Για το μέγεθος της καθυστέρησης και του μαζικού αναλφαβητισμού που υπήρχε στην τσαρική Ρωσία, η αντιμετώπιση του προβλήματος αποτέλεσε ένα σημαντικό, ιστορικό άθλο της νέας εξουσίας. Επρόκειτο για μια γιγαντιαίων διαστάσεων εκστρατεία, η οποία δεν έμεινε απλά στην Ιστορία σαν η μαζικότερη στοχοπροσηλωμένη επιμορφωτική παρέμβαση όλων των εποχών, αλλά άλλαξε εντελώς την εκπαιδευτική εικόνα της Σοβιετικής Ενωσης, αφού μέσα σε λίγα χρόνια από κυριολεκτικά ουραγό της Ευρώπης, την κατέστησε πρωταγωνίστρια σε όλο το φάσμα των γραμμάτων και των επιστήμων.

Το προεπαναστατικό καθεστώς κληροδότησε στους μπολσεβίκους μια κληρονομιά που ήταν κάτι παραπάνω από δυσβάστακτη. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της εποχής, ο αναλφαβητισμός του πληθυσμού άγγιζε το 70%, ενώ στις αγροτικές περιοχές ξεπερνούσε ακόμα και το 90%. Στην τσαρική Ρωσία, μάλιστα, «γραμματιζούμενοι» θεωρούνταν ακόμα και εκείνοι που μπορούσαν έστω να διαβάσουν συλλαβίζοντας. Ο καθένας, λοιπόν, καταλαβαίνει το μέγεθος της προσπάθειας που έπρεπε να καταβληθεί για την αντιμετώπιση αυτής της κατάστασης.

Ο ίδιος ο Λένιν δεν επεξεργάστηκε μόνο τις κεντρικές θεωρητικές αρχές της πολιτικής αντιμετώπισης του αναλφαβητισμού, αλλά ήταν και ο εμπνευστής των οργανωτικών μέτρων, που πάρθηκαν σ' αυτή την κατεύθυνση. Μέσα σε διάστημα μικρότερο των δυο χρόνων, από το Δεκέμβρη του 1917 μέχρι το Μάρτη του 1919, συμμετείχε ενεργά και υπέγραψε 41 διατάγματα για τη Λαϊκή Εκπαίδευση, ενώ την επόμενη κιόλας χρονιά, από το Γενάρη του 1920 μέχρι το Φλεβάρη του 1921, υπέγραψε ακόμα 64 διατάγματα για τα πλέον διαφορετικά θέματα Παιδείας.

Το Δεκέμβρη κιόλας του 1917, με βάση το Διάταγμα «για την εξάλειψη της αγραμματοσύνης του πληθυσμού της Σοβιετικής Ρωσίας», στη Λαϊκή Επιτροπή Παιδείας συστάθηκε ειδική εξωσχολική υπηρεσία, η οποία υπό την καθοδήγηση της Ν. Κρούπσκαγια ανέλαβε να οργανώσει τη μάχη που θα ξεδιπλώνονταν τα επόμενα χρόνια. Οι αποφάσεις ήταν σαφείς: Ολος ο πληθυσμός της δημοκρατίας, ηλικίας από 8 μέχρι 50 χρόνων, που δεν έχει την ικανότητα της ανάγνωσης ή της γραφής, υποχρεούται να μάθει τα γράμματα στη μητρική ή τη ρώσικη γλώσσα (ανάλογα με την επιθυμία τους)». Στη Λαϊκή Επιτροπή Παιδείας, πέρα από τις δικαιοδοσίες για τη διάταξη των εκπαιδευτικών, δόθηκε το δικαίωμα να μπορεί να καλεί και να αξιοποιεί, με μισθό, κάθε μορφωμένο άτομο, που θα μπορούσε να συμβάλει στην υλοποίηση του προγράμματος. Με δεδομένο ότι τα σχολεία δεν έφταναν ούτε καν για την εκπαίδευση των παιδιών, το Διάταγμα προέβλεπε τη δημιουργία ειδικών σχολείων για ενήλικες, τα οποία στεγάστηκαν στα πιο απίθανα μέρη. Σε αίθουσες επιχειρήσεων, σε γραφεία κρατικών υπηρεσιών, στο ύπαιθρο και όπου μπορεί να φανταστεί κανείς.

Εκείνο όμως που δεν μπορούσαν να φανταστούν ούτε οι μπολσεβίκοι, ήταν ο μαζικός χαρακτήρας που προσέλαβε το κίνημα κατά του αναλφαβητισμού. Δεκάδες μαζικές κοινωνικές οργανώσεις, διάφορες υπηρεσίες και επιχειρήσεις, με πρωτοπόρους τους κομμουνιστές και τους κομσομόλους, αλλά και δεκάδες χιλιάδες εξωκομματικούς, έδωσαν έναν αγώνα, ο οποίος πολύ γρήγορα έδειξε τα αποτελέσματά του. Την εκπαίδευση των νέων δασκάλων κατά της αγραμματοσύνης και τη συγγραφή των αναγνωστικών είχαν αναλάβει επιφανείς εκπρόσωποι των γραμμάτων και μεταξύ αυτών ο Μ. Γκόρκι, ο Βλ. Μαγιακόφσκι, οι ποιητές του προλεταριάτου Λ. Σεγιφούλιν και Ντεμιάν Μπέντιι, ο ποιητής - πεζογράφος Γ. Μπιούσοφ και πολλοί άλλοι.

Σε κάθε μικροκολεκτίβα που είχε πάνω από 15 αγράμματους, συστάθηκαν Επιτροπές κατά του Αναλφαβητισμού. Το πρόγραμμα διδασκαλίας προέβλεπε οι «μαθητές» να μπορούν στο τέλος της εκπαίδευσης να διαβάζουν τυπωμένους χαρακτήρες και χειρόγραφα, να είναι σε θέση να συντάξουν μικρά γραπτά σημειώματα, να μπορούν να κάνουν αριθμητικές πράξεις με αριθμούς ακέραιους -κλασματικούς και με ποσοστά. Η διάρκεια της εκμάθησης κρατούσε 3-4 μήνες. Για να διευκολυνθούν οι ενήλικες που συμμετείχαν στα προγράμματα, τους χορηγούνταν δωρεάν βιβλία και γραφική ύλη, ενώ κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης ίσχυε γι' αυτούς μειωμένο ωράριο εργασίας χωρίς περικοπή μισθού, είχαν προτεραιότητα στην τροφοδοσία τους με τρόφιμα κλπ.

Το 1922 συνήλθε το πρώτο «Πανρωσικό Συνέδριο για την Εξάλειψη του Αναλφαβητισμού». Σ' αυτό αποφασίστηκε να δοθεί προτεραιότητα στην εκπαίδευση των αγράμματων εργατών και αγροτών για τις ηλικίες 18-30 χρόνων. Παράλληλα, επιμηκύνθηκε το πρόγραμμα εκπαίδευσης στους 7 μήνες.

Την άνοιξη του 1923 δημιουργήθηκε η «Οργάνωση Κάτω ο Αναλφαβητισμός» (ΟΚΑ), η οποία ανέλαβε, σε πανσοβιετικό επίπεδο, να δώσει νέα πνοή στην καμπάνια. Μια καμπάνια που από τα πρώτα κιόλας χρόνια έδινε καρπούς, έμενε όμως να γίνουν ακόμα πολλά. Ετσι, ενώ το 1920 το ποσοστό των εγγράμματων πολιτών ηλικίας 9-49 ετών ήταν περί το 44,1%, το 1926 είχε φτάσει ήδη το 56,6%. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας είχαν μάθει γράμματα περίπου 10 εκατομμύρια ενήλικοι. Ομως ακόμα και τότε, με βάση τους εγγράμματους πολίτες, η ΕΣΣΔ συγκρινόμενη με τις άλλες χώρες της Ευρώπης, καταλάμβανε μόλις τη 19η θέση.

Μεγαλύτερη υστέρηση παρατηρούνταν στις απομακρυσμένες περιοχές της χώρας, αλλά μεγάλες διαφορές διατηρούνταν και ανάμεσα στις πόλεις και στις αγροτικές περιοχές, όπως επίσης ανάμεσα στους άνδρες και τις γυναίκες. Ετσι, το 1926, οι εγγράμματοι ενήλικες ήταν:

• Στις πόλεις 80,9%.
• Στον αγροτικό πληθυσμό 50,6%.
• Στους άνδρες: 88,6% στις πόλεις και 74% στα χωριά.
• Στις γυναίκες: 67,3% στις πόλεις και 35,4% στα χωριά.

Ουσιαστικό ρόλο στη διεύρυνση του κινήματος για την αντιμετώπιση του αναλφαβητισμού έπαιξε η μεγάλη πολιτιστική εκστρατεία, που άρχισε το 1928 με πρωτοβουλία της Κομσομόλ. Στήριγμα αυτής της εκστρατείας αποτέλεσαν μεγάλες πόλεις, όπως η Μόσχα, το Σαράτοφ, το Κουίμπισεφ, το Σαράτροφ, όπου ήδη το ποσοστό των εγγράμματων είχε αυξηθεί σημαντικά. Στην εκστρατεία αυτή στα μέσα της δεκαετίας του '30 ο αριθμός των εθελοντών δασκάλων έφτασε το 1 εκατομμύριο άτομα, ενώ ο αριθμός των ενήλικων μαθητών άγγιξε τα 10 εκατ. άτομα. Παράλληλα, η εφαρμογή ενιαίου προγράμματος πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης το 1930 λειτουργούσε ήδη ως εγγύηση για την αναστροφή της εικόνας της μαζικής αγραμματοσύνης που κυριαρχούσε προεπαναστατικά.

Ηδη, στα μέσα της δεκαετίας του '30 εκτιμήθηκε ότι η ΟΚΑ είχε ολοκληρώσει το έργο της και η υπόθεση του αναλφαβητισμού πέρασε στην ευθύνη των τοπικών Σοβιέτ, ενώ ενισχύθηκε και πάλι το πρόγραμμα της εκπαίδευσης των αναλφάβητων. Παίρνοντας υπόψη τα νέα δεδομένα που είχαν δημιουργηθεί και τις νέες ανάγκες που πρόβαλαν στην κοινωνία που οικοδομούσε το σοσιαλισμό, για να θεωρηθεί τώρα κάποιος ότι ξέφυγε από τον αναλφαβητισμό, θα έπρεπε να παρακολουθήσει μαθήματα διάρκειας 10 μηνών στις πόλεις και 7 μηνών στις αγροτικές περιοχές. Στην ημερήσια διάταξη έμπαινε τώρα ο αγώνας κατά της ημιμάθειας, που ήδη λειτουργούσε ανασχετικά για την κανονική οργάνωση της βιομηχανικής παραγωγής.

Το 1936, παραμονές της ψήφισης του Συντάγματος της ΕΣΣΔ, από τα κέντρα εκμάθησης ανάγνωσης και γραφής είχαν περάσει ήδη 40 εκατομμύρια αγράμματοι. Μόνο στα χρόνια 1933-37 ο αριθμός των «μαθητών» ήταν πάνω από 20 εκατομμύρια αγράμματοι και 20 εκατομμύρια ημιμαθείς. Προς τα τέλη της δεκαετίας του '30, ο αναλφαβητισμός είχε ήδη πάψει να αποτελεί οξύ κοινωνικό πρόβλημα. Αλλωστε, στα τέλη του 1937 η Ρωσία του άλλοτε μαζικού αναλφαβητισμού, μετρούσε ήδη διπλάσιους φοιτητές Ανώτερης και Ανώτατης Εκπαίδευσης από ό,τι οι ΗΠΑ, η Αγγλία και η Γαλλία μαζί.

Με βάση την απογραφή του 1939 οι εγγράμματοι πολίτες ηλικίας 16-50 χρόνων αποτελούσαν ήδη το 90% του πληθυσμού, ποσοστό που έφτασε το 100% τις παραμονές του πολέμου, αναδεικνύοντας την ΕΣΣΔ στη μοναδική χώρα του κόσμου, που στην Ιστορία κατάφερε να αντιμετωπίσει πλήρως και να εξαφανίσει τελείως τον αναλφαβητισμό.

Το ιστορικό παράδειγμα της ΕΣΣΔ, που για εκείνα τα χρόνια ήταν μοναδικό, αποδεικνύει με τον πιο θεαματικό τρόπο ότι η άνοδος του μορφωτικού και πολιτιστικού επιπέδου του λαού, σε συνδυασμό με τη διεύρυνση των πολιτικών του οριζόντων, δεν είναι απλά ζητήματα οικονομικής ανάπτυξης, αλλά θέμα επιλογών των δυνάμεων που κατέχουν την εξουσία. Επιλογές που συνδέονται άρρηκτα με την ανατροπή των εκμεταλλευτικών σχέσεων παραγωγής και την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Πρόσθετη απόδειξη γι' αυτό, αποτελεί το γεγονός ότι με βάση την ιστορική εμπειρία της ΕΣΣΔ, λαοί άλλων καθυστερημένων οικονομικά κοινωνιών, στα βάθη της Ασίας (Μογγολία) ή στην Κεντρική Αμερική (Κούβα) κατάφεραν μόλις κατέλαβαν την εξουσία να εξαλείψουν τον αναλφαβητισμό, ενώ στα θεωρούμενα αναπτυγμένα κράτη του κεφαλαίου, ο αναλφαβητισμός και η αγραμματοσύνη είναι ένα φαινόμενο που - σε άλλες κλίμακες βεβαίως από την τσαρική Ρωσία - υπάρχει ακόμα και σήμερα.