Με αφορμή αυτήν την πρωτοβουλία, ο «Ριζοσπάστης» συζήτησε με την Ελένη Μηλιαρονικολάκη, μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ και υπεύθυνη του Τμήματος Πολιτισμού της ΚΕ. Παραθέτουμε το κείμενο της συνέντευξης:

-- Για τα 100 χρόνια του ΚΚΕ, γιατί επιλέχθηκε αυτός ο διαγωνισμός πρωτότυπου λογοτεχνικού έργου;

-- Οι πρωτοπόρες ιδέες του και η γεμάτη αυταπάρνηση και ηρωισμό δράση του ΚΚΕ έγινε από τα πρώτα χρόνια της ίδρυσής του πηγή έμπνευσης για μια πληθώρα λογοτεχνών, που αφιέρωσαν τις καλύτερες σκέψεις τους για να συμβάλλουν στη λαϊκή αφύπνιση και χειραφέτηση. Η λογοτεχνική αυτή πρωτοπορία είχε σπουδαία συνεισφορά στην ανάπτυξη μιας νέας τέχνης, της τέχνης που αγκαλιάζει τα ενδιαφέροντα και προωθεί τους σκοπούς της ανερχόμενης τάξης, της εργατικής. Η λαμπρή παρακαταθήκη που δημιουργήθηκε - συχνά κάτω από σκληρές συνθήκες διωγμών και δοκιμασίας - χρειάζεται να βρει στις μέρες μας τη συνέχεια και την ανάπτυξή της σε υψηλότερα επίπεδα περιεχομένου και μορφής. Ο λογοτεχνικός διαγωνισμός είναι ένα μέσον που μπορεί να δώσει ώθηση σε μια τέτοια προσπάθεια. Ερχεται να προτρέψει παλιότερους και νεότερους λογοτέχνες για να συντονιστούν στη μεγάλη ιδεολογική αντεπίθεση που ξεδιπλώνει το Κόμμα μας μπροστά στα 100χρονά του, εκφράζοντας με τα δικά τους μέσα την ιστορική επικαιρότητα και αναγκαιότητα του σοσιαλισμού, στις σημερινές συνθήκες βαθιάς σήψης και αυξανόμενης επιθετικότητας του καπιταλισμού.

Η ρευστότητα της περιόδου που ζούμε, με τις δυσκολίες ανάκαμψης από την κρίση, την όξυνση των ενδοκαπιταλιστικών αντιθέσεων, τους ιμπεριαλιστικούς πολέμους, τις τεράστιες αντιφάσεις, εγκυμονεί σημαντικές μεταβολές και ανακατατάξεις, προσφέροντας ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον λογοτεχνικό υλικό. Είναι ωστόσο διαπιστωμένο ότι οι αλλαγές που σημειώθηκαν τα τελευταία χρόνια στην κοινωνική πραγματικότητα της χώρας και διεθνώς, δεν έχουν βρει ακόμα την ουσιαστική, ρεαλιστική έκφρασή τους στην τέχνη. Υπάρχουν ασφαλώς αρκετά έργα που καταπιάνονται με τη σύγχρονη πραγματικότητα, τα περισσότερα όμως με απλοϊκό, νατουραλιστικό τρόπο και καθησυχαστικό, ταξικά συμφιλιωτικό περιεχόμενο: Η καπιταλιστική κρίση εμφανίζεται συχνά σαν καρπός της υπερβολικής ευημερίας και του αχαλίνωτου καταναλωτισμού που δήθεν προηγήθηκαν. Η φτώχεια, η ανεργία, η αθλιότητα των σύγχρονων εργασιακών σχέσεων, η καπιταλιστική εκμετάλλευση δηλαδή, παρουσιάζονται σαν συνέπειες μιας υπερταξικής, «εθνικής» δήθεν εκμετάλλευσης από τους «ξένους». Ο φασισμός προβάλλεται ως αυτοφυής στα μυαλά διαταραγμένων προσωπικοτήτων, αποδιώχνεται με εξορκισμούς και τελικά αθωώνεται σαν όμοιος με τον κομμουνισμό. Η καπιταλιστική βαρβαρότητα που προκαλεί την προσφυγιά, τη μετανάστευση, την εξαθλίωση πλατιών λαϊκών στρωμάτων, αντιστρέφεται σε αρετή ενός ανώτερα πολιτισμένου τάχα κόσμου που ανέχεται, σέβεται και συμπονά τη «διαφορετικότητα».

Η πάλη των τάξεων όμως συνεχίζεται και θα συνεχίζεται μέχρι την κατάργησή τους, γυρεύοντας πάντα την ιδιαίτερη αντανάκλασή της στην τέχνη. Το Κόμμα μας δεν έγραψε ηρωικές σελίδες μόνο την περίοδο της ΕΑΜικής Αντίστασης και του αγώνα του ΔΣΕ. Υπάρχει σύγχρονος ηρωισμός ικανός να συγκινεί και να προκαλεί ανάλογα και βαθύτερα ίσως συναισθήματα, όπως για παράδειγμα η έπαρση ακόμη πιο ψηλά της κόκκινης σημαίας, όταν η πρώτη σοσιαλιστική χώρα και τα πιο ισχυρά Κομμουνιστικά Κόμματα την κατέβασαν.

-- Τι καλείτε τους συμμετέχοντες στο διαγωνισμό να αποτυπώσουν στα έργα τους;

-- Επιδίωξη του διαγωνισμού είναι να φωτιστούν όσο το δυνατόν πιο διαλεκτικά ουσιαστικές πλευρές της σημερινής πραγματικότητας: Οχι μόνο όσα φαίνονται απ' αυτήν, αλλά και εκείνα που βρίσκονται κάτω από την επιφάνειά της. Οχι στατικά, σαν να είναι ακλόνητη η πραγματικότητα, αλλά στο «γίγνεσθαί» της, όπως υπογράμμιζε και ο Γκόρκι, εισηγούμενος τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Για παράδειγμα, να αναδειχτούν οι κοινωνικές αιτιακές σχέσεις πίσω από σύγχρονα φαινόμενα και καταστάσεις, να ξεσκεπαστούν οι κυρίαρχες αντιλήψεις σαν αντιλήψεις των κυρίαρχων, να τονιστούν μέσα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων οι αντιφάσεις της πραγματικότητας που γυρεύουν επίλυση, να προβληθεί η κίνηση και η αλλαγή της πραγματικότητας, αλλά ταυτόχρονα και το ότι η κατεύθυνση αυτής της αλλαγής εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη δική μας στάση, τη στάση των «κάτω», που αποτελούμε τα αντικείμενα της εκμετάλλευσης, της καταπίεσης, της κοινωνικής αδικίας. Το «γίγνεσθαι» δεν προκύπτει μόνο από τις ενέργειες της κυρίαρχης τάξης, όπως φαίνεται σήμερα, αλλά και από τη συμπεριφορά της αντίπαλής της, της εργατικής, καθώς και των συμμάχων της, των υπόλοιπων λαϊκών στρωμάτων. Η πραγματικότητα είναι κάθε φορά το αποτέλεσμα της ταξικής πάλης κάτω από ένα συγκεκριμένο συσχετισμό δύναμης, που μπορεί και πρέπει να αλλάξει.

Τα παραπάνω δεν αποτελούν υποδείξεις, αλλά το καταστάλαγμα μιας πείρας από την προσπάθεια κομμουνιστών λογοτεχνών να εισχωρήσουν στην κοινωνική ζωή και να εκφράσουν την κίνησή της. Μια πείρα που ασφαλώς θα πρέπει κανείς να αξιοποιεί για να μπορεί να προχωράει και να ανοίγει νέους δρόμους.

-- Ακόμα, αναφέρεται ότι καθήκον σήμερα της προοδευτικής τέχνης είναι να μην αρκεστεί μόνο στην αναγνώριση της πραγματικότητας, αλλά και να φωτίσει το δρόμο για την αλλαγή της...

-- Απ' όσα ειπώθηκαν μέχρις εδώ, είναι φανερό ότι το ζητούμενο δεν είναι μόνο η ουσιαστική ανάδειξη πλευρών της κοινωνικής ζωής, αλλά και μια νέα, ανώτερη οργάνωσή της. Αυτή είναι η θεμελιακή διαφορά του σύγχρονου ρεαλισμού, του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, από τον αστικό, κριτικό ρεαλισμό, που μπορεί να μας έδωσε πλατιές και βαθιές εικόνες της κοινωνικής πραγματικότητας, χωρίς όμως να επιζητά την αλλαγή της, συχνά μάλιστα νομιμοποιώντας το ανέφικτο αυτής της αλλαγής. Ασφαλώς, η λογοτεχνία δεν μπορεί από μόνη της να αλλάξει τον κόσμο. Μπορεί, όμως, να συμβάλλει σ' αυτήν την αλλαγή, επιδρώντας στη συνείδηση των αναγνωστών της. Ας μην ξεχνάμε πως πολλές γενιές ανθρώπων διαπαιδαγωγήθηκαν στις νέες κοινωνικές αξίες, όπως η συλλογικότητα, η ταξική αλληλεγγύη, το «δόσιμο χωρίς μιστό», η μαχητική στάση ζωής, αλλά και παρακινήθηκαν να ενταχθούν στο εργατικό - λαϊκό κίνημα, έως και να στρατευτούν στο ΚΚΕ, από λογοτέχνες όπως ο Βάρναλης, ο Ρίτσος, ο Λουντέμης, ο Κορνάρος και άλλοι πολλοί στη χώρα μας και το εξωτερικό. Αυτοί κατάφεραν να μας εμπνεύσουν το θαυμασμό στα πιο προωθημένα ιδανικά της ανθρωπότητας, την πίστη στο δίκιο των καταπιεσμένων, την αδιαλλαξία απέναντι στην υλική και πνευματική εκμετάλλευση, μας έδειξαν το δρόμο για να αλλάξουμε την πραγματικότητα. Αυτό το τελευταίο προϋποθέτει, βέβαια, ο λογοτέχνης να διαθέτει λύσεις για τα προβλήματα της ανθρωπότητας. Και αυτές τις λύσεις μπορεί να τις βρει μόνο αν ανησυχεί, αν δεν συμβιβάζεται με τη σημερινή «τάξη» - αταξία του καπιταλιστικού κόσμου, αν παρακολουθεί την κοινωνική και πολιτική ζωή και συμμετέχει με κάποιο τρόπο στους αγώνες της εργατικής τάξης και την πάλη του συνειδητού τμήματός της, του ΚΚΕ.

Εχοντας δεδομένο ότι κάθε λογοτεχνικό έργο εκφράζει ταξική τοποθέτηση, ακόμη και αν ο δημιουργός του δεν το συνειδητοποιεί, δεν το κρύβουμε, τα έργα του διαγωνισμού θα εκφράζουν τάση, θα είναι στρατευμένα στην υπόθεση του σοσιαλισμού - κομμουνισμού. Οσο μάλιστα πιο πειστικά αναδείχνεται η στράτευση μέσα από την πλοκή των έργων, χωρίς να φανερώνεται η πρόθεση του δημιουργού τους, τόσο καλύτερα θα πετυχαίνουν το διαπαιδαγωγητικό, διαμορφωτικό σκοπό τους. Είναι, με λίγα λόγια, αναγκαία η «πονηριά» για την οποία μιλούσε ο Μπρεχτ, η ικανότητα του λογοτέχνη να διαδίδει την αλήθεια σε ανθρώπους προκατειλημμένους, επηρεασμένους από τις κυρίαρχες αντιλήψεις και τα στερεότυπα αιώνων.

-- Φαίνεται ότι εκτός από ταλέντο, χρειάζονται και κάποια βασικά εφόδια για να μπορέσει να ανταποκριθεί κανείς στις απαιτήσεις του διαγωνισμού. Είναι έτσι;

-- Ο διαγωνισμός, σύμφωνα με την ανακοίνωσή του, απευθύνεται σε όλους όσοι ασχολούνται με την πεζογραφία, την ποίηση, το θέατρο και την παιδική λογοτεχνία, εμπνέονται από το ιδανικό της κοινωνικής απελευθέρωσης και εκτιμούν το ρόλο του ΚΚΕ στην υπεράσπιση των λαϊκών συμφερόντων. Αυτά είναι τα βασικά εφόδια που χρειάζεται να διαθέτουν οι συμμετέχοντες στο διαγωνισμό. Δεν αποτελεί όρο για τη συμμετοχή στο διαγωνισμό, ούτε κριτήριο για την αξιολόγηση των έργων, η πλήρης αφομοίωση των θέσεων και του Προγράμματος του ΚΚΕ, οι γνώσεις μαρξιστικής πολιτικής οικονομίας ή διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού. Και χωρίς αυτά τα εφόδια μπορεί κανείς να δημιουργήσει έργο με πνοή και λογοτεχνική αξία, να φτάσει ακόμη και σε χρήσιμες στην ταξική πάλη αλήθειες για την πραγματικότητα. Οπωσδήποτε, όμως, αυτού του είδους οι γνώσεις διευκολύνουν την προσπάθεια του λογοτέχνη να καταδυθεί στην πραγματικότητα. Τον βοηθούν να κατανοήσει βαθύτερα και να εξηγήσει σύνθετα φαινόμενα και καταστάσεις, να αναγνωρίσει μέσα στην πολλαπλότητα και την πολυπλοκότητα της πραγματικότητας εκείνα τα στοιχεία που είναι ιστορικά και κοινωνικά σημαντικά, για να κάνει την τέχνη του όπλο στα χέρια των καταπιεσμένων. Μην ξεχνάμε ότι η ρεαλιστική τέχνη και ειδικά η λογοτεχνία δεν απευθύνεται μόνο στο συναίσθημα, αλλά ταυτόχρονα και στη νόηση, γεγονός που την κάνει ιδιαίτερα απαιτητική σε γνώσεις όχι μόνο εμπειρικές.

Συνοψίζοντας θα καταφύγω πάλι στον Μπρεχτ, που παρουσίασε τις διαφορές του νατουραλισμού με το σοσιαλιστικό ρεαλισμό ως εξής: Ο νατουραλισμός δείχνει το δέντρο όπως σε έναν περαστικό, ο ρεαλισμός το δείχνει όπως σε έναν κηπουρό. Αυτό είναι το ζητούμενο του διαγωνισμού. Να μπορέσει να δείξει πλευρές της πραγματικότητας με τις κρυμμένες ιδιότητές τους, τις σχέσεις και τους νόμους που τις διέπουν, με σκοπό να βοηθήσει τους ανθρώπους να την καλλιεργήσουν, να δημιουργήσουν δηλαδή τους όρους για να μπορέσουν την κατάλληλη στιγμή να τη φέρουν στα ανθρώπινα μέτρα.