«Κάθε θρησκεία δεν είναι τίποτ' άλλο ουσιαστικά, παρά η φανταστική αντανάκλαση μέσα στον ανθρώπινο εγκέφαλο, όλων εκείνων των δυνάμεων του εξωτερικού κόσμου, που κυριαρχούν στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων, μια αντανάκλαση, όπου οι γήινες δυνάμεις παίρνουν τη μορφή υπεργήινων δυνάμεων...».(Φρ.Ενγκελς, «Αντι-Ντύριγκ»).

Για μια μεγάλη ιστορική περίοδο, οι άνθρωποι δε γνώριζαν και δεν είχαν καμιά θρησκεία. Η εμφάνιση της θρησκείας στην πρωτόγονη κοινωνία συνέπεσε με την ανάπτυξη της σκέψης και της έναρθρης γλώσσας. Και η συνείδηση, ως σύνθετη λειτουργία, της πιο σύνθετης μορφής της ύλης, του ανθρώπινου εγκεφάλου, εμφανίζεται με την ανάπτυξη της γλώσσας. Ο άνθρωπος από την εμφάνισή του στη φύση βρίσκεται αντικειμενικά σε σχέση ενότητας και πάλης μαζί της. Ενότητας γιατί αποτελεί μέρος της και πάλης γιατί έρχεται αντιμέτωπος με όλα εκείνα τα φαινόμενα και στοιχεία της που πρέπει να αντιμετωπίσει και να υποτάξει στη δύναμή του προκειμένου να επιβιώσει και να αναπαραχθεί.

Η εμφάνιση της θρησκείας αντανακλούσε την αδυναμία του πρωτόγονου ανθρώπου μπροστά στα φαινόμενα της φύσης, που γι' αυτόν ήταν ακατανόητα και αρχικά αδάμαστα. Αυτή η αδυναμία μπροστά στη φύση γέννησε στον ανθρώπινο εγκέφαλο την ιδέα της ύπαρξης, μέσα στα φυσικά στοιχεία και φαινόμενα του κόσμου που τον περιβάλλει, αγνώστων όντων, με υπερφυσικές ιδιότητες, ικανών όμως να τον βοηθήσουν ή να τον βλάψουν. Ετσι προσωποποιεί τα στοιχεία και τα φαινόμενα της φύσης, προσπαθώντας να επιδράσει πάνω τους, να στρέψει τη δράση τους προς όφελός του. Δε γνωρίζει όμως άλλους τρόπους, γι' αυτή την προσπάθεια παρά αυτούς που ζει, τους ανθρώπινους. Ετσι, προκειμένου να ωφεληθεί ή να μη βλαφτεί, από τα φυσικά στοιχεία και φαινόμενα, για τα οποία δε γνωρίζει την ουσία τους, τους νόμους που τα διέπουν, άρα δεν μπορεί ακόμη να τα υποτάξει, προσπαθεί να τα εξευμενίσει. Ετσι καθιερώνει τη λατρεία. Ουσιαστικά η εμφάνιση της θρησκείας αντανακλά τη μόνιμη, σταθερή και ακατάπαυστη δραστηριότητα του ανθρώπου να υποτάξει τη φύση προς όφελός του, προς όφελος της κοινωνίας. Να συνυπάρξει αρμονικά η κοινωνική ζωή με τη φύση. Αυτή η διαδικασία που συντελείται στη σχέση της κοινωνικής ζωής του ανθρώπου με τη φύση γίνεται μέρος της συνείδησης, αντανακλάται σ' αυτήν.

Η συνείδηση γενικά είναι η αντανάκλαση της αντικειμενικής πραγματικότητας στον ανθρώπινο νου. Αλλά αυτή η αντανάκλαση δεν είναι ευθεία, δηλαδή η συνείδηση δεν είναι ταυτόσημη με την αντικειμενική πραγματικότητα. Αυτή περνά στη συνείδηση ως προϊόν διεργασιών του ανθρώπινου νου που δεν είναι οι ίδιες ακριβώς για κάθε άνθρωπο ή ομάδα ανθρώπων, γεγονός που έχει σχέση και με το πώς προσλαμβάνεται αυτή η πραγματικότητα, μέσα από την πείρα της ζωής και της δράσης, αλλά και με τη δυνατότητα διείσδυσης στην ουσία όλων των φαινομένων της αντικειμενικής πραγματικότητας, η οποία μπορεί να είναι και συγκαλυμμένη. Αρα είναι προϊόν πείρας, γνώσεων, βασισμένων στην υλική ζωή και την ιστορικότητά της. Μεταβάλλεται και αναπτύσσεται ανάλογα με τις μεταβολές που συντελούνται τόσο στη φύση, όσο και στην κοινωνία.

Η συνείδηση βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με την αντικειμενική πραγματικότητα, αλλά έχει και σχετική αυτοτέλεια απ' αυτήν. Αυτό το ζήτημα είναι που αποτέλεσε το βασικό πρόβλημα της φιλοσοφίας, σχετικά με ποιο είναι το πρωτεύον και ποιο το δευτερεύον σ' αυτή τη σχέση: Η αντικειμενική πραγματικότητα (Το Είναι), ή η συνείδηση, η ύλη ή το πνεύμα. Ετσι καθορίστηκαν και οι δυο βασικές κατευθύνσεις στη φιλοσοφία, ο υλισμός (θεωρεί ότι το πρωτεύον είναι η ύλη) και ο ιδεαλισμός (θεωρεί ως πρωτεύον το πνεύμα (η Ιδέα).

Η κοινωνική συνείδηση είναι προϊόν της συγκεκριμένης κοινωνίας, η οποία επίσης δεν είναι ταυτόσημη ακριβώς με την κοινωνική πραγματικότητα. Η κοινωνική πραγματικότητα υπάρχει ανεξάρτητα από τη συνείδηση, η οποία γεννιέται και καθορίζεται απ' αυτήν. Η ίδια η εξέλιξη των κοινωνιών αλλάζει, αναπτύσσει και την κοινωνική συνείδηση. Σ' αυτή τη διαδικασία πρέπει να αναζητηθούν και οι ιστορικές αλλαγές και η εξέλιξη των θρησκειών. Που αποτελούν βασικό γνώρισμα των ταξικών κοινωνιών, αλλά οι αλλαγές στις θρησκείες έχουν άμεση σχέση με αλλαγές στις κοινωνίες, στις παραγωγικές σχέσεις και είτε προϋπάρχουν είτε έπονται τέτοιων αλλαγών.

Επομένως, αντικειμενικά με το πέρασμα από τις ταξικές στην αταξική κοινωνία, το φαινόμενο της θρησκείας θα περάσει οριστικά στην ιστορία.