ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
Κυριακή 20 Γενάρη 2002
Σελ. /32
Βιβλίο
Το «Αντι-Ντίρινγκ» κυκλοφόρησε από τη «Σύγχρονη Εποχή»

Η θεωρητική αντιπαράθεση ήταν και είναι συχνά η αιτία να γραφτούν δυναμικά έργα. Παρ' όλο που ο τίτλος αυτής της εργασίας του Φ. Ενγκελς προϊδεάζει τον αναγνώστη για μια άρνηση,(Αντι-Ντίρινγκ), το περιεχόμενο κάθε άλλο παρά μονάχα άρνηση είναι. Αντίθετα, αποτελεί μια ισχυρή θέση: είναι η ανάπτυξη σε συντομία της μαρξιστικής κοσμοθεωρίας σαν απάντηση στην άρνηση αυτής της θεωρίας εκ μέρους του κ. Ντίρινγκ. Βρίσκουμε στην απάντηση του Φ. Ενγκελς σε περιεκτική μορφή ό,τι είχε επιτύχει μέχρι τότε ο μαρξισμός στον τομέα της θεωρίας. Η αφορμή για να γραφτεί το «Αντι-Ντίρινγκ» ήταν τα όλο και πιο προκλητικά αντι-μαρξιστικά δημοσιεύματα και βιβλία του Βερολινέζου καθηγητή Ογκεν Ντίρινγκ, καθώς και το γεγονός, ότι οι μικροαστικές και ψευδο-επιστημονικές αντιλήψεις του είχαν κερδίσει πολύ έδαφος στο εργατικό κίνημα και απόκτησαν αρκετούς υποστηρικτές. Γύρω στα 1875 η επίδραση αυτή είχε αποκτήσει επικίνδυνες διαστάσεις. Μην ξεχνάμε ότι εξαιτίας της πτώσης της Παρισινής Κομμούνας (Μάης 1871) το κέντρο του ευρωπαϊκού επαναστατικού κινήματος είχε μετατοπιστεί από τη Γαλλία στη Γερμανία. Επίσης, ο καπιταλισμός είχε αρχίσει να περνάει στο ιμπεριαλιστικό του στάδιο προκαλώντας ισχυρές αντιδράσεις εναντίον του εκ μέρους του τμήματος του εργατικού κινήματος, που είχε υιοθετήσει τη θεωρία του επιστημονικού σοσιαλισμού. Επομένως, άρχισαν να «δουλεύουν» περισσότερο και οι ιδεολογικοί αντίπαλοι, κάνοντας όλο και πιο οργανωμένες επιθέσεις στο μαρξισμό. Είναι η εποχή που γεννιέται ο οπορτουνισμός. Ο Ντίρινγκ, προβάλλοντας ένα ψευδοεπιστημονικό σύστημα θεωριών και εξαπολύοντας επιθέσεις σε όλα τα συστατικά μέρη του μαρξισμού, είχε γίνει όλο και περισσότερο σημαντικός φορέας των αντι-Μαρξ και αντιμαρξιστικών αντιλήψεων, οι οποίες διαδόθηκαν ευρύτερα στο εργατικό κίνημα. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Εντουαρντ Μπέρνσταϊν, κατοπινός θεμελιωτής του ρεφορμισμού στο εργατικό κίνημα, ήταν δραστήριος οπαδός του Ντίρινγκ και των θεωριών του.

Επομένως, η εργασία «Αντι-Ντίρινγκ» δημιουργήθηκε σαν αποτέλεσμα της ιδεολογικής και πολιτικής διαπάλης μέσα στους κόλπους του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος και του εργατικού κινήματος της Γερμανίας.

Γύρω στα 1876 οι Μαρξ - Ενγκελς συμπέραναν, ότι κάτι έπρεπε να γίνει, ότι χρειαζόταν πια μια γερή αντεπίθεση, ένα γερό ξετίναγμα αυτής της νέας «σοσιαλιστικής διδασκαλίας».

Το αποτέλεσμα ήταν η εργασία «Αντι-Ντίρινγκ» στην οποία δούλεψε ο Ενγκελς ενάμισι χρόνο, περίπου, διακόπτοντας τη δουλιά του στη «Διαλεκτική της Φύσης». Ο Ενγκελς, εξηγώντας γιατί είχε αναλάβει αυτός την πολεμική κριτική κατά του Ντίρινγκ, θα πει αργότερα: «Με τον καταμερισμό της δουλιάς που είχε γίνει ανάμεσα στον Μαρξ και σε μένα, είχα αναλάβει να υποστηρίξω τις απόψεις μας στον περιοδικό Τύπο, δηλαδή κυρίως στον αγώνα ενάντια στις αντίπαλες απόψεις, για να έχει ο Μαρξ καιρό να επεξεργαστεί το μεγάλο κύριο έργο του. Αναγκαζόμουνα έτσι να εκθέτω τις περισσότερες φορές τον τρόπο της αντίληψής μας, σε αντίθεση με τις άλλες αντιλήψεις, σε πολεμική μορφή».

Η συγκεκριμένη εργασία, που άρχισε να γράφεται από τον Ενγκελς το Σεπτέμβρη του 1876, αποτελείται από τρία μέρη. Το πρώτο μέρος (Φιλοσοφία), δημοσιεύτηκε σε σειρά άρθρων, στο κύριο τεύχος της εφημερίδας «Φόρβερτς», «Κεντρικού Οργάνου της Σοσιαλδημοκρατίας της Γερμανίας». Το δεύτερο μέρος, (Πολιτική Οικονομία), δημοσιεύτηκε εν μέρει στο παράρτημα της «Φόρβερτς», εν μέρει στο επιστημονικό παράρτημα της εφημερίδας, ενώ το τρίτο μέρος (Σοσιαλισμός), στο παράρτημα της «Φόρβερτς». Το κεφάλαιο «Από την κριτική Ιστορία» στο δεύτερο μέρος γράφτηκε από τον Μαρξ. Το έργο εκδόθηκε σε βιβλίο, το 1877.

Ο Ενγκελς, στο «Αντι-Ντίρινγκ» εφαρμόζει τη μέθοδο της υλιστικής διαλεκτικής και επιστρατεύει τις πλούσιες γνώσεις του στους τομείς της φιλοσοφίας, της πολιτικής οικονομίας και της ιστορίας. Ετσι, η εργασία αυτή έγινε τελικά μια εργασία ανάπτυξης των βασικότερων θέσεων της μαρξιστικής κοσμοθεωρίας και αντανακλά τη διαμάχη ανάμεσα στην τελευταία και τον αναδυόμενο ιδεολογικό αναθεωρητισμό. Μια διαμάχη που από τότε δεν έπαψε να οξύνεται, με σοβαρές επιπτώσεις για το παγκόσμιο εργατικό και κομμουνιστικό κίνημα, όπως γνωρίζουμε σήμερα καλύτερα από ποτέ, 125 χρόνια, μετά από το χρόνο έκδοσης και κυκλοφορίας του «Αντι-Ντίρινγκ», ως βιβλίο.

Εδώ ακριβώς βρίσκεται και η μεγάλη σημασία αυτής της εργασίας. Αναπτύσσονται τα τρία βασικά μέρη του μαρξισμού - φιλοσοφία, πολιτική οικονομία, σοσιαλισμός - και ταυτόχρονα ο Ενγκελς, παρ' όλη την «ανιαρότητα της πολεμικής με έναν ασήμαντο αντίπαλο», μας δίνει αριστουργηματικά δείγματα ιδεολογικής ξιφομαχίας, μέσα από την οποία βάζει - άλλοτε καυστικά, άλλοτε με λεπτή ειρωνεία και χιούμορ - όχι μόνο τον Ντίρινγκ στη θέση του, αλλά και ολόκληρο το ρεύμα, το οποίο εκπροσωπεί και το οποίο προέκυψε αργότερα σαν ο κύριος εχθρός - από τα μέσα - του κομμουνιστικού κινήματος.

Στην καινούρια αυτή έκδοση στα ελληνικά έχει περιληφθεί στο κεφάλαιο για το ρόλο της βίας στην ιστορία και η εργασία του Ενγκελς για το ρόλο της βίας στη γερμανική ιστορία (γράφτηκε από τον Ενγκελς μετά την ολοκλήρωση της πρώτης έκδοσης), ώστε η έκδοση αυτή να είναι η πιο πλήρης που υπάρχει στα ελληνικά. Στα τρία πρώτα κεφάλαια για το ρόλο της βίας στην ιστορία βρίσκουμε τη θεμελίωση αυτής της θεωρίας. Εκεί, ο Ενγκελς μπαίνει σε μια κριτική αντιπαράθεση με τις εκχυδαϊσμένες θεωρίες του Ντίρινγκ και αναπτύσσει τις μαρξιστικές απόψεις σχετικά με την αλληλεπίδραση της οικονομίας και της (κρατικής) βίας. Στο τέταρτο κεφάλαιο συγκεκριμενοποιεί αυτές τις απόψεις με το παράδειγμα της ιστορίας της Γερμανίας του 1848-1888 και ιδιαίτερα κάτω από το πρίσμα της πολιτικής του Μπίσμαρκ. Και τα τέσσερα αυτά κεφάλαια έχουν βγει σαν ξεχωριστή μπροσούρα σε διάφορες γλώσσες. Μιλώντας για «βία» εννοείται η βία της κάθε φορά κυρίαρχης τάξης, η κρατική βία, η βία της εξουσίας και ποια δύναμη τη γεννάει.

Ο Ντίρινγκ αντιπροσωπεύει αντιλήψεις που και σήμερα είναι οι επικρατέστερες στις αστικές θεωρίες και γι' αυτό είναι τόσο διδακτική για σήμερα η αντιμετώπισή τους από τον Ενγκελς. Το ίδιο ισχύει και για την αντιμετώπιση των ντιρινγκικών θεωριών σε πολλούς τομείς της επιστήμης, όπου αναγκάστηκε ο Ενγκελς - όπως ομολογεί στον πρόλογο για τις τρεις πρώτες εκδόσεις - να τον ακολουθήσει για να τον ξεσκεπάσει σαν ένα άτομο «ανυπόληπτο λόγω μεγαλομανίας», όπως είναι ο τελικός χαρακτηρισμός, που δίνει για τον Ντίρινγκ στην τελευταία πρόταση του βιβλίου. Διότι είναι πολλοί οι κύριοι Ντίρινγκ και σήμερα, που χρειάζονται το ξεσκέπασμά τους. Γι' αυτό είναι και τόσο χρήσιμη και επίκαιρη η εργασία του Ενγκελς. Οι σημερινοί Ντίρινγκ εξακολουθούν να ανατρέπουν τη διαλεκτική της επιστήμης, γιατί η παραδοχή της θα σήμαινε παραδοχή της διαλεκτικής σκέψης, η οποία οδηγεί αναπόφευκτα στον κοινωνικό τομέα στην ανατροπή των εκάστοτε Ντίρινγκ και σε τελευταία ανάλυση και του κοινωνικοοικονομικού συστήματος που εκπροσωπούν. Η διαμάχη γύρω από το μαρξισμό και κατά του μαρξισμού είναι η κατ' εξοχήν διαμάχη που αντανακλά την κίνηση της κοινωνίας.

«Ντιρινγκισμός» πήγαινε να πει - και πάει να πει - ανατροπή των ιστορικών δεδομένων και της αναγκαίας ιστορικής πορείας για χάρη της σωτηρίας των κυρίαρχων. Σημαίνει να θέλεις να ανατρέψεις τα μη ανατρέψιμα ιστορικά δεδομένα και να μη θέλεις να ανατρέψεις αυτά που είναι η σειρά τους να ανατραπούν. Αυτό το ιστορικό παράλογο οδηγεί στην μπουρδολογία της σκέψης τύπου Ντίρινγκ και που σήμερα διαπιστώνουμε σε τόσους απογόνους της γραμμής Ντίρινγκ - Μπέρνσταϊν και κληρονόμων. Το δίδαγμα και ταυτόχρονα η πρόκληση σήμερα πρέπει να είναι η ανάδειξη της αντικειμενικότητας και της ιστορικότητας της μαρξιστικής σκέψης κόντρα στο μεγάλο ψέμα της αστικής ιδεολογίας. Ο κύριος Ντίρινγκ, μέσα από τη, ώρες ώρες, γελοία απόρριψη του μαρξισμού, γίνεται η έκφραση μιας εξέλιξης, που με το πέρασμα τού χρόνου εμπεδώνεται: πρόκειται για την κρίση της αστικής ιδεολογίας μπροστά στη δύναμη της μαρξιστικής σκέψης. Η αστική σκέψη, από την εποχή του Μαρξ, μπαίνει σε μια φάση απολογητισμού και ας ζητάει από το μαρξισμό να απολογηθεί.

Οι επιθέσεις του Ντίρινγκ στον Μαρξ και το μαρξισμό, με το χρόνο και την εμπειρία έχουν αναπτυχθεί οπωσδήποτε πιο ραφιναρισμένες στη μορφή και δε λείπουν ούτε σήμερα. Καμιά φορά μας κάνουν εντύπωση η απλοϊκότητα των συλλογισμών σημερινών αντιπάλων του μαρξισμού. Μπορεί η στάση του Ντίρινγκ - είμαστε στην εποχή που διαμορφώνεται και εμπεδώνεται η μαρξιστική σκέψη - να διέπεται από την οργή μπροστά στις αποκαλυπτικές και οξυδερκείς έρευνες του Μαρξ και από τη μικρόψυχη ζήλια εξαιτίας της δικής του ανικανότητας και, γι' αυτό το λόγο, να είναι απόλυτα απορριπτική, αλλά οι μεταγενέστεροι εχθροί του Μαρξ και του μαρξισμού όλο και πιο ραφιναρισμένα ενσωματώνουν μέρη του μαρξιστικού στοχασμού. Η σκέτη απόρριψη έχει γίνει πράγμα δύσκολο πια. Η αντιπαράθεση με το μαρξισμό έχει γίνει το πρωταρχικό πρόβλημα της αστικής ιδεολογίας από την εποχή του Μαρξ.

Τα «Αντι-Ντίρινγκ» χρειάζονται συνεχώς, ιδιαίτερα στη σημερινή εποχή της ανανεωμένης αντικομμουνιστικής επίθεσης. Οχι με την έννοια του απολογητισμού και της αμυντικότητας εκ μέρους των μαρξιστών. Η αστική ιδεολογία πάντα προσπαθεί να αποκρύψει το γεγονός ότι η ίδια απολογείται μπροστά στην αναγκαία πορεία της ιστορίας, παρουσιάζοντας τον εαυτό της σαν κατήγορο, και απαιτώντας από τη μαρξιστική ιδεολογία να απολογηθεί.

Η σημασία του «Αντι-Ντίρινγκ», αυτού του «εγχειριδίου του κάθε ταξικά συνειδητού εργάτη», όπως έλεγε ο Λένιν, βρίσκεται στο ότι αντιστρέφει αυτούς τους όρους. Η αντεπίθεση - το «αντί» μ' αυτήν την έννοια - της μαρξιστικής σκέψης οφείλει να αποτελέσει την απόδειξη τού ιστορικά απαρχαιωμένου της αστικής ιδεολογίας και να μετατραπεί σε βήμα καταγγελίας της τελευταίας. Το «Αντι-Ντίρινγκ» δεν είναι καρπός εσωτερικής παρόρμησης, όπως λέει ο Ενγκελς στην πρώτη πρόταση του προλόγου του. Αντίθετα. Αποτέλεσε «ώριμο τέκνο της ανάγκης» και οι συνθήκες που το γέννησαν εξακολουθούν να υπάρχουν, μ' άλλες μορφές και με άλλους συσχετισμούς μετά από τις συγκλονιστικές περιπέτειες του εικοστού αιώνα και, κυρίως, σε μια εποχή που ο καπιταλισμός είναι πολύ πιο κοντά στο ιστορικό του όριο.


Της
Αννεκε ΙΩΑΝΝΑΤΟΥ



Ο καθημερινός ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 1 ευρώ