Ο αναγνώστης του «Ρ» θα θυμάται το όνομα Γιώργος Δημ. Ζευγώλης, από το δημοσίευμά μας (3/3/2002) με τίτλο «Οι ποιητάδες του σμυριγλιού», με θέμα την εξαιρετική μελέτη των εκπαιδευτικών από τ' Απεράθου Νάξου, Μανόλη Ν. Αρχοντάκη και Γιαννούλη Γ. Γιαννούλη «Ποίηση χαραγμένη στην πέτρα». Η μελέτη αυτή περιείχε και ένα χαρακτηριστικό ποίημα, που έγραψε και δημοσίευσε στα φοιτητικά του χρόνια (αρχές δεκαετίας του '30) ο Απεραθίτης, γιος σμυριδεργάτη, Γιώργος Δ. Ζευγώλης, με τίτλο «Το γράμμα του φοιτητή». Επρόκειτο για «καθοδηγητικό» ποίημα του κομμουνιστή φοιτητή, απευθυνόμενο στο γονιό του και στους συγχωριανούς του σμυριδεργάτες. Στον Γ. Δ. Ζευγώλη, απ' αφορμή κάποια βιβλία του, πρώτος είχε αναφερθεί, με σημειώματά του στο «Ρ», ο καθηγητής Μιχάλης Μερακλής.

Πρόσφατα «έπεσε» στα χέρια μας η βραβευμένη από την Ακαδημία Αθηνών ιστορικο-λαογραφική μελέτη του Γ. Δ. Ζευγώλη «Εποικοι Κρητικοί στ' Απεράθου της Νάξου». Με αφορμή την πολύτιμη αυτή μελέτη -- η πρώτη που τεκμηριωμένα, πλέον, αποδεικνύει την κρητική καταγωγή, τη γλώσσα και τις παραδόσεις πολλών Απεραθιωτών -- θα αναφερθούμε, συνοπτικά, και στην αγωνιστική, παιδαγωγική και συγγραφική προσφορά του Γ. Δ. Ζευγώλη.

Ο Γ. Δ. Ζευγώλης γεννήθηκε το Νοέμβρη του 1911, στ' Απεράθου της Νάξου. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Φοιτητής εντάχθηκε στο ΚΚΕ, του οποίου μέλος παραμένει μέχρι σήμερα. Υπηρέτησε με πάθος την εκπαίδευση και διακρίθηκε με το βαθμό του εκπαιδευτικού συμβούλου του υπουργείου Παιδείας. Στην Κατοχή δίδασκε στο χωριό του. Ενταγμένος στο ΕΑΜ, βρέθηκε, μαζί με άλλους Ναξιώτες κομμουνιστές και ΕΑΜίτες, στο επίκεντρο του απελευθερωτικού αγώνα στο νησί του. Ηταν μέλος της Διοικούσας Επιτροπής του ΕΑΜ Νάξου και υπεύθυνος για τη δημιουργία και δράση της ΕΠΟΝ.

Για την ιστορία, αξίζει να αναφερθεί η δημοσιευμένη στο περιοδικό της ΠΕΑΕΑ «Εθνική Αντίσταση» τεύχος 82, Γενάρης-Μάρτης 1994, μαρτυρία του Γ. Δ. Ζευγώλη «Το ΕΑΜ της Νάξου και η συμμετοχή του στην τριήμερη μάχη ενάντια στους Γερμανούς». Μια ηρωική μάχη, που έδωσαν (13-15/10/1944) οι ΕΛΑΣίτες, ΕΑΜίτες και ΕΠΟΝίτες, απελευθερώνοντας το νησί τους από τον κατακτητή. Ο Γ. Δ. Ζευγώλης όχι μόνο συμμετείχε σ' αυτή τη μάχη, αλλά και προετοιμάζοντάς τη διακινδύνευσε τη ζωή του δεχόμενος να γίνει όμηρος, προκειμένου να εξασφαλιστεί οπλισμός για τους μαχητές. Μετά την απελευθέρωση του νησιού, οι Απεραθίτες ΕΑΜίτες παρελαύνοντας στη Χώρα, κατά το συνήθειό τους, αυτοσχεδίασαν σχετικά τραγούδια. Λ.χ.: «Του ΕΑΜ το πολυβόλο / ήκαψε ντο Κάστρο όλο. / Γεια σας, ΕΑΜίτες, γεια σας, / απ' ατσάλι 'ν' η καρδιά σας. / Ολοι πρέπει να φωνάξου / ζήτω το ΕΑΜ της Νάξου. / Επολέμησαν οι ΕΑ- / Μίτες μας πολύ γενναία. / Κι ο Καθηγητής με την μπα- / ρέα του χαλά το σύμπα (...)». (Ο καθηγητής δεν ήταν άλλος από τον Γ. Δ. Ζευγώλη).

Μερικά από αυτά τα αυτοσχέδια στιχάκια και πολλά άλλα δημοσιεύτηκαν σε τρεις επιφυλλίδες, με τίτλο «Απεραθίτικα», στο «Ριζοσπάστη» (31/7/1946, 1/8/1946, 2/8/1946). Τις επιφυλλίδες υπέγραφε κάποιος «Φαίδων». Επρόκειτο για τον Γιώργο Δ. Ζευγώλη. Το ψευδώνυμο δεν τον έσωσε... Για την αγωνιστική και παιδαγωγική προσφορά του «ανταμείφθηκε» με σκληρές διώξεις στα χρόνια του Εμφυλίου και της χούντας.

Παράλληλα με τους αγώνες και το παιδαγωγικό έργο του, ο Γ. Δ. Ζευγώλης υπηρέτησε τον πολιτισμό μας και με το συγγραφικό και μεταφραστικό έργο του: Λ.χ., Ξενοφώντα «Κύρου Ανάβαση» (1965, Βραβείο υπουργείου Παιδείας), Ομήρου «Οδύσσεια» (1960), Ισοκράτους «Δικανικοί», «Λόγγου Δάφνις και Χλόη» (1939), «Το σύγχρονο λαϊκό τραγούδι στην Απείρανθο Νάξου» (1937). Σημαντικές μελέτες του δημοσιεύτηκαν σε διάφορα περιοδικά, ενώ μια χειρόγραφη γλωσσική-λαογραφική, βραβευμένη από την Ακαδημία Αθηνών, είναι κατατεθειμένη στα χειρόγραφα Αρχεία του Ιστορικού Λεξικού (ΧΙΛΝΕ) της Ακαδημίας.

Λάτρης της γενέτειράς του, των αγώνων και των παραδόσεων του λαού της, αλλά και παθιασμένος ερευνητής, ο Γ. Δ. Ζευγώλης αφιέρωσε είκοσι χρόνια της ζωής του για να ερευνήσει και να αποδείξει το αληθές μιας παλιάς λαϊκής παράδοσης, σύμφωνα με την οποία πολλοί Απεραθιώτες έλεγαν «Εμείς είμεστα Κρητικοί» και «καταούμεστα απού τα Σφακιά τση Κρήτης».

Στο παρελθόν πολλοί επιστήμονες έγραφαν για κρητικό εποικισμό στ' Απεράθου, ορμώμενοι μόνον από τις γλωσσικές ομοιότητες του απεραθίτικου και του δυτικοκρητικού ιδιώματος (κυρίως των Σφακιών και Ανωγείων). Ο Γ. Δ. Ζευγώλης, έχοντας μελετήσει όλη τη σχετική ιστορική και λαογραφική βιβλιογραφία, προσέφυγε σε κάθε ανεξερεύνητη επίσημη ή μη «πηγή» για να βρει σχετικά αποδεικτικά στοιχεία, ότι στην Απείρανθο μετοίκησαν Κρητικοί, κυρίως μετά τις επαναστάσεις και εξεγέρσεις που σημειώθηκαν στα Σφακιά και στα Ανώγεια, μετά το 1669. Κυρίως, όμως, ο Γ. Δ. Ζευγώλης επισκέφθηκε όλα τα σπίτια του χωριού του και άντλησε από όλους τους Απεραθίτες γραπτά ντοκουμέντα (έγγραφα, γράμματα, και άλλα τεκμήρια) για την καταγωγή, το γλωσσικό ιδίωμα, τα έθιμα, τις προφορικές παραδόσεις, τη λαϊκή τέχνη των προγόνων τους (λ.χ. μουσικά όργανα, στιχουργική, τραγούδια, χορούς, υφαντική, κεντήματα, κλπ.). Κατέγραψε με ονοματεπώνυμα, με βιογραφικά στοιχεία, με προφορικές μαρτυρίες, φωτογραφίες και άλλα κειμήλια, όλα τα οικογενειακά δέντρα των κρητικής καταγωγής Απεραθιτών και φωτογράφισε τους σημερινούς απογόνους τους. Μια, μεταξύ πολλών άλλων, παρατήρηση-διαπίστωση της έρευνας του (επίσης κρητικής ρίζας) Γ. Δ. Ζευγώλη είναι και το κληρονομημένο από τους Σφακιανούς προγόνους τους χαρακτηριστικό των περισσότερων κρητικής καταγωγής Απεραθιτών: Τα γαλανά ή γαλαζοπράσινα μάτια τους.

Κλείνουμε το σημείωμά μας, επισημαίνοντας ότι αυτή η ογκώδης μελέτη (415 σελ.) του Γ. Δ. Ζευγώλη αποτελεί μια ακόμη πολύτιμη «κατάθεση» ενός φύσει και θέσει αταλάντευτου αγωνιστή του τόπου, του λαού μας και του πολιτισμού του.