Το σκληρό Μάη του 1936, εκδηλώνονται μεγάλες εργατικές κινητοποιήσεις σε πολλές ελληνικές πόλεις, με επίκεντρο τη Θεσσαλονίκη.

Οι κινητοποιήσεις - στις οποίες πρωτοστάτησε το ΚΚΕ - χτυπήθηκαν με εξαιρετική αγριότητα από το στρατό και τη χωροφυλακή. Πολλοί ήταν οι νεκροί και οι τραυματίες. Ενας από αυτούς, ο αυτοκινητιστής Τάσος Τούσης. Η φωτογραφία της μάνας που θρηνεί το νεκρό της γιο, δημοσιεύτηκε στον Τύπο της εποχής και συγκλόνισε συνειδήσεις.

Ενας νεαρός, την εποχή εκείνη, κομμουνιστής διανοούμενος, ο Γιάννης Ρίτσος, συγκλονίζεται από τη σκηνή του μητρικού θρήνου και γράφει ένα αριστούργημα, τον «Επιτάφιο».

Στα τέλη της δεκαετίας του '50 (1959), ο Μίκης Θεοδωράκης, όντας στο Παρίσι, μελοποιεί εκτεταμένα αποσπάσματα του «Επιτάφιου», επιλέγοντας τη φόρμα της καθαρά λαϊκής μουσικής και τους λαϊκούς ρυθμούς. Πρόκειται για το πρώτο αμιγώς λαϊκό έργο του συνθέτη.

Η μεγάλη ποιητική σύνθεση του Γιάννη Ρίτσου «Ρωμιοσύνη» έχει γραφτεί σε συνθήκες εμφυλίου πολέμου και εξορίας του ποιητή, στο διάστημα 1945 - 1947. Πρόκειται για μια μεγάλη τοιχογραφία της αντίστασης και της εποποιίας του ΔΣΕ.

Στο έργο, πρωταγωνιστεί ο ελληνικός χώρος, με τη λιτότητά του, τη γύμνια του, το σκληρό και απελευθερωτικό του φως, την έλλειψη νερού (αγαπημένο μοτίβο αυτό όλων των μεγάλων Ελλήνων ποιητών που απαντάται και στο Σεφέρη και στον Ελύτη). Ο χώρος δανείζεται συνείδηση από τους μαχητές της εθνικής και κοινωνικής ελευθερίας που «τόσα χρόνια όλοι σκοτώνονται και κανένας δεν πέθανε» και παλεύει μαζί τους μέχρι την τελική νίκη, μέχρι την εξακτίνωση της «μεγάλης σημαίας», της «μεγάλης κατακόκκινης φωτιάς», «για τις τέσσερις πόρτες του ορίζοντα».

Ο Μίκης Θεοδωράκης συναντιέται με το σπουδαίο αυτό ποίημα στα 1966. Ο Θεοδωράκης μελοποίησε εκτεταμένο τμήμα της «Ρωμιοσύνης», μετά από άγριο ξυλοδαρμό του από την αστυνομία. Σε αυτές τις συνθήκες, κοινωνικοπολιτικές αλλά και προσωπικές, το έργο ξεφεύγει από τη φόρμα της «λαϊκής καντάτας» (όπως ο ίδιος ο Θεοδωράκης ονόμαζε τον «Επιτάφιο») και γίνεται επικό: εξάλλου, ο ελεύθερος στίχος που έχει χρησιμοποιήσει εδώ ο Ρίτσος δεν επιτρέπει τη χρήση ενός πιο καθαρά «λαϊκού» ιδιώματος, που θα έλκει την καταγωγή από το ρεμπέτικο. Ωστόσο, ακόμη και αυτή, η πιο περίπλοκη φόρμα αγαπήθηκε βαθιά από τον ελληνικό λαό: έγινε ο ύμνος της αντιδικτατορικής πάλης, τραγουδήθηκε σε δρόμους, σε πλατείες και σε στάδια κατά τη διάρκεια και μετά την πτώση της χούντας, βοηθώντας το ανέβασμα του αισθητικού κριτηρίου του ελληνικού λαού, σε σχέση πάντα με τις ιστορικές μνήμες και την πορεία του κινήματός του.

Το 1968, στην καρδιά της δικτατορίας, ο Γιάννης Ρίτσος βρισκόταν εξόριστος στο Παρθένι της Λέρου και ο Μίκης Θεοδωράκης στη Ζάτουνα της Αρκαδίας. Σε μήνυμα που έστειλε ο δεύτερος προς τον πρώτο, του ζήτησε να γράψει μία ποιητική σύνθεση που θα προοριζόταν για μελοποίηση. Ο Ρίτσος έγραψε τα περισσότερα από τα «Δεκαοχτώ Λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας» τα οποία ολοκληρώθηκαν, ως ποιητική σύνθεση, το 1973.

Το έργο εκδόθηκε αλλά και τραγουδήθηκε, στη μελοποίηση του Μίκη Θεοδωράκη (γνώρισε μάλιστα τρεις διαφορετικές ηχογραφήσεις, από διαφορετική ομάδα τραγουδιστών) και υπήρξε το πρώτο έργο του συνθέτη που κυκλοφόρησε αμέσως μετά τη δικτατορία. Ο περίφημος στίχος «Τη Ρωμιοσύνη μην την κλαις», συνδέθηκε άρρηκτα με την ευφορία του λαού για την πτώση της χούντας και με τις αντικειμενικά καλύτερες συνθήκες που δημιούργησε η πολιτειακή μεταβολή για το πέρασμα των λαϊκών αγώνων σε μια νέα ποιοτική φάση...

Οι «Γειτονιές του κόσμου», γράφτηκαν από το Γιάννη Ρίτσο τη χρονιά της ήττας, στα 1949. Αν η «Ρωμιοσύνη» είναι η εποποιία μιας ακόμη αγροτικής Ελλάδας, οι «Γειτονιές του κόσμου» είναι η μεγάλη τοιχογραφία της αντίστασης, του Δεκέμβρη και του αγώνα του ΔΣΕ μέσα στο τοπίο της πόλης, αλλά και στους τόπους εξορίας: η δράση των κομμουνιστών μέσα από το ΕΑΜ, το «χωνί» της ΕΠΟΝ, οι ελπίδες για έναν καλύτερο κόσμο μέσα στο καμίνι του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα...

Ο Μίκης Θεοδωράκης μελοποίησε εκτεταμένα αποσπάσματα τέσσερα χρόνια μετά την πολιτειακή μεταβολή, στα 1978. Η νέα αυτή συνάντηση των μεγάλων δημιουργών δεν τραγουδήθηκε τόσο πλατιά όσο οι προηγούμενες, ωστόσο έχει κι αυτή αποτελέσει μία αξιοσημείωτη στιγμή για τον πολιτισμό του ελληνικού λαού, με υψηλή αισθητική και διαπαιδαγωγητική αξία για τους νέους ανθρώπους - του τότε, αλλά και του σήμερα.

Συγκινητικές στιγμές εκτυλίχτηκαν όταν στο χώρο του Σκοπευτηρίου κατέφθασε ο Μίκης Θεοδωράκης, τον οποίο υποδέχτηκε η ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, Αλέκα Παπαρήγα. Καταχειροκροτήθηκε από το πλήθος κόσμου, που έσπευσε να τον υποδεχτεί με συνθήματα, όπως, «Εννιά δεκαετίες αγώνας και θυσία, το ΚΚΕ στην πρωτοπορία». Θερμή χειραψία είχε με τον ιστορικό δήμαρχο Καισαριανής Παναγιώτη Μακρή, ενώ θερμή ήταν και η συνάντησή του με την κόρη του Γ. Ρίτσου, Ερη Ρίτσου.

Ερωτηθείς από δημοσιογράφους ο μεγάλος μας συνθέτης είπε ότι πάντρεψε τον αγώνα με τη μουσική του «ακολουθώντας το παράδειγμα του Ρίτσου τόσο στον τομέα της τέχνης του, όσο και στον τομέα της ζωής του, των επιλογών που έκανε και της ένταξής του στο κίνημα της Εθνικής Αντίστασης, στο ΚΚΕ, στους αγώνες. Και πιστεύω ότι ένα γνήσιο λαϊκό έργο δε φτάνει μόνο να το δηλώνεις, πρέπει να το ζεις, να ζυμώνεσαι μαζί με τους αγώνες του λαού. Είμαι πάρα πολύ περήφανος γιατί συνδέθηκα με έναν άνθρωπο που πολύ θαύμαζα, έναν πολύ μεγάλο ποιητή, έναν πολύ μεγάλο αγωνιστή και νομίζω ότι θα ήταν κι αυτός, όπως εγώ, βαθύτατα συγκλονισμένος, πέρα απ' αυτά που γράψαμε και που είχαν αυτές τις ρίζες, ματωμένες ρίζες, σ' αυτόν τον καθαγιασμένο τόπο».

Κληθείς να σχολιάσει την τρέχουσα επικαιρότητα ο Μ. Θεοδωράκης απάντησε: «Είμαι σε μια ηλικία που βλέπω τα πράγματα σε πολύ μεγάλες διαστάσεις. Βλέπω, κρίνω και συγκρίνω. Δε θέλω να μπω σε λεπτομέρειες γιατί μειώνουν την προσφορά μας. Αυτό που έκανε η γενιά η δική μας, της Εθνικής Αντίστασης, τα 200 παλικάρια που πέθαναν εδώ, είναι μεγαλειώδες. Κι αυτό που ζείτε αυτή τη στιγμή είναι μεγαλειώδες».

Αναφερόμενος πάντα στο σήμερα σημείωσε: «Είναι μια εποχή που έχει μεγάλους προβληματισμούς κι εμείς είμαστε μέρος του προβλήματος. Δεν έχουμε μόνο οικονομικά προβλήματα, έχουμε και εθνικά, ακριβώς γιατί ζούμε στην κορύφωση μιας επιθετικής πολιτικής των ΗΠΑ, η οποία διψά για αίμα. Και πρέπει να αγωνιστούμε για να αλλάξουν τα πράγματα. Τίποτα δε χαρίζεται, αγωνιστείτε, παλέψτε, ο λαός είναι εδώ. Κάθε στιγμή πρέπει να πολεμά».

Η ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, Αλέκα Παπαρήγα, αναφερόμενη, από το Σκοπευτήριο της Καισαριανής, στη συναυλία - αφιέρωμα στους Γιάννη Ρίτσο - Μίκη Θεοδωράκη, δήλωσε τα παρακάτω:

«Σε αυτό τον τόπο, όπου διακόσιοι διαλεχτοί κομμουνιστές δολοφονήθηκαν από τους Γερμανούς κατακτητές - και μάλιστα χορεύοντας κυριολεκτικά μπροστά στο θάνατο - διαλέξαμε να τιμήσουμε τα 90χρονα του Κόμματος. Αλλά και πάνω από όλα να τιμήσουμε τη μεγάλη συνάντηση δύο κορυφαίων: Του Γιάννη Ρίτσου και του Μίκη Θεοδωράκη, δύο ανθρώπων που συνδέθηκαν με τη δράση του κινήματος, αλλά και με την ιστορία του Κομμουνιστικού Κόμματος. Μια συνάντηση, που οδήγησε, δεκάδες χιλιάδες, εκατοντάδες χιλιάδες νέοι άνθρωποι, αλλά και όλων των ηλικιών να αισθάνονται την ανάγκη να στρατευτούν στον αγώνα μόνο και μόνο γιατί υπήρχε ο στίχος του Γιάννη Ρίτσου και η μελωδία του Μίκη Θεοδωράκη. Πιστεύω ότι οι δύο αυτοί άνθρωποι έδωσαν το μέτρο, του τι μπορεί ένας καλλιτέχνης να βγάλει από μέσα του, το πηγαίο του ταλέντο, όταν συνδεθεί με το λαϊκό κίνημα. Οχι τυχαία, οι άνθρωποι αυτοί θα μείνουν στην Ιστορία και για πολλές γενιές ακόμα».

Ο πρέσβης της Κούβας στην Αθήνα Ερμες Ερέρα, παρευρεθείς στη χτεσινή εκδήλωση, σημείωσε: «Είμαι πολύ χαρούμενος που βρίσκομαι μαζί σας σ' αυτή την πολύ σημαντική εκδήλωση, στην οποία παρευρίσκονται προσωπικότητες που έχουν σημαδέψει την ελληνική ιστορία, αλλά και την παγκόσμια. Είμαι ιδιαίτερα χαρούμενος που βρίσκομαι εδώ, καθώς μου δίνεται η ευκαιρία να συναντηθώ και με τον Μίκη Θεοδωράκη, τον οποίο γνώριζα παλαιότερα από τα τραγούδια και τα έργα του, αλλά τώρα έχω την ευκαιρία να τον γνωρίσω και φυσικά. Και χαίρομαι πολύ γιατί πρόκειται για μία προσωπικότητα που έχει τιμήσει ιδιαίτερα την Ελλάδα. Επίσης είναι πολύ σημαντικό να βρίσκομαι εδώ γιατί ο Γιάννης Ρίτσος είναι ιδιαίτερα δημοφιλής στην Κούβα, είχε δε προσωπική φιλία με τον εθνικό ποιητή της χώρας μου, τον Γκιγκέν. Και τα δύο αυτά πρόσωπα χαίρουν μεγάλης εκτίμησης στην Κούβα».

Στην εκδήλωση παρευρέθηκε πολυμελής αντιπροσωπεία της Οργάνωσης Αθήνας της ΕΔΟΝ, Νεολαίας του ΑΚΕΛ, με επικεφαλής τον Χρήστο Χριστόφια, μέλος του ΚΣ, όπως επίσης ο πρόεδρος της Νεολαίας του τουρκοκυπριακού κόμματος «Ενωμένη Κύπρος», Αμπντουλάχ Κορμάσκα.