Μια πρόσφατη αμερικανική επιστημονική αποστολή στη Μογγολία για τη μελέτη των επιπτώσεων της κλιματικής μεταβολής, έδωσε κάποια στοιχεία, που συνδέουν πλευρές της ιστορίας και της ζωής της χώρας, φαινομενικά άσχετες μεταξύ τους. Τα τελευταία 75 χρόνια η μέση θερμοκρασία στη Μογγολία έχει αυξηθεί κατά 2 βαθμούς Κελσίου και το κλίμα της έχει αλλάξει με απρόσμενο τρόπο. Η χώρα αυτή αντιμετωπίζεται από ορισμένους ως εργαστήριο για τη μελέτη της σύνθετης αλληλεπίδρασης κοινωνικών, περιβαλλοντικών και οικονομικών μεταβολών, που θα επηρεάσουν και άλλες περιοχές του κόσμου τις ερχόμενες δεκαετίες.

Κλειδί για τη χρήση των δέντρων για προσδιορισμό της ετήσιας βροχόπτωσης είναι η τοποθεσία. Πρέπει να επιλεγούν δέντρα που επιβίωσαν οριακά και γι' αυτό ήταν πιο ευαίσθητα στο ισοζύγιο του νερού. Αυτή η θεωρία βασίζεται στο νόμο του Λάιμπιγκ, μια αρχή της αγροκαλλιέργειας που έχει εδραιωθεί εδώ και έναν αιώνα, σύμφωνα με την οποία η ανάπτυξη των φυτών δεν καθορίζεται από το σύνολο των απαραίτητων πόρων, αλλά από τη διαθεσιμότητα του πόρου που βρίσκεται συγκριτικά σε έλλειψη. Εκεί που ο περιοριστικός παράγοντας είναι η υγρασία, τα πιο ξηρά χρόνια θα παράγουν εξαιρετικά λεπτούς δακτυλίους ανάπτυξης (με πάχος λιγότερο από ένα δέκατο του πάχους ενός φύλλου χαρτιού) και τα πιο υγρά χρόνια πιο παχείς δακτυλίους.

Οι δενδροχρονολόγοι μπορούν να αποκαλύψουν ιστορικά χιλιετιών χρησιμοποιώντας δέντρα που το καθένα έζησε μόνο ένα κλάσμα της χρονικής περιόδου που ενδιαφέρει. Ξεκινώντας με διατομές κορμών από ζωντανά δέντρα, συνθέτουν το κλιματολογικό χρονικό πηγαίνοντας προς τα πίσω στο χρόνο και συνδέοντας τα τμήματα της περιόδου με βάση τα εν μέρει αλληλεπικαλυπτόμενα μοτίβα των δακτυλίων δέντρων, που βρίσκονταν εν ζωή ταυτόχρονα τουλάχιστον για μερικές δεκαετίες.

Σε επίσκεψή τους στην καλυμμένη από λάβα τοποθεσία Κόργκο στη βόρεια - βορειοδυτική πλευρά της Μογγολίας, Αμερικανοί ερευνητές αναζήτησαν δέντρα αρκετά παλιά, ώστε να ήταν ζωντανά όταν δημιουργήθηκε η μεγάλη μογγολική αυτοκρατορία, στα χρόνια του Τζένγκις Χαν. Σε διατομές από τέτοια δέντρα διαπιστώθηκε ότι γύρω στο 1211, μετά από δεκαετίες ξηρασίας, σημειώθηκε αλλαγή προς αρκετά υγρό και ζεστό κλίμα, ικανό να προκαλέσει μεγάλη ανάπτυξη του γρασιδιού στα βοσκοτόπια στις μογγολικές στέππες. Η ανάπτυξη του γρασιδιού ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για να θρέψει μεγάλα κοπάδια αλόγων, απαραίτητων, ώστε οι έφιππες ορδές του Τζένγκις Χαν να μπορέσουν να καταλάβουν σταδιακά όλη την Ασία και το νότιο μέρος της ευρωπαϊκής Ρωσίας, σχηματίζοντας σε ελάχιστο χρόνο (δυο δεκαετίες) μια αυτοκρατορία πολύ μεγαλύτερη από τη ρωμαϊκή.

Τα άλογα ήταν το μεγαλύτερο πλεονέκτημα του μογγολικού στρατού. Του πρόσφεραν ταχύτητα και ευελιξία στη μάχη, δυνατότητα μεταφοράς, τροφή με μορφή κρέατος και γάλακτος, ακόμα και καύσιμο για θέρμανση από τις αποξηραμένες κοπριές τους. Ο Τεμουτζίν (Τζένγκις Χαν) απέδιδε την επιτυχία του στην εύνοια του Αιώνιου Γαλάζιου Ουρανού. Πολλοί ιστορικοί δυσκολεύονται να κατανοήσουν γιατί ήταν η Μογγολία εκείνης της περιόδου το λίκνο μιας βασισμένης στα άλογα εκστρατείας παγκόσμιας κυριαρχίας. Θεωρούν ότι η σύμπτωση της εκστρατείας αυτής με την πιο μακρόχρονη περίοδο πλούσιας υγρασίας που είχε η Μογγολία την προηγούμενη χιλιετία, δείχνει πως ο Τζένγκις Χαν και η προσπάθειά του να συνενώσει τις φυλές της πατρίδας του (εκφράζοντας ανάγκες των κοινωνικοοικονομικών εξελίξεων στην Ασία των αρχών της δεύτερης χιλιετίας), οπωσδήποτε ευνοήθηκε όχι από τον Γαλάζιο Ουρανό, αλλά από το νεφοσκεπή ουρανό που εξόπλισε και τάισε το στρατό του.

Τις τελευταίες δεκαετίες στη Μογγολία παρουσιάζεται μια κλιματολογική αλλαγή. Η μέση θερμοκρασία εμφανίζει αύξηση κι ενώ η συνολική βροχόπτωση παραμένει η ίδια, έχει αλλάξει το είδος των βροχοπτώσεων: οι μακρόχρονες αργές ποτιστικές βροχές έχουν μειωθεί και έχουν αυξηθεί οι σύντομες βαριές βροχοπτώσεις. Ιδίως τη δεκαετία του 1990 η Μογγολία είχε κλιματολογικές συνθήκες που ίσως έμοιαζαν με εκείνες των πρώτων δεκαετιών του 13ου αιώνα. Φυσικά δεν εμφανίστηκε κανένας νέος Χαν. Η υγρή δεκαετία συνέπεσε με την περίοδο μετάβασης από την αδύναμη απόπειρα σοσιαλιστικής οργάνωσης της κοινωνίας που είχε ξεκινήσει τα προηγούμενα χρόνια στην πλήρη μετάβαση στην (καπιταλιστική) οικονομία της αγοράς. Ο αριθμός των ζώων αυξήθηκε απότομα και οι νομάδες βοσκοί κυνηγώντας το χρήμα στράφηκαν από τα πρόβατα και τα παραδοσιακά γιακ (είδος βουβαλιού) του τοπικού οικοσυστήματος, στις αδηφάγες κατσίκες που παράγουν κασμίρ.

Το 1999 το κλίμα άλλαξε και πάλι και ήρθε μια δεκαετία ξηρασίας. Τα κοπάδια αποδεκατίστηκαν, η διάβρωση του εδάφους πήρε διαστάσεις (μεγάλα σύννεφα σκόνης σαρώνουν την ύπαιθρο) και κύμα το κύμα οι πάμπτωχοι πια νομάδες ξεριζώθηκαν από τον τόπο και τις συνήθειές τους και άρχισαν να συγκεντρώνονται στα περίχωρα της πρωτεύουσας Ουλάν Μπατόρ. Αν, όπως φαίνεται, το ευνοϊκό υγρό κλίμα της δεκαετίας του 1990 αποδειχτεί κάτι περιστασιακό, η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Μογγολία στηρίχτηκε σε κάτι που δεν είναι καθόλου σταθερό. Στην περίπτωση αυτή, τα βάσανα για τους φτωχούς μόλις αρχίζουν...

Περισσότερο από το 70% της μογγολικής γης έχει ήδη υποβαθμιστεί (σε σχέση με τις παραδοσιακές χρήσεις του από τον ντόπιο πληθυσμό). Ο διπλασιασμός του αριθμού των παραγωγικών ζώων εντείνει την περιβαλλοντική πίεση και η κατάσταση οδεύει προς μεγαλύτερη καταστροφή, καθώς η υπερβόσκηση και η ανυπαρξία διαχείρισης πόρων έχει δημιουργήσει ένα φαύλο κύκλο. Ολόκληρες περιοχές χάνουν σε βιοποικιλότητα, καθώς ορισμένα από τα τοπικά φυτικά είδη, μαζί και κάποια ξένα, βρίσκουν την ευκαιρία να αναπτυχθούν σε βάρος των υπολοίπων. Το έδαφος ξεραίνεται, διαβρώνεται, απελευθερώνει το βιολογικό του περιεχόμενο με τη μορφή διοξειδίου του άνθρακα και αρχίζει να ερημοποιείται.

Οι αναγκαστικές μετακινήσεις των κατεστραμμένων παραδοσιακών αγροτών της Μογγολίας αυξάνονται. Σύμφωνα με τη UNICEF, μέχρι και 70.000 βοσκοί μπορεί να εγκαταλείπουν τις περιοχές τους κάθε χρόνο, οι περισσότεροι από τους οποίους καταφεύγουν μόνιμα στα περίχωρα της πρωτεύουσας, σχηματίζοντας συνοικίες από γκερ, τις παραδοσιακές μεγάλες στρογγυλές τέντες της Μογγολίας, φτιαγμένες από ξύλο και κετσέ (πεπιεσμένο μαλλί). Εγκαθίστανται δίπλα σε αυτούς που έφτασαν με το προηγούμενο κύμα εσωτερικής μετανάστευσης, με αποτέλεσμα η πόλη να αναπτύσσεται σε στρώματα σαν του κρεμμυδιού. Οι δενδροχρονολόγοι παρομοιάζουν αυτά τα στρώματα με τους δακτυλίους των δέντρων, με τη διαφορά ότι μετράνε τη μετακίνηση των ανθρώπων ως αποτέλεσμα της οικολογικής καταστροφής (σ.σ. και της καταστροφής της ζωής τους).

Οι νομάδες στην Ουλάν Μπατόρ φτάνουν ήδη τους 750.000, δηλαδή το 60% του συνολικού πληθυσμού της και περισσότερο από το ένα τέταρτο του πληθυσμού ολόκληρης της χώρας! Περίπου 10 χιλιόμετρα από τους ουρανοξύστες του κέντρου της Ουλάν Μπατόρ, βρίσκονται σήμερα οι τελευταίες τέντες και ο τελευταίος ξύλινος φράχτης, πίσω από τον οποίο δεν υπάρχει τίποτα άλλο πέρα από στέππα, βουνά και έρημο.