ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ | ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Εικαστική έκθεση «Βάλιας Σεμερτζίδης: 1911 - 1983»

«Αντάρτης» (1946)

Με τον τίτλο αυτό εγκαινιάστηκε την Παρασκευή το βράδυ στη Θεσσαλονίκη, στο Τελλόγλειο Ιδρυμα Τεχνών ΑΠΘ, αναδρομική έκθεση 120 εικαστικών έργων του στρατευμένου καλλιτέχνη Βάλια Σεμερτζίδη που στην επιφάνειά τους αποτυπώνονται οι συγκλονιστικότερες στιγμές του 20ού αιώνα στη χώρα μας: Κατοχή και πείνα του 1941 - '42, Εθνική Αντίσταση σε πόλεις και ύπαιθρο, Κυβέρνηση του Βουνού, λαϊκές συνελεύσεις στην Ελεύθερη Ελλάδα και η περίφημη «Μάχη της σοδειάς»...

Δίπλα στα μεγάλα έργα του Σεμερτζίδη, τα τοπία του, να διατρανώνουν τη σχέση του με τη φύση, σχέση ουσιαστική και αταλάντευτη, πραγματική «σταθερά» ολόκληρης της καλλιτεχνικής του ζωής, αφού είναι σταθερά της προσωπικότητας και του ψυχισμού του.

Η επιμέλεια της έκθεσης ανήκει στον ομότιμο καθηγητή Ιστορίας της Τέχνης του Πανεπιστημίου Κρήτης, Νίκο Χατζηνικολάου, συγγραφέα του περίφημου βιβλίου «Βάλιας Σεμερτζίδης: 1911 -1983», εκδόσεις Μουσείου Μπενάκη, 2012, βιβλίο που συνιστά τη βάση αυτού του σημειώματος. Την αρχιτεκτονική, δε, επιμέλεια της έκθεσης που θα ολοκληρωθεί στις 2 του Μάρτη 2014, έχει η Λένα Κατσανίκα - Στεφάνου.

Ο Βάλιας Σεμερτζίδης γεννήθηκε στον Καύκασο το 1911. Ηταν γιος προσφύγων από τον Πόντο με πατέρα Ελληνα Πόντιο και μητέρα Ρωσίδα από τον Καύκασο. Ανθρωποι συντηρητικών πεποιθήσεων, ήρθαν το 1922 στην Ελλάδα και εγκαταστάθηκαν στη Δραπετσώνα. Πώς έγινε και ο Βάλιας πέρασε από το συντηρητικό οικογενειακό του περιβάλλον στο στρατόπεδο της επαναστατικής αριστεράς; Ο ίδιος αναφέρει σαν χρονικό σημείο της ιδεολογικής (και καλλιτεχνικής) του μεταστροφής, τα χρόνια της Κατοχής ή και λίγο πριν.

Το 1928, ο Σεμερτζίδης εγγράφεται στη Σχολή Καλών Τεχνών και ξεκινά την τετραετή του μαθητεία στο εργαστήρι του Κωστή Παρθένη. Για να κατανοήσουμε την εξέλιξη του, νέου και πολλά υποσχόμενου, ζωγράφου πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι ο Σεμερτζίδης συνένωσε σε «κάτι ιδιαίτερο», καθοριστικές εμπειρίες από τα πρώτα χρόνια της ζωής του, καλλιτεχνική μαθητεία, στράτευση στην αριστερά και τον παγωμένο χειμώνα του 1941 - '42 με τη μεγάλη Πείνα και τα αντίποινα των Ναζί... Ο εκκολαπτόμενος καλλιτέχνης τα πρώτα χρόνια αφομοιώνει. Μετά, αρχίζει να δημιουργεί το δικό του κόσμο που, με τη σειρά του, παρεμβαίνει στον κοινωνικό περίγυρο. Εξάλλου το έργο τέχνης δεν προσεγγίζεται σωστά αν δε ληφθούν υπόψη οι ιστορικές συνθήκες μέσα στις οποίες δημιουργήθηκε αλλά και τα διακυβεύματα που διακινδύνευε ο καλλιτέχνης την ώρα της δημιουργίας.

«Αυτοπροσωπογραφία» (1939)

Ο δρόμος για τον Βάλια Σεμερτζίδη άνοιξε με το έργο του 1937, «Βράχος στο Αιγάλεω», ένα από τα καλύτερα τοπία στη ζωγραφική του Μεσοπολέμου, υλοποιημένο με βάση το δάσκαλο Παρθένη. Μόνο που πια αυτό δεν ήταν Παρθένης. Ηταν τα συμπεράσματα του Σεμερτζίδη για τον Παρθένη... Με το έργο του 1938 «Οργωμα», ο μαθητής Σεμερτζίδης προχωρά στην αναπόφευκτη ρήξη με τον δάσκαλο: Στο φόντο του έργου υπάρχει ο Παρθένης: Οι λόφοι, τα δένδρα, ο ουρανός, τα σύννεφα... Στο πρώτο όμως επίπεδο κυριαρχεί η νέα θεματική: Το όργωμα και η κίνηση προς τα μπρος. Οχι σαν μοτίβο απλά διακοσμητικό αλλά, ως κεντρικό και αυτόνομο θέμα του πίνακα. Το «Οργωμα» συνιστά έργο - σταθμό στην ιστορία της νεοελληνικής τέχνης. Πρόκειται για εξαιρετικό δείγμα παρέμβασης του δασκάλου, αφ' ενός, και τομή στην προσωπική εξέλιξη του μαθητή, αφ' ετέρου. Είναι το τέρμα μιας διαδρομής και το ξεκίνημα μιας άλλης. Στο «Οργωμα» καταγράφονται τόσο η συγγένεια, όσο και η απόσταση που χωρίζει πλέον μαθητή και δάσκαλο. Ο συμβολισμός μεταβαίνει σε ένα είδος ρεαλισμού...

Οι καλλιτέχνες που παίρνουν στα σοβαρά την τέχνη τους είναι κάτι σαν ήρωες. Παίρνουν στα σοβαρά την τέχνη τους σημαίνει ότι προσπαθούν με το έργο τους να εκφράσουν την εποχή τους, τον κόσμο που τους περιβάλλει και ταυτόχρονα, να δώσουν μορφή στο καινούργιο που αναδύεται μέσα από το παλαιό.

Ο Σεμερτζίδης στο ξεκίνημα της Κατοχής ήταν 30 ετών. Ενταγμένος στο ΕΑΜ, ανέβηκε στο βουνό - στη Βίνιανη και τα Αγραφα - με άλλους καλλιτέχνες, όταν το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ συγκρότησε καλλιτεχνικό και κινηματογραφικό τμήμα εκεί. Ανυπομονούσε να σχεδιάσει, να ζωγραφίσει τον αγώνα στις αετοκορφές. Ηθελε να βρεθεί κοντά στον αγρότη, να δει και να τεκμηριώσει τον αγώνα του. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα σχέδια του βουνού ο ίδιος τα αποκαλεί «ντοκουμέντα» (που περίμεναν υπομονετικά να γίνουν κάποτε έργα μεγάλων διαστάσεων).

«Οργωμα» (1937), λάδι σε καμβά

Μέρος των σχεδίων αυτών εκτίθενται για πρώτη φορά στο Τελλόγλειο, συντηρημένα και αποκαταστημένα. Ο Σεμερτζίδης έζησε μεγάλες στιγμές στο βουνό: Τη σύνοδο στους Κορυσχάδες, την ΠΕΕΑ και απεικόνισε τα Λαϊκά Δικαστήρια, τους αντάρτες και τις συνελεύσεις των χωρικών. Κατέβηκε στην Αθήνα με προσδοκίες. Παρεμβάλλεται ωστόσο ο Δεκέμβρης '44 και η Βάρκιζα και αρχίζουν οι διώξεις. Ο ζωγράφος δουλεύει τα θέματά του κρυφά. Φτιάχνει αγιογραφίες στις διαστάσεις των «απαγορευμένων» έργων και τα κρύβει πίσω τους.

«Το εργαστήριό μου ήταν σαν εκκλησία», θα πει. Να ζωγραφίζεις τον αγώνα του ελληνικού λαού και να σκεπάζεις τα έργα μην τα ανακαλύψουν, να συνεχίζεις να πιστεύεις στις αξίες που πίστευες και μετά την ήττα και ταυτόχρονα, να βάζεις πάντα τους υψηλότερους στόχους στην τέχνη σου... Σταθμός στο έργο του Σεμερτζίδη το 1946, καθώς συστηματικά αρχίζει να ασχολείται με τη χαρακτική... Ενώ, παράλληλα, αποδεικνύει ότι μπορείς να ζήσεις ολόκληρη ζωή με τα βιώματα και τις εμπειρίες μερικών μηνών, μερικών ημερών, μερικών ωρών... Τις δεκαετίες που ακολούθησαν ο ζωγράφος έζησε με αυτό το όραμα και αυτούς τους εφιάλτες, αλλά κυρίως με την ανάμνηση των μεγάλων ανθρώπινων στιγμών που είχε βιώσει... Γιατί είχε κάνει το μεγάλο άλμα!

«Βράχος στο Αιγάλεω» (1937), λάδι σε καμβά

Τζία ΓΙΟΒΑΝΝΗ