Το άρθρο του Σ. Ι. Βαβίλοφ «Ο Λένιν και τα φιλοσοφικά προβλήματα της σύγχρονης Φυσικής» ήταν το θέμα της εκδήλωσης της ΤΟ Εκπαιδευτικών της ΚΟ Αττικής του ΚΚΕ, που πραγματοποιήθηκε στις 14/12 στο Στέκι Πολιτισμού και Νεανικής Δημιουργίας της ΚΝΕ. Το άρθρο, που δημοσιεύτηκε πρόσφατα στην «Κομμουνιστική Επιθεώρηση» (τεύχος 6 του 2016), παρουσίασε ο Δημήτρης Κοιλάκος, μέλος του Τμήματος Παιδείας και Ερευνας της ΚΕ του ΚΚΕ.

Ο Σοβιετικός φυσικός Σεργκέι Ιβάνοβιτς Βαβίλοφ ήταν διακεκριμένος επιστήμονας με ιδιαίτερη συνεισφορά στον τομέα της οπτικής, όπου, μεταξύ άλλων, ανακάλυψε από κοινού με τον Τσερένκοφ το φαινόμενο Βαβίλοφ-Τσερένκοφ (γνωστό και ως ακτινοβολία Τσερένκοφ) το 1934, για το οποίο ο τελευταίος βραβεύτηκε με το βραβείο Νόμπελ το 1958.

Ο Βαβίλοφ διετέλεσε πρόεδρος της Ακαδημίας Επιστημών της Σοβιετικής Ενωσης από το 1945 μέχρι το θάνατό του, το 1951. Από το 1946 εκλεγόταν στο Ανώτατο Σοβιέτ, ενώ είχε τιμηθεί 4 φορές με το Βραβείο Στάλιν για την πολύπλευρη συνεισφορά του.

Στο άρθρο που γράφτηκε το 1950 τονίζεται η ανάγκη παρέμβασης από τη διαλεκτική - υλιστική πλευρά στην έντονη συζήτηση που είχε ξεσπάσει σχετικά με την ερμηνεία της κβαντικής μηχανικής, τόσο στις καπιταλιστικές χώρες όσο και στην ίδια την ΕΣΣΔ. Στο επίκεντρο της διαπάλης βρίσκονταν θεμελιώδη κοσμοθεωρητικά ζητήματα, όπως η ισχύς της αιτιότητας στο μικρόκοσμο, η αντικειμενική ύπαρξη των κβαντικών οντοτήτων κ.ά. Οι επαναστατικές εξελίξεις στον τομέα της Φυσικής αξιοποιούνταν από το στρατόπεδο του ιδεαλισμού για να «επικυρωθεί» η δήθεν αδυναμία του ανθρώπου να γνωρίσει την πραγματικότητα. Η συζήτηση στη Σοβιετική Ενωση, λίγο - πολύ άγνωστη σήμερα, διεξαγόταν πάνω στο έδαφος του διαλεκτικού υλισμού, για αυτό και ήταν πιο προωθημένη από την αντίστοιχη στις καπιταλιστικές χώρες.

Σε αυτή τη συγκυρία, λοιπόν, ο Βαβίλοφ επανέρχεται στο σπουδαίο έργο του Β. Ι. Λένιν «Υλισμός και Εμπειριοκριτικισμός», αναδεικνύοντας την επικαιρότητα των συμπερασμάτων του. Αλλωστε, οι αρχές του 20ού αιώνα, περίοδος συγγραφής του εν λόγω έργου, ταυτίζεται με την έναρξη της επανάστασης στη Φυσική, η οποία κυοφόρησε την κβαντική φυσική και τη Θεωρία της Σχετικότητας. Οταν ο Βαβίλοφ κατέθεσε το άρθρο του, αυτή η διαδικασία εν πολλοίς είχε ολοκληρωθεί φανερώνοντας ολοκληρωμένα το φιλοσοφικό διακύβευμα.

Με την ευκαιρία, συζητήθηκε στην εκδήλωση ποια ήταν η αιτία που έσπρωξε τον Λένιν να ασχοληθεί τόσο πολύ με τη σύγχρονη Φυσική και τις φιλοσοφικές προεκτάσεις της και μάλιστα το 1908, λίγο μετά την ήττα της Ρώσικης Επανάστασης του 1905, όταν στο εσωτερικό των μπολσεβίκων σοβούσε μια σφοδρή αντιπαράθεση σχετικά με τα αίτια της ήττας και την πορεία του Κόμματος.

Οπως είπε ο Δ. Κοιλάκος, ο Λένιν «κονταροχτυπήθηκε με το φιλοσοφικό ρεύμα του θετικισμού, σύμφωνα με τον οποίο - εν ολίγοις - η επιστήμη αρχίζει και τελειώνει στην περιγραφή κανονικοτήτων και φαινομένων που γίνονται αντικείμενο της εμπειρίας, χωρίς να μπορεί να εγείρει αξιώσεις για οτιδήποτε παραπάνω. Σε αυτή τη γραμμή σκέψης, που εν πολλοίς κυριαρχεί και σήμερα, έστω και διαφορετικά μασκαρεμένη, μεταξύ των επιστημόνων, δεν μπορεί να γίνεται λόγος για ουσιαστική αντικειμενικότητα, αληθινή γνώση, νόμους της φύσης που αντανακλώνται στη γνώση, πολύ δε περισσότερο για ένα ενιαίο πλαίσιο εντός του οποίου κατανοούνται φύση, κοινωνία και νόηση».

Ο Λένιν, συνέχισε, «διέβλεψε τους κινδύνους που ενείχε για το επαναστατικό εργατικό κίνημα η υποχώρηση στο πεδίο της φιλοσοφίας, κίνδυνοι που σε πολιτικό επίπεδο έθεταν εν αμφιβόλω την ίδια την επίτευξη των επαναστατικών σκοπών του κινήματος». Είχε αντιληφθεί ότι «η νίκη των επαναστατικών μαρξιστικών ιδεών στο πεδίο της φιλοσοφίας, η περαιτέρω ανάπτυξη της μαρξιστικής φιλοσοφίας, ήταν αποφασιστικής σημασίας καθήκον για την προώθηση των σκοπών του εργατικού κομμουνιστικού κινήματος, για την ισχυροποίηση του Κομμουνιστικού Κόμματος, για την αντιμετώπιση των ρεφορμιστικών δυνάμεων στο κόμμα και το κίνημα.

Οπως σωστά εντοπίζει ο Βαβίλοφ, η πραγματική σημασία αυτού του έργου του Λένιν έγινε κατανοητή μόνο μετά την Οχτωβριανή Επανάσταση, όταν οι ιδέες που προτείνονται στον "Υλισμό και Εμπειριοκριτικισμό" αποδείχτηκαν στην πράξη σωστές, και μάλιστα, όπως θα συμπληρώναμε, τόσο από τη θετική, όσο και από την αρνητική πείρα από την σοσιαλιστική οικοδόμηση».

Το άρθρο αυτό, τόσο ως προς την επιστημονική - φιλοσοφική πλευρά του, όσο και ως προς το πολιτικό του πρόταγμα, μπορεί να κατανοηθεί ολοκληρωμένα μόνο αν ενταχθεί στο παραπάνω πλαίσιο. Εστιάζει στα μεθοδολογικά ζητήματα ανάπτυξης της επιστήμης, η οποία δεν μπορεί παρά να αναπτύσσεται μέσα από τις αντιφάσεις της.

Από αυτή την άποψη, ιδιαίτερο ενδιαφέρον, τόσο από την επιστημονική - μεθοδολογική πλευρά, όσο και από την πολιτική, παρουσιάζει η επισήμανση του Βαβίλοφ ότι «το εννοιολογικό πλαίσιο δεν μπορεί παρά να αναπτύσσεται κατ' αντιστοιχία με τις απαιτήσεις που θέτει το κάθε φορά νέο στάδιο στην ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης. Η όποια καθυστέρηση επ' αυτού μπορεί να προκαλέσει μεγάλα προβλήματα τόσο στην ανάπτυξη της επιστημονικής σκέψης, όσο και στην ικανότητα της επιστημονικής κοινότητας να αφομοιώσει με ολοκληρωμένο τρόπο τα συμπεράσματα που απορρέουν από αυτή». Και, πράγματι, οι μεθοδολογικές δυσκολίες που συναντούσαν οι φυσικοί στις αρχές του 20ού αιώνα «τους ωθούσαν να περάσουν στο στρατόπεδο των ιδεαλιστών», δίνοντας τη δυνατότητα στους τελευταίους να επικυρώσουν τα γνωσιοθεωρητικά τους συμπεράσματα.

Ομως, το παραπάνω συμπέρασμα έχει και βαρύνουσα πολιτική σημασία. Αν το ίδιο το κομμουνιστικό κίνημα δεν αναπτύσσει συνεχώς την επιστημονική κοσμοθεωρία του σε αντιστοιχία με την κίνηση της κοινωνικής πραγματικότητας και τα νέα προβλήματα που τίθενται μπροστά του, κινδυνεύει να πέσει σε λαθεμένες αποφάσεις, με οδυνηρές συνέπειες για το ίδιο, όπως απέδειξε η πείρα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης τον 20ό αιώνα.

Η παρουσίαση του άρθρου προσέλκυσε σημαντικό αριθμό εκπαιδευτικών αλλά και φοιτητών από τα Τμήματα της Φυσικομαθηματικής και της Σχολής Εφαρμοσμένων Μαθηματικών & Φυσικών Επιστημών του ΕΜΠ. Το ενδιαφέρον που επέδειξε το κοινό ήταν μεγάλο. Την παρουσίαση ακολούθησαν ερωτήσεις σχετικά με το ιστορικό πλαίσιο της εποχής, τα φιλοσοφικά ζητήματα που ανακύπτουν από την ανάπτυξη της Φυσικής και άλλες πλευρές. Χαρακτηριστικό του ενδιαφέροντος είναι ότι η συζήτηση σε «πηγαδάκια» πάνω στο άρθρο και τα ζητήματα που αναδείχθηκαν συνεχίστηκε για αρκετή ώρα μετά το τέλος της εκδήλωσης.

Από την εκδήλωση μπορούμε να εξαγάγουμε κάποια συμπεράσματα. Αναδεικνύεται ότι ανοίγοντας ακόμα και «δύσκολες» πλευρές της φιλοσοφικής - επιστημονικής αντιπαράθεσης με την αστική ιδεολογία, φαινομενικά «απομακρυσμένες» από την καθημερινή πολιτική δράση, μόνο να κερδίσουμε έχουμε. Πρόκειται, άλλωστε, για ζητήματα που αφορούν άμεσα όσους εμπλέκονται τόσο στην ίδια την επιστημονική δραστηριότητα, όσο και στη διδασκαλία της Φυσικής και των Φυσικών Επιστημών γενικότερα, η οποία έχει διαποτιστεί, όπως είναι φυσικό, από τις ιδεαλιστικές και αγνωστικιστικές αντιλήψεις.

Η συζήτηση δεν αφορά, όμως, μόνο τους «ειδικούς», αφού εμπεριέχει συγκεκριμένο ιδεολογικό - πολιτικό περιεχόμενο. Η αστική τάξη εντάσσει άμεσα στο θεωρητικό οπλοστάσιό της τις αντιλήψεις που οι διάφορες σχολές του ιδεαλισμού εξάγουν μέσα από την αντιφατική κίνηση της επιστήμης. Γι' αυτό το λόγο, είναι επιτακτική η αφομοίωση των συμπερασμάτων του διαλεκτικού υλισμού από τους κομμουνιστές. Φυσικά, μια εκδήλωση από μόνη της δεν μπορεί να καλύψει αυτή την ανάγκη, μπορεί να αποτελέσει όμως έναυσμα.

Τέλος, μια ορισμένη θετική εμπειρία προκύπτει και από την αξιοποίηση της πλούσιας αρθρογραφίας της «Κομμουνιστικής Επιθεώρησης» και των άλλων εντύπων του Κόμματος στη γνωριμία μας με κόσμο που προβληματίζεται. Η δημοσίευση του άρθρου του Βαβίλοφ στην ΚΟΜΕΠ έδωσε τη δυνατότητα να προσεγγίσουμε κάποιους εκπαιδευτικούς που ενδιαφέρονται για τα ζητήματα της επιστήμης, κεντρίζοντάς τους το ενδιαφέρον για την διαλεκτική υλιστική κοσμοθεωρία.