Σελ. /4
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
Κυριακή 24 Φλεβάρη 2008 - αριθ. φύλλου: 10010

ΕΝΘΕΤΗ ΕΚΔΟΣΗ: "ΡΙΖΟχαρτο"

ΜΗΝΙΑΙΟ ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΚΑΙ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ - ΤΕΥΧΟΣ 12 - ΚΥΡΙΑΚΗ 24 ΦΛΕΒΑΡΗ 2008


Γυναίκα και Λογοτεχνία

Ιάκωβου Ρίζου, «Κυρία στον καναπέ», λάδι σε μουσαμά, περ. 1900
Ιάκωβου Ρίζου, «Κυρία στον καναπέ», λάδι σε μουσαμά, περ. 1900
Κάποιες στατιστικές, που αφορούσαν την πενταετία 2000-2004, δείχνουν για τους σύγχρονους Ελληνες πεζογράφους τις τάσεις ανά φύλο στην επιλογή των θεμάτων. Στα μυθιστορήματα γυναικών συγγραφέων κυριαρχεί η οικογενειακή, η ερωτική ζωή ή άλλες όψεις της ιδιωτικής ζωής, με ποσοστά μάλιστα που φτάνουν στο 68%. Ακολουθούν τα ιστορικά μυθιστορήματα με ποσοστό 16,4%, ενώ τα πολιτικά, επιστημονικά, αστυνομικά και λοιπά ήρθαν τρίτα με 15,5%.

Αντίθετα, οι άντρες συγγραφείς προτιμούν να γράφουν μυθιστορήματα με θέματα πολιτικά, επιστημονικά, αστυνομικά, περιπέτειας και τρόμου σε ποσοστό 39,5%. Ακολουθεί η οικογενειακή/ερωτική ζωή σε ποσοστό 35%, δηλαδή το μισό σχεδόν σε σύγκριση με τις γυναίκες συγγραφείς, ενώ τρίτα στην προτίμηση των αντρών συγγραφέων ήρθαν τα ιστορικά μυθιστορήματα με ποσοστό 25,5%. Από τότε δεν άλλαξε αυτή η βασική τάση.

Επιβεβαιώνουν οι αριθμοί μια παλαιά διαχωριστική γραμμή, που θέλει τις γυναίκες «εξειδικευμένες» στη σφαίρα των συναισθημάτων και τους άντρες στον τομέα της λογικής. Η τάση ασφαλώς υπάρχει, αλλά «εκ φύσεως» δεν είναι, όπως την ερμηνεύουν οι συντηρητικές απόψεις.

Χιλιάδες χρόνια αποκλεισμένες - εκτός από λίγες εξαιρέσεις - από τη δημόσια, την πολιτική, την επιστημονική ζωή, μακριά από τις «μεγάλες υποθέσεις», περιορισμένες κυρίως στην αναπαραγωγή του ανθρώπινου είδους και σε μύρια καθήκοντα μικρά, πρακτικά και καθημερινά, ήταν πολύ δύσκολο να αναπτύξουν «εγκεφαλικές» ικανότητες, όπως η αφαίρεση και η ανάπτυξη θεωρητικής σκέψης.

Και οι ταξικές διαφορές; Φυσικά, ιστορικά οι κατώτερες κοινωνικές τάξεις ήταν στο σύνολό τους αποκλεισμένες από τους τομείς πολιτική, θεωρητική σκέψη, επιστήμη κλπ. Ο καπιταλισμός «έριξε» τη γυναίκα στην παραγωγική διαδικασία και αυτό ήταν ένα μεγάλο βήμα μπροστά, αν και μαρτυρικό, διότι σε συνθήκες ταξικής κοινωνίας αυτό σημαίνει μέχρι σήμερα πρόσθεση καθηκόντων (έστω πληρωμένων), συνήθως ένα «ξεζούμισμα», χωρίς απαλλαγή από τα προαναφερόμενα παραδοσιακά. Σ' αυτές τις κοινωνίες, λοιπόν, κάτι άλλαξε, αλλά τίποτα ριζικά ούτε στην προαναφερόμενη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο συναισθηματικό και το εγκεφαλικό, που εξακολουθεί να υπάρχει σαν βασική άποψη και δεν έπαψε να καλλιεργείται. Πρέπει να τονιστεί ότι η διαχωριστική αυτή γραμμή δεν είναι - και δεν ήταν ποτέ - απόλυτη. Ομως, οι ανάγκες του περιορισμένου χώρου επιβάλλουν μια σχηματική προσέγγιση τάσεων. Χιλιάδες χρόνια καταμερισμού κοινωνικών ρόλων σε ταξική και φυλετική βάση έχουν αφήσει μια βαριά κληρονομιά σε νοοτροπίες, που σε πολλές περιπτώσεις μοιάζουν να είναι πια γονίδια. Η μεγάλη πλειοψηφία των (αντρών) στοχαστών στα παραδεδομένα στους μεταγενέστερους έργα τους παρουσιάζουν μια ιδιαίτερα απαξιωτική άποψη για το γυναικείο φύλο υποστηρίζοντας την εκ φύσεως (βιολογικά δεδομένα) κατωτερότητά του με «επιστημονικές» και μη «αποδείξεις».

Αυτό άρχισε να αλλάζει με την εμφάνιση της ιδέας του επιστημονικού σοσιαλισμού μέσα στους κόλπους της αναπτυσσόμενης καπιταλιστικής κοινωνίας, στην οποία - όπως είπαμε - έσπασε ένα ιστορικό φράγμα με την είσοδο των γυναικών στην παραγωγή και ήταν καταλύτης κραδασμών και στο κοινωνικό εποικοδόμημα. Εξαπολύθηκαν κύματα νέων απαιτήσεων και από τις γυναίκες των μεσαίων και ανώτερων τάξεων. Οι ίδιες συνθήκες γέννησαν το εργατικό και το γυναικείο κίνημα και μ' αυτήν την έννοια ο καπιταλισμός αποτέλεσε μια ιστορικά αναγκαία προωθητική δύναμη.

Η βάση του προβλήματος και η ψυχοκοινωνική αντανάκλασή της

Οι γυναίκες των ανώτερων τάξεων πάλευαν για να έχουν τα δικαιώματα των αντρών της τάξης τους (πρόσβαση στη γνώση, στα πανεπιστήμια, στο δικαίωμα ψήφου κλπ.), οι εργάτριες χρειάστηκε να παλέψουν για την απελευθέρωση της ίδιας της τάξης τους. Θα σταθούμε στις πρώτες, γιατί μιλάμε για λογοτεχνία, η οποία ήταν, ούτως ή άλλως, ενασχόληση των μελών των ανώτερων τάξεων (εκτός από λίγες εξαιρέσεις), αφού δεν είχαν να λύσουν προβλήματα επιβίωσης και μόνο εκεί υπήρχε η πρόσβαση στα γράμματα. Το τεράστιο κύμα απαίτησης χειραφέτησης είχε να αντιμετωπίσει έντονες παλαιές απόψεις, οι οποίες έκαναν σφοδρή αντεπίθεση. Η απαξίωση σχετικά με τη φύση και το μυαλό της γυναίκας συνεχίστηκε εν πολλοίς, ακόμα και εντάθηκε από την πλειοψηφία των αντρών στοχαστών/διανοουμένων κόντρα στις καινούριες ιδέες, οι οποίες, όμως, βοηθήθηκαν από τις επιστημονικές ανακαλύψεις, που ανέτρεψαν τις χιλιάδων χρόνων εγκατεστημένες και καλλιεργημένες σιγουριές για την κατωτερότητα της γυναίκας. Ετσι και τα προϊόντα του μυαλού της απαξιώθηκαν και παραγνωρίστηκαν σε μεγάλο βαθμό και οι ίδιες, όσες τόλμησαν να προσπαθήσουν να κατακτήσουν ανδροκρατούμενους τομείς στην πνευματική και επιστημονική ζωή, κατά κανόνα αποθαρρύνθηκαν, αντιμετωπίστηκαν συχνά με χλευασμό και σκεπτικισμό. Ωστόσο, η βαθιά ριζωμένη ιδέα, ότι ο άντρας είναι εγκεφαλικός και βαθύς και η γυναίκα συναισθηματική και επιπόλαια, έλαβε σοβαρά πλήγματα, χωρίς όμως έως σήμερα να έχει ξεριζωθεί τελείως. Το χειρότερο είναι ότι έχει κάποια βάση, αφού χιλιάδων χρόνων καλλιέργεια συνείδησης κατωτερότητας δεν μπορεί παρά να κάνει ζημιά και στον καπιταλισμό δεν υπάρχουν οι προϋποθέσεις για το ουσιαστικό ξεπέρασμα των συνεπειών μιας κοινωνικά, οικονομικά και ψυχολογικά υποδεέστερης θέσης.

Κυρίως συναισθηματικό λοιπόν το γυναικείο γράψιμο, όπως δείχνουν τα στοιχεία, λιγότερα τα κοινωνικά θέματα και αν είναι κοινωνικά συνήθως περνάνε μέσα από προσωπικά βιώματα χωρίς αφαίρεση και γενίκευση, χωρίς εξύψωση σε πιο θεωρητικά επίπεδα. Τα χρόνια της Κατοχής και της Αντίστασης έδωσαν ένα πέταγμα των γυναικών συγγραφέων και ποιητριών στα κοινωνικά θέματα, μια απομάκρυνση από τα αυστηρά προσωπικά, που το υπαγόρευαν οι συνθήκες.

Μια λογοτεχνία της καρδιάς και της ψυχικής θεραπείας, ένα ψάξιμο στα εσώψυχά της, που υποκαθιστά την κοινωνική κριτική είναι το αποτέλεσμα του κλεισίματος (κυριολεκτικά και ψυχικά) των γυναικών στον προσωπικό ιδιωτικό χώρο της οικογένειας και των διαπροσωπικών σχέσεων, ακόμα και όταν εργάζονται, διότι η εργασία συνήθως είναι μια κουραστική οικονομική ανάγκη, που προστίθεται σε όλα τα άλλα.

Η εικόνα της γυναίκας στην αντρική λογοτεχνία θέλει μια ξεχωριστή ανάλυση. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, η εικόνα αυτή είναι επιβεβαιωτική για τους παραδοσιακούς ρόλους, συμπεριφορές και νοοτροπίες. Παρόλο που η ίδια η πραγματικότητα έχει δώσει αρκετό υλικό για μια άλλη, μια ανατρεπτική προσέγγιση, λίγοι φαίνεται να είναι οι άντρες συγγραφείς που θέλουν (ή που έχουν την ικανότητα) να προσεγγίσουν πιο επαναστατικά στη συγγραφική τους λειτουργία το γυναικείο φύλο και να το παρουσιάσουν σαν αυθύπαρκτη κοινωνική οντότητα. Παρόλο που απεικονίζουν τις επικρατέστερες συμπεριφορές, η πραγματικότητα δίνει πολύ πιο ποικίλο υλικό και ακόμα μέσα από την επιβεβαίωση μιας πραγματικότητας μπορείς να περνάς μηνύματα αλλαγής, να εμφανίσεις μια άλλη προοπτική. Η βαθιά στην κοινωνική ψυχολογία φωλιασμένη πατροπαράδοτη συντηρητικότητα δεν είναι μόνο γυναικεία υπόθεση και χρειάζεται «αρετή και τόλμη» να περάσεις στο μέλλον και να διορθώσεις μέσα σου τον ψυχοκοινωνικό συντηρητισμό των παλαιών κοινωνιών.


Αννεκε Ιωαννάτου




Ο καθημερινός ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 1 ευρώ