηνό, ειδικευμένο εργατικό δυναμικό. Αλλά και για τις εργάτριες, το «Κυριακό Σχολείο», με τις γνωριμίες και τις διαμεσολαβήσεις των «φιλάνθρωπων κυριών», λειτουργούσε και ως γραφείο εύρεσης εργασίας.

Η δημιουργία του ΚΚΕ το 1918 άνοιξε νέους δρόμους στην ταξική πολιτική συνείδηση των γυναικών, αποκαλύπτοντας τα διαφορετικά ταξικά συμφέροντα των εργατριών από εκείνα των γυναικών της αστικής τάξης.

Η Μικρασιατική Καταστροφή το 1922 έφερε χιλιάδες πρόσφυγες στο λιμάνι του Πειραιά, που αφού γλίτωσαν από τη φωτιά του πολέμου αφέθηκαν κυριολεκτικά στη μοίρα τους. Η εκμετάλλευση της άφθονης και φθηνής εργατικής δύναμης των προσφυγικών συνοικισμών της πόλης έδωσε τεράστια κέρδη στις νέες βιομηχανίες, που ιδρύθηκαν στον Πειραιά τη δεκαετία του 1920. Χαρακτηριστικό το παράδειγμα της Κοκκινιάς, όπου το προσφυγικό εργατικό δυναμικό, στην πλειοψηφία του γυναίκες και ανήλικα παιδιά, απορροφήθηκε από εργοστάσια που υπήρχαν ήδη στα περίχωρα του Πειραιά, κυρίως από τα εργοστάσια τσιγάρων του Παπαστράτου και του Κεράνη.

Η επιθετικότητα της αστικής τάξης, είτε μέσω των «επίσημων» μηχανισμών καταστολής της, είτε μέσω των διαφόρων φασιστικών - παρακρατικών οργανώσεων, ήταν αμείλικτη απέναντι στους πρόσφυγες, ιδιαίτερα στις γυναίκες. Αν υπήρχε ακόμα και η παραμικρή υποψία ότι διατηρούσαν δεσμούς ή συμπάθειες προς το Κομμουνιστικό Κόμμα, υπόκειντο σε πιέσεις, εκβιασμούς, τρομοκρατία. Οπως στην περίπτωση μιας χήρας πρόσφυγα, της οποίας η αίτηση στο υπουργείο Πρόνοιας για στέγαση απερρίφθη με την αιτιολογία πως «αυτή είναι κομμουνίστρια και έχει γιους μπολσεβίκους».¹

Ο αριθμός των εργατριών αυξανόταν συνεχώς και με ρυθμούς γρήγορους. Ο «Ριζοσπάστης» (8/3/1928) περιγράφει: «Η θέση της εργάτριας στην Ελλάδα όπως και σε όλες τις καπιταλιστικές χώρες, είναι πολύ πιο χειρότερη από του εργάτη. Και στην Ελλάδα που ο εργάτης δουλεύει και ζει κάτω από τους χειρότερους όρους, η θέση της γυναίκας - εργάτριας είναι πέρα για πέρα φριχτή...».

Για τη μεγάλη πλειοψηφία των φτωχοκόριτσων στις λαϊκές γειτονιές, η φάμπρικα ήταν μονόδρομος. Στον Πειραιά ο κλάδος της κλωστοϋφαντουργίας δέσποζε για πολλές δεκαετίες. Οι γυναίκες εργάτριες έφταναν στη δεκαετία του 1930 περί τις 20.000 σε Αθήνα και Πειραιά. «Φιτίλι» στους αγώνες των εργατριών ήταν τα χαμηλά μεροκάματα, τα πρόστιμα, η δεκάωρη δουλειά, τα εργατικά «ατυχήματα». Στο εργοστάσιο του Καρέλλα, τα παιδιά πληρώνονταν 16 δραχμές μεροκάματο και οι γυναίκες 23 δραχμές.

Μπροστά σε κάθε διαμαρτυρία οι εργάτριες έρχονταν αντιμέτωπες με την τρομοκρατία, το χαφιεδισμό, την κατηγορία για κομμουνισμό και την απόλυση. Από ανταπόκριση του «Ριζοσπάστη» του 1935 διαβάζουμε το εξής χαρακτηριστικό για τις συνθήκες που επικρατούσαν στο μεταξουργείο Θεοδοσίου στην Κοκκινιά: «Ο εργοδότης όταν η απόδοση είναι μικρή επιβάλλει πρόστιμα βάρβαρα. Ετσι έβαλε πρόστιμο 20 δρχ. στην Ελένη γιατί έκανε 20 γραμμάρια λιγότερο, στη Σοφία 15 δρχ., στη Ζαφειρούλα 5 δρχ., στην Καλλιόπη 10 δρχ. Ακόμα πληρώσαμε και το θάνατο του Κονδύλη. Δηλαδή, επειδή γέλασαν οι εργάτριες όταν το άκουσαν, τις έβαλε πρόστιμο από 10 δρχ.».

Απέναντι στην επιθετικότητα των βιομηχάνων, με τη συμβολή του ΚΚΕ αναπτυσσόταν η συμμετοχή των εργαζόμενων γυναικών σε απεργιακές επιτροπές, απεργίες και άλλες αγωνιστικές δράσεις. Το καλοκαίρι του 1933, οι εργάτριες στην κλωστοϋφαντουργία της Κοκκινιάς πραγματοποίησαν μία από τις μεγαλύτερες σε διάρκεια απεργίες της μεσοπολεμικής περιόδου, η οποία κράτησε 27 ολόκληρες μέρες.

Ο «Ριζοσπάστης» κατέγραψε τις προσπάθειες των εργοδοτών και των αστυνομικών αρχών να σπάσουν την απεργία. Την 23η μέρα της απεργίας «μονάχα καμιά 50ριά απεργοσπάστριες στρατολόγησαν οι εργοδότες κουβαλώντας τις με αυτοκίνητα από τις συνοικίες υπό την προστασία της αστυνομίας». Οι απεργοί όμως, αποφασισμένοι να περιφρουρήσουν την απεργία τους, δεν έμειναν αμέτοχοι σε αυτές τις παρεμβάσεις. Σύντομα ξέσπασαν συμπλοκές στους δρόμους της Κοκκινιάς μεταξύ των εργατών και των αστυνομικών αρχών, που είχαν αναλάβει τη μεταφορά των απεργοσπαστών στους χώρους δουλειάς.

Πολλοί εργάτες απεργοί συνελήφθησαν, για να απελευθερωθούν άμεσα με την αστραπιαία και αποφασιστική επέμβαση των συναδέλφων τους. Η απεργία έληξε τελικά νικηφόρα, με τους εργαζόμενους να αποσπούν αύξηση 10% στους μισθούς και τη δέσμευση του αρμόδιου υπουργού για κατάπαυση της τρομοκρατίας στα εργοστάσια, την κατάργηση των προστίμων και την εφαρμογή του οκταώρου.²

Από τις πιο έντονες ταξικές συγκρούσεις ήταν η εξέγερση των καπνεργατριών το Μάη του 1936, που χτυπήθηκε βάρβαρα από τις δυνάμεις καταστολής του Ι. Μεταξά. Σύμφωνα με τον «Ριζοσπάστη», οι καπνεργάτριες είχαν πρωταγωνιστικό ρόλο και αναλάμβαναν σημαντικές πρωτοβουλίες στις απεργίες πανελλαδικά. Επαιρναν ενεργά μέρος στις διαδηλώσεις, καθώς και στους αγώνες ενάντια στους απεργοσπάστες/στριες και την αστυνομία. Συμμετείχαν σε απεργιακές φρουρές και επιτροπές, έμπαιναν επικεφαλής διαδηλώσεων, έστηναν οδοφράγματα, απελευθέρωναν συλληφθέντες.

Η συμμετοχή των εργατριών του Πειραιά στον αγώνα αυτό ήταν σημαντική. Ετσι, στη βιομηχανία «Παπαστράτος» στον Πειραιά, την απόλυση 500 εργατριών ακολούθησε η εκλογή Επιτροπής Αγώνα. Η απόπειρα της αστυνομίας να απομακρύνει τις καπνεργάτριες από το εργοστάσιο οδήγησε σε εκτεταμένες συμπλοκές μεταξύ γυναικών και αστυνομίας.

Οι εργάτριες του Πειραιά της «πέτρας και του ατσαλιού», της «σκουριάς και του καπνού», της φάμπρικας και των εργατικών αγώνων, με μπροστάρισσες τις πρώτες κομμουνίστριες, συνέβαλαν αποφασιστικά σε σημαντικές στιγμές στην πορεία της ταξικής πάλης. Η πρωτοπόρα συμμετοχή τους στο καμίνι της ταξικής πάλης τη δεκαετία του '30, αλλά και στη συνέχεια, δεν ήταν ανεξάρτητη από την οργάνωση της δουλειάς του Κόμματος στις εργάτριες, παρ' όλες τις αδυναμίες και τις ελλείψεις. Οι αδυναμίες αυτές, όμως, καθόλου δεν μπορούν να μειώσουν τη συνεισφορά του ΚΚΕ σε πρωτοπόρες θέσεις και σε αιτήματα για τις ιδιαίτερες κοινωνικές ανάγκες και προβλήματα των εργατριών, στην προσπάθεια οργάνωσης της πάλης για την απελευθέρωση της εργατικής τάξης από τα καπιταλιστικά δεσμά, για την ισοτιμία και την απελευθέρωση της γυναίκας.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

1. «Ριζοσπάστης», 11 Ιούνη 1930

2. «Ριζοσπάστης», 15 Ιούλη 1933 και 18 Ιούλη 1933