Τα εικονικά φάρμακα, ή ψευδοφάρμακα, είναι χάπια ή άλλου είδους φαρμακευτικές ψευδοθεραπείες που χορηγούνται στην ομάδα ελέγχου (εν αγνοία των μελών της) στο πλαίσιο των υποχρεωτικών δοκιμών για εξέταση της θεραπευτικής αξίας νέων φαρμάκων, ώστε να διαπιστωθεί η πραγματική επίδραση της δραστικής ουσίας (του φαρμάκου), διαχωρίζοντας έτσι τους ψυχολογικούς (αυθυποβολή) και άλλους τριτεύοντες παράγοντες (π.χ. τυχόν επίδραση του εκδόχου του φαρμάκου) που μπορεί να έχουν θετική ή αρνητική επίπτωση (παρενέργειες). Ενώ στη μία ομάδα δοκιμαστών του φαρμάκου δίνεται το πραγματικό φάρμακο (με τη δραστική ουσία), η συνήθως ισάριθμη ομάδα ελέγχου λαμβάνει ίδιας μορφής φάρμακο, που περιέχει μόνο το έκδοχο, ή κάποια βιολογικά αδρανή ουσία, νομίζοντας ότι και αυτοί παίρνουν το κανονικό φάρμακο. Συχνά, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, κάποια από τα μέλη της ομάδας ελέγχου δηλώνουν μεταβολή προς το καλύτερο στην πάθησή τους, εξαιτίας της λήψης του ψευδοφαρμάκου, κάτι που είναι γνωστό ως φαινόμενο πλασίμπο (placebo), από τη λατινογενή ονομασία των εικονικών φαρμάκων.

Το φαινόμενο πλασίμπο πηγάζει από τη λειτουργία του εγκεφάλου. Είναι ψυχολογικό, με την έννοια ότι ο ασθενής αυθυποβάλλεται ότι αφού λαμβάνει θεραπεία πρέπει να έχει κάποιο αποτέλεσμα, κάποιου είδους επίδραση, αλλά όπως αποδεικνύουν νεότερες μελέτες, αυτή η προσμονή οδηγεί και σε έκκριση ουσιών στον εγκέφαλο, που επιδρούν κυρίως στο θέμα του πόνου που συνοδεύει αρκετές παθήσεις.

Σε έρευνα που έκανε η Σ. Λίντστοουν, χορηγώντας εικονικά φάρμακα για πάρκινσον και στις δύο ομάδες μιας κλινικής δοκιμής (εν αγνοία τους) και παρατηρώντας στη συνέχεια τον εγκέφαλό τους με τομογράφο (PET), διαπίστωσε ότι όσοι μετά τη θεραπεία ένιωθαν, αλλά και έδειχναν πραγματικά βελτίωση της σταθερότητάς τους, εμφάνιζαν αυξημένη παρουσία ντοπαμίνης στις νευρικές συνάψεις, δηλαδή ακριβώς την επίδραση που έχει και το πραγματικό φάρμακο. Ανάλογη θετική αντίδραση στα ψευδοφάρμακα φαίνεται να έχουν και οι ασθενείς που πάσχουν από κατάθλιψη και χρόνιο ισχυρό πόνο.

Διαπιστώθηκε και πάλι μέσω τομογράφου ότι η θετική αντίδραση στα ψευδοφάρμακα εκδηλώνεται κυρίως στην περιοχή στο μέσο του εγκεφάλου που σχετίζεται με την επεξεργασία των συναισθημάτων, την ευφορία και τον πόνο. Το φαινόμενο πλασίμπο εκδηλώνεται και σε περιπτώσεις πρόκλησης πόνου που δε σχετίζεται με ασθένεια, όπως σε πειράματα που οι συμμετέχοντες υποβάλλονται σε ηλεκτρικά σοκ ή ακουμπάνε πάνω τους καυτά αντικείμενα. Το ένα τρίτο απ' όσους χορηγήθηκε σε δεύτερο γύρο του πειράματος μια πειραματική κρέμα - ψευδοφάρμακο κατά του πόνου, δήλωσαν ότι μετά την εφαρμογή της ένιωθαν λιγότερο πόνο. Η παρακολούθηση του εγκεφάλου τους με τεχνική fMRI (λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας), έδειξε ότι η λήψη του εικονικού φαρμάκου οδήγησε σε μικρότερη δραστηριότητα στις πρωτόγονες περιοχές του εγκεφάλου που επεξεργάζονται τον πόνο.

Οι ερευνητές παρατήρησαν επίσης ότι κατά την προσμονή της επίδρασης ενός ψευδοφαρμάκου υπήρχε έντονη δραστηριότητα - όπως ήταν αναμενόμενο - στον εμπρόσθιο φλοιό του εγκεφάλου, αλλά και σε περιοχή του μεσεγκεφάλου που παράγει οπιοειδείς ουσίες, που καταστέλλουν τον πόνο. Συμπέραναν ότι σε εκδηλώσεις του φαινομένου πλασίμπο τα γεγονότα στον εγκέφαλο διαδραματίζονται αντίστροφα απ' ό,τι κατά την αντίληψη του πόνου. Τα σήματα του πόνου ξεκινούν από κάπου στο σώμα και μέσα από το κεντρικό αρχέγονο τμήμα του εγκεφάλου φτάνουν ως τον εμπρόσθιο φλοιό, προκαλώντας τη συνειδητή αίσθηση του πόνου. Αντίθετα, το φαινόμενο πλασίμπο ξεκινά στον εμπρόσθιο φλοιό (όπου εδρεύει η συνείδηση, η λογική, άρα και η προσμονή ενός αποτελέσματος) και διαδίδεται προς τις πιο πρωτόγονες περιοχές, που απελευθερώνουν οπιοειδή.

Δεν έχουν όλοι οι ασθενείς την ίδια ανταπόκριση στα εικονικά φάρμακα. Βρέθηκε μια συσχέτιση με το ένζυμο COMT και την αναλογία σ' αυτό των αμινοξέων βαλίνη και μεθιονίνη. Οι άνθρωποι με μεγάλη αναλογία βαλίνης μεταβολίζουν την ντοπαμίνη τέσσερις φορές πιο γρήγορα από τους ανθρώπους με μεγάλη αναλογία μεθιονίνης, με αποτέλεσμα να έχουν μικρότερη συγκέντρωσή της στο αίμα και να είναι λιγότερο ευαίσθητοι σε ορισμένα είδη πόνου. Σε αυτούς το φαινόμενο πλασίμπο επιδρά πολύ λιγότερο απ' ό,τι στους ανθρώπους με μεγάλη αναλογία μεθιονίνης. Βέβαια και οι ερευνητές που κατέληξαν σε αυτό το συμπέρασμα δέχονται ότι το φαινόμενο πλασίμπο είναι πολύ πιο πολύπλοκο από μια γενετική προδιάθεση για την τέτοια ή άλλη σύνθεση του COMT.

Μεγάλο μέρος του ιατρικού κόσμου θεωρεί ανήθικο και αντίθετο με το καθήκον του θεραπευτή να χρησιμοποιήσει το φαινόμενο πλασίμπο ως θεραπεία για αυτοΐαση. Αναμφίβολα, τα όρια της σωστής ιατρικής πρακτικής και του κομπογιαννιτισμού γίνονται δυσδιάκριτα, αν γίνει αποδεκτό να δίνονται ως θεραπεία μιας ασθένειας ψευδοφάρμακα, δηλαδή φάρμακα που εξορισμού δεν περιέχουν τίποτα που να αντιμετωπίζει την ασθένεια. Απ' την άλλη «εναλλακτικές» θεραπευτικές με πάθος επιζητούν να γίνουν αποδεκτές ως ίσες προς ίσον με την επιστημονικά τεκμηριωμένη ιατρική πρακτική. Η χορήγηση ψευδοφαρμάκων αντί της επιστημονικά ενδεδειγμένης θεραπείας π.χ. σε έναν καρκινοπαθή, είναι εγκληματική ακόμα κι αν έχει θετική επίδραση στην αντίληψή του για την πορεία της ασθένειάς του. Το ίδιο εγκληματική είναι η καθυστέρηση στη λήψη της κατάλληλης θεραπείας, με την παραπλάνησή του με διάφορες εκδοχές του «νερού του Καματερού».

Είναι διαφορετικό πράγμα η ανάγκη ψυχολογικής διαχείρισης της αξίας και του προσδοκώμενου αποτελέσματος από τις χορηγούμενες επιστημονικές θεραπείες, έτσι ώστε να «ανεβαίνει» η ψυχολογία του ασθενούς, πετυχαίνοντας την όποια επικουρική δράση του ψυχολογικού παράγοντα στη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος, ή τη βελτίωση του επιπέδου ζωής του ασθενούς κατά τη θεραπεία με μείωση του πόνου που νιώθει. Βέβαια, η υπόθεση της καλής ψυχολογίας του ασθενούς δεν εξαρτάται μόνο από τους γιατρούς. Είναι συνάρτηση της συνολικής αντιμετώπισής του από το σύστημα περίθαλψης, την πρόσβαση που έχει σ' αυτό, πόση άνεση και σιγουριά ένιωθε στη ζωή του και πριν αρρωστήσει, καθώς μετά την αρρώστια τα πράγματα στον τομέα αυτόν σίγουρα χειροτερεύουν. Ζητήματα, δηλαδή, που στο σημερινό κόσμο της βαθιάς καπιταλιστικής κρίσης δεν εξασφαλίζονται για τη μεγάλη πλειοψηφία του λαού.

Η έρευνα που γίνεται τα τελευταία χρόνια γύρω από τα ψευδοφάρμακα δεδηλωμένα δεν διεξάγεται μόνο από επιστημονική περιέργεια, αλλά για να διερευνηθεί η δυνατότητα θεραπευτικής αξιοποίησής τους. Θα δούμε άραγε στο μέλλον τα υπουργεία Υγείας να προωθούν χάπια με αλεύρι και αμπούλες με αλατόνερο αντί για φάρμακα, στο όνομα των ευεργετικών αποτελεσμάτων του φαινομένου πλασίμπο; Τι είναι, άλλωστε, η φαρμακευτική περίθαλψη για τις χιλιάδες των ανασφάλιστων; Μια ιδέα είναι...