Σήμερα, είχαμε μια διαφορετική ιδέα για τη στήλη. Να κάνουμε ένα αλλιώτικο ταξίδι στον κόσμο της σκέψης, των γνώσεων, του παιχνιδιού. Στο κόσμο των σταυρολέξων! Ο καταλληλότερος ταξιδευτής δε θα μπορούσε να είναι άλλος από τον μόνιμο συνεργάτη της εφημερίδας μας Δημήτρη Φίλιο. Με τα σταυρόλεξά του κάθε Κυριακή, μας παρακινεί να ακονίσουμε το μυαλό μας και να απολαύσουμε ένα συναρπαστικό πνευματικό παιχνίδι. Πάμε μαζί του να ανακαλύψουμε έναν διαφορετικό κόσμο...

Θεότητα της Αιγύπτου με δύο γράμματα, μια άλλη με τρία... Αρθρα, νότες ελληνικές και βυζαντινές, ποτάμια, βουνά, ονόματα κύρια ή χαϊδευτικά και χίλια μύρια άλλα περιμένουν να αποκαλυφθούν με τη σωστή συμπλήρωση των λευκών τετραγώνων σε κάθε σταυρόλεξο. Ενα πνευματικό παιχνίδι που ακονίζει το μυαλό και αναδεικνύει τη μαγεία, αλλά και τη δύναμη των λέξεων. Το πλέον ευχάριστο «μέσο» μεταφοράς γνώσεων, αλλά κι ένα αποτελεσματικό «φάρμακο» κατά του «αλτσχάιμερ», όπως διαβεβαιώνουν οι γιατροί. Στόχος αποκλειστικός κάθε επίδοξου λύτη να φτάσει στην επίλυσή του, με βασικά όπλα και προϋποθέσεις τη χρήση των γνώσεών του, σε συνδυασμό με την επιμονή και υπομονή του, ώστε να γευτεί στο τέλος την ικανοποίηση της επιτυχίας του.

Ολοι γνωρίσαμε κάποια στιγμή της ζωής μας την ύπαρξη και τη μαγεία αυτού του πρωτότυπου πνευματικού παιχνιδιού. Στις διακοπές, στις ώρες της σκόλης, της μοναξιάς, σε χώρους αναμονής, στο νοσοκομείο, στο στρατόπεδο, στις αϋπνίες μας, τα σταυρόλεξα είναι οι πιστοί μας «φίλοι». Για την επιβεβαίωση των γνώσεων, για τον εμπλουτισμό του λεξιλογίου μας με νέες λέξεις και έννοιες, για το ιδιαίτερα απολαυστικό «πέρασμα» της ώρας.

Λένε πως το σταυρόλεξο ήταν γνωστό από την αρχαιότητα. Δεν υπάρχουν ωστόσο ασφαλείς πληροφορίες περί τούτου. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι «πατέρας» του ήταν ένας ισοβίτης στη Νότια Αφρική, ο οποίος πριν εκατό περίπου χρόνια κατάφερε να φτιάξει πρώτος σταυρόλεξο, ύστερα από ατελείωτες ώρες μοναξιάς πίσω από τα σίδερα της φυλακής. Πρώτοι και φανατικοί λύτες του ήταν οι ίδιοι οι φρουροί του!

Επίσημα όμως υιοθετείται η άποψη ότι το σταυρόλεξο ήταν επινόηση του Αγγλου δημοσιογράφου Αρθουρ Γουάιν, ο οποίος ήταν επιμελητής της σελίδας ψυχαγωγίας της εφημερίδας «Κόσμος της Νέας Υόρκης». Αφού είχε εξαντλήσει όλα τα διαθέσιμα παζλ της εποχής εκείνης, δημιούργησε ένα γρίφο σε σχήμα ρόμβου που έμοιαζε αρκετά με το σημερινό τύπο σταυρολέξου. Το πρώτο αυτό νέο πνευματικό παιχνίδι δημοσιεύτηκε στις 21 Οκτώβρη 1913 και αφού κέρδισε αμέσως τις εντυπώσεις, έγινε η μόδα εκείνης της εποχής. Η «σταυρολεξομανία» είχε πλέον αρχίσει και έφτασε στο αποκορύφωμά της στην Αμερική μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Στην Ευρώπη δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά σταυρόλεξο στην αγγλική εφημερίδα «Sunday Express» στις 2 Νοέμβρη 1924. Στη δεκαετία του '30 άρχισε να διαδίδεται με ταχύτητα σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης και στη χώρα μας.

Στις μέρες μας το σταυρόλεξο αποτελεί μια σταθερή αξία. Ολες οι εφημερίδες και τα περιοδικά κάθε είδους και ύφους αφιερώνουν χώρο για να εντάξουν τα σταυρόλεξα στην ύλη τους. Δημιουργήθηκαν και αρκετά περιοδικά αμιγώς «σταυρολεξικού» περιεχομένου. Τα τελευταία παρουσιάζουν ιδιαίτερη άνθηση στη γειτονική μας Ιταλία, αλλά και στην Αγγλία και τη Γαλλία, όπου οι εφημερίδες αφιερώνουν ολόκληρες σελίδες. Σήμερα έχουν αναπτυχθεί διάφοροι τύποι σταυρολέξων. Τα σκήπτρα, βέβαια, κρατάει το «κλασικό» με τα μαύρα τετράγωνα και τους αριθμούς εξωτερικά οριζόντια και κάθετα. Το «ιταλικό» σταυρόλεξο εμφανίζει τους αριθμούς μέσα στη μακέτα και σε ορισμένα των λευκών τετραγώνων. Το «σκανδιναβικό» είναι χωρίς αριθμούς και με τους ορισμούς - αρκετά περιεκτικούς - μέσα στα τετράγωνα. Το «αμερικάνικο» στερείται ορισμών και οι λέξεις επιλέγονται - ανάλογα με τον αριθμό των γραμμάτων τους - από το σύνολο που παρατίθεται. Γύρω απ' αυτά έχουν αναπτυχθεί διάφορα άλλα «σταυρολεξοειδή» που παρουσιάζονται κυρίως στα εξειδικευμένα περιοδικά.

Τελευταία ενέσκηψαν και στη χώρα μας δυο νέοι τύποι «παιχνιδιών» που μοιάζουν με το σταυρόλεξο, το Sudoku και το Kakuro. Τα παιχνίδια αυτά χρησιμοποιούν αριθμούς αντί για γράμματα και χρειάζονται λογική αντί για γνώσεις, επιμονή και πολύ μεγάλη αυτοσυγκέντρωση. To Sudoku ήταν επινόηση του μεγάλου Ελβετού μαθηματικού Λέοναρντ Οϊλερ, που έζησε τον 18ο αιώνα. Το παιχνίδι όμως καταγράφηκε ως «γιαπωνέζικο», αφού ένας Γιαπωνέζος εκδότης το εντόπισε πρώτος το 1984 και άρχισε να εκδίδει ένα σχετικό περιοδικό.

Ο Δημήτρης Φίλιος είναι ένας από τους «μετρ» του είδους στη σύνταξη και παραγωγή σταυρολέξων, με καθημερινή παρουσία των δημιουργιών του σε εφημερίδες και περιοδικά της χώρας μας.

Με εμπειρία σαράντα ετών σήμερα - άρχισε να ασχολείται με τα σταυρόλεξα από την ηλικία των 13 ετών. Ηταν τότε η χρονιά του 1965 που έλαβε μέρος σε ένα σχετικό διαγωνισμό του περιοδικού «Εγκυκλοπαιδικό Σταυρόλεξο», του μοναδικού που κυκλοφορούσε τότε στη χώρα μας με εκδότη τον Κων/νο Ρούλια. Πήρε το πρώτο βραβείο «εγκυκλοπαιδικής μόρφωσης» για τη σύνταξη ενός σταυρολέξου 5X5 χωρίς κανένα μαύρο τετράγωνο!! Ξεκίνησε αμέσως μετά επαγγελματική συνεργασία με το περιοδικό. Ταυτόχρονα και για πολλά χρόνια ήταν ο μόνιμος συνεργάτης αθλητικού σταυρολέξου της εβδομαδιαίας αθλητικής εφημερίδας «ΟΜΑΔΑ». Εκτοτε έχει συνεργαστεί και συνεχίζει ως σήμερα με πολλές εφημερίδες και περιοδικά.

Τον ρωτήσαμε να μας πει κάτι για τα πνευματικά του «παιδιά».

Δηλώνει λάτρης του «κλασικού» σταυρολέξου και υποστηρίζει πως μέσα απ' την επίλυσή του περνάς μεν ευχάριστα την ώρα σου, κυρίως όμως αποκτάς διαρκώς νέες γνώσεις και εμπλουτίζεις αφάνταστα το λεξιλόγιό σου. Παράλληλα, μαθαίνεις να γράφεις και να εκφράζεσαι με απόλυτη κυριολεξία, αφού σε κάθε ορισμό δεν μπορεί παρά να αντιστοιχεί μόνο μία λέξη. Υπάρχουν σταυρόλεξα διαβαθμισμένης δυσκολίας - και εδώ είναι μεγάλη η ευθύνη του συντάκτη - ώστε να είναι προσιτά και σχετικά εύληπτα από το κοινό στο οποίο απευθύνονται.

«Ενα ποιοτικό σταυρόλεξο - ανεξάρτητα από τη δυσκολία του - θα μας πει, δεν πρέπει να περιέχει πολλά μαύρα τετράγωνα και λέξεις αντίστροφες ή σε πλάγιες πτώσεις. Θα πρέπει, επίσης, να αποφεύγεται η χρήση λέξεων της καθαρεύουσας και να μην ανακυκλώνονται οι ίδιες λέξεις.

Εκείνο όμως που είναι το βασικό συστατικό ποιότητας σε ένα σταυρόλεξο είναι οι ορισμοί του. Εδώ κρίνεται και το ταλέντο του δημιουργού. Απαιτούν σαφήνεια, κυριολεξία, ορθότητα περιγραφής και διατύπωσης. Πρέπει, επίσης, οι ορισμοί να είναι λιτοί, έξυπνοι, πονηροί, σπινθηροβόλοι και χιουμοριστικοί όπου απαιτείται. Να μη μεταφέρεται στεγνά η ερμηνεία της λέξης από το κάθε λεξικό, αλλά να εμπλουτίζεται ανάλογα, να δηλώνεται η κύρια ή η μεταφορική ερμηνεία κάθε λέξης και, εννοείται, να μην υπάρχουν λάθη ορθογραφικά ή συντακτικά. Πολλά ακόμα μυστικά του καλού και ποιοτικού σταυρολέξου, είναι καλά κρυμμένα στο μυαλό του επαγγελματία συντάκτη - παραγωγού που συντελούν στην καταξίωση και την αναγνώρισή του στο χώρο αυτό».

Εμείς να του ευχηθούμε να συνεχίσει να μας «απασχολεί» δημιουργικά και να μας προκαλεί στο ατέλειωτο παιχνίδι των γνώσεων...

«Δεν υπάρχει λογοτεχνικό είδος πιο ανθρώπινο από το παραμύθι: το βρίσκουμε παντού, χαμένο κάτω από την άμμο της Σαχάρας, σκεπασμένο από τα χιόνια της Ρωσίας, νοτισμένο από τις θάλασσες της Μεσογείου, αρωματισμένο από τα γιασεμιά της Ανατολής. Να υπάρχει αιώνες τώρα, ξεχασμένο από το χρόνο που φθείρει και διαψεύδει τα πάντα, μακριά από την κατάρα της λησμονιάς. Να ενώνει με τις αφηγήσεις του τα πάθη των ανθρώπων, σε όποιο μέρος της γης κι αν βρίσκονται, να μοιράζεται τους καημούς τους και τα κρίματά τους κι έτσι να τους χαρίζει παρηγοριά και ανακούφιση»... Με τα λόγια αυτά ξεκινά τον πρόλογο του βιβλίου «Δεκαεννιά Λαϊκά Νορβηγικά Παραμύθια», που εντάσσεται στη σειρά «Παραμύθια του κόσμου» από τις εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», η Μένη Κανατσούλη (επίκουρος καθηγήτρια του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΑΠΘ). Η συλλογή αποδόθηκε στα ελληνικά από τη συγγραφέα Αυγή Παπάκου σε συνεργασία με τον Νορβηγό Jon Hilmo και μας προσκαλεί να ανακαλύψουμε ανθρώπους που έχουν τους δικούς τους πολιτισμούς, τις δικές τους δοξασίες και έθιμα με τη σφραγίδα του διαφορετικού. Η συγγραφέας Αυγή Παπάκου - Λάγου, που έχει ασχοληθεί με όλα τα είδη του γραπτού λόγου, μας εξηγεί στην εισαγωγή της τι την έκανε να ασχοληθεί και με μια τέτοια εργασία: «Να 'ναι η ωραία σκανδιναβική μυθολογία, που με ώθησε να ξεκινήσω αυτή την εργασία; Μα, εκτός από την ωραία δική μας μυθολογία, κάθε λαός έχει να επιδείξει και κάποια δική του, περισσότερο ή λιγότερο πλούσια. Να 'ναι οι φημισμένοι Βίκινγκς, οι ατρόμητοι θαλασσοπόροι, έμποροι και πειρατές, που πρώτοι αυτοί, πριν τον Κολόμβο, έφτασαν στη Β. Αμερική; Διότι, μετά την ανακάλυψη ερειπίων σκανδιναβικών εγκαταστάσεων στο δυτικό μέρος της Νέας Γης, δεν υπάρχει πια καμιά αμφιβολία γι' αυτό. [...] Να 'ναι ο νομπελίστας Κνουτ Χάμσουν, με την "Πείνα", ή η Εντα Γκάμπλερ ή οι "Βρικόλακες" του επίσης Νορβηγού Ερρίκου Ιψεν, του μεγάλου δραματουργού;»...

Εμείς δε θα αποκαλύψουμε τι από τα παραπάνω ή και τι ακόμα, έκανε τη συγγραφέα να μας χαρίσει ένα ακόμα αξιόλογο βιβλίο. Θα προτρέψουμε να διαβαστεί, γιατί τέτοια έργα με υλικά υψηλής περιεκτικότητας δεν τα συναντάμε συχνά. Η εικονογράφηση είναι του Στ. Μαρίνοβ Γκεόργκιεβ.

Για τον Αλεξανδρινό ποιητή της Ιθάκης, σήμερα ο λόγος. Ενα βιβλίο μέσω του οποίου ο αναγνώστης, σαν βγει στον πηγεμό για τον Καβάφη, θα ξανασυναντηθεί - αυτή τη φορά πιο δημιουργικά - με τον ποιητή. Ενα βιβλίο το οποίο θα του παρουσιάσει μερικές άγνωστες, ίσως, πτυχές της ελληνικής ιστορίας. Πρόκειται για «Το Λεξικό του Καβάφη», του Φώτη Χρονόπουλου, με το οποίο επιδιώκεται όλοι οι λάτρεις του καβαφικού έργου να αποκτήσουν έναν οδηγό στο βαθύτερο νόημα της καβαφικής σκέψης και στους συμβολισμούς της καβαφικής ποίησης. Με εύχρηστο τρόπο, καταγράφει και επεξηγεί τις πολλές ιστορικές και μυθολογικές αναφορές, καθώς και κάποιες αφηρημένες έννοιες που αξιοποιεί ο ποιητής ως σύμβολα του οικουμενικού Ελληνισμού. Σε κάθε λήμμα, ο συγγραφέας καταγράφει το ιστορικό ή μυθολογικό πλαίσιο κάθε ποιήματος. Λεξικογραφούνται 115 ποιήματα και αναλύονται 610 λήμματα. Το ιδιότυπο αυτό Λεξικό, που αποτελεί μια ακόμη προσθήκη στην καβαφική βιβλιογραφία, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ.

Στη σειρά Χρωματιστές Ιστορίες για παιδιά από 8 ετών, των εκδόσεων ΚΕΔΡΟΣ, περιλαμβάνεται το νέο βιβλίο της Κωστούλας Τωμαδάκη με τίτλο «Ενα τραγούδι για την Ελένη». Είναι μια τρυφερή ιστορία για ένα κορίτσι που χάνει τη φωνή του, όταν η μητέρα του καταλήγει στο νοσοκομείο έπειτα από ένα μικρό ατύχημα, και την ξαναβρίσκει όταν γνωρίσει το αλλιώτικο αγόρι με το βιολί. Πρωταγωνιστούν η Ελένη που κάνει μαθήματα τραγουδιού, η μαντάμ Σονάτα ιδιοκτήτρια του ωδείου, η αγαπημένη κούκλα της Ελένης και ο Βάσια, το αγόρι με το βιολί που η μαντάμ Σονάτα προσπάθησε να τον πείσει να παρακολουθήσει μαθήματα στο ωδείο, αλλά εκείνος είχε αρνηθεί γιατί δεν είχε χρήματα και ντρεπόταν. Η συνέχεια επί... του βιβλίου. Την κεφάτη εικονογράφηση έκανε ο Γιώργος Δημητρίου.