Η ξενάγηση ξεκινά δίπλα στο κάτεργο των φυλακών, με παρουσίαση της «Ρωγμής», του Μνημείου που φιλοτέχνησε ο γλύπτης Αντώνης Μυρωδιάς, μετά από πανελλήνιο καλλιτεχνικό διαγωνισμό: Η αντίθεση από τις 21 ανεξίτηλες «σφήνες» - όσες και τα χρόνια λειτουργίας του κάτεργου - που συμβολίζουν το νέο, την πάλη για τον σοσιαλισμό που ανοίγει «ρωγμές» στο σκουριασμένο, ξεπερασμένο καπιταλιστικό σύστημα, είναι σήμερα ακόμα πιο εμφανής, τώρα που το Μνημείο έχει πάρει πιο έντονα το σκουριασμένο χρώμα που σχεδίαζε ο δημιουργός του. Αλλά και το στήσιμό του με όλες τις τεχνικές δυσκολίες, λόγω και της εγκατάλειψης του νησιού απ' όλες τις κυβερνήσεις, ήταν ένας πραγματικός άθλος, που στιγμές του αποτυπώνονται και στο Ντοκιμαντέρ της ΚΕ του ΚΚΕ για το νησί, «Γυάρος, ρωγμές αντίστασης στο θανατονήσι».

Η διαδήλωση κατηφορίζει στον τέταρτο όρμο που απλώνεται στα πόδια των φυλακών. Μια Γυάρο μέσα στη Γυάρο την είπαν, κι όχι άδικα: Το κτίριο της ηλεκτρικής, το νοσοκομείο, αποθήκες και βοηθητικά κτίσματα και βέβαια οι φυλακές που δεσπόζουν από πάνω - το μεγαλύτερο κτίριο έως και σήμερα στις Κυκλάδες - όλα τα έχτισαν οι φυλακισμένοι, με απάνθρωπη, καταναγκαστική δουλειά, κι αφού πρώτα με τα χέρια ισοπέδωσαν το βράχο, κουβαλώντας σίδερα, τούβλα, όλα τα υλικά από τον πρώτο όρμο, 3 χιλιόμετρα δρόμο...

Στην άλλη πλευρά του λόφου, ο πέμπτος όρμος: «Ο Ε' ήταν ως τότε γνωστός σαν το Πειθαρχείο - πηγάδι. Ηταν μια σπηλιά 1χ1,1/2 μ., γιομάτη ως 15 πόντους λάσπη. Εκεί κλείνανε απ' το Γενάρη του '48 όσους δε δούλευαν καλά, αφού τους έκαναν πτώματα προηγουμένως. Στο "πειθαρχείο" τούτο στοίβαζαν 5-6 μαζεμένους! ..."Τάφο των ζωντανών" είπαν οι κρατούμενοι των Ε' Ορμο»*.

Μια στενή ρεματιά, οργανωμένη ως φυλακή, με τις αναβαθμίδες από πέτρα και τα πεσμένα συρματοπλέγματα γύρω, είναι ο τρίτος όρμος όπου κατευθύνονται αμέσως μετά οι συγκεντρωμένοι: Εδώ, όπως εξηγεί ο Δ. Γόντικας, βρέθηκαν στελέχη του Κόμματος και διανοούμενοι, αφού ένα από τα συστήματα που αξιοποίησε κατά κόρον η διεύθυνση ήταν να «αποκεφαλίζει» τους όρμους, θεωρώντας πως στελέχη και διανοούμενοι ήταν ο λόγος που δεν υποχωρούσαν οι υπόλοιποι κρατούμενοι. Και αποδείχτηκε μία πλάνη... Γιατί ο κάθε κρατούμενος είχε τη δική του απόφαση, ήταν ολοκληρωμένη προσωπικότητα, ήταν όλοι τους αγωνιστές...

Η διοίκηση ήθελε να χτυπήσει την ιδέα της οργάνωσης, κι έψαχνε μανιωδώς να ξεριζώσει το Κόμμα που λειτουργούσε και εδώ, κάτω από αυτές τις συνθήκες: Προσπάθησε να ξεριζώσει την οργανωμένη δράση, την καθοδήγηση, την ψυχή του κάθε όρμου... Αλλά οι κρατούμενοι ήταν αποφασισμένοι και τα κατάφεραν! Δεν αντιμετώπιζαν μοιρολατρικά τις καταστάσεις, αλλά έβρισκαν τρόπους να κρατάνε τη συνοχή, να συνεχίζουν.

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα από το ιστορικό τεκμήριο, «Γιούρα - Ματωμένη Βίβλος», που έγραψαν τρεις κρατούμενοι, αλλά συνέβαλαν χιλιάδες με χαρτάκια και άλλα, που έπρεπε να τα κρύψουν, να τα περιφρουρήσουν, να τα συντάξουν σε βιβλίο, ένα πραγματικό «θαύμα», δείγμα της δύναμης της οργάνωσης.

Ομως σε άλλες φάσεις έφεραν εκεί αρρώστους και μια μικρή μειοψηφία που δεν άντεξε στις πολύμορφες δραματικές πιέσεις και υπέγραψε δήλωση μετανοίας. Αρκετοί, όμως, κι από αυτούς τους λίγους, στην πορεία συνήλθαν και έκαναν ανάκληση των δηλώσεών τους. Κι αυτό ήθελε παλικαριά, αφού εξαγρίωνε κι άλλο τον αντίπαλο. «Η παλικαρίσια αγωνιστική στάση είναι παράδοσή μας», επεσήμανε μεταξύ άλλων ο Δ. Γόντικας, σημειώνοντας πως η στάση αυτή «δεν είναι μόνο υπεράσπιση της ατομικής αξιοπρέπειας, αλλά υπεράσπιση των αρχών και των αξιών», αφού ο κάθε αγωνιστής αντιπροσωπεύει το κίνημα, το Κόμμα, τους συναδέλφους στη δουλειά, στη γειτονιά, τις ιδέες μας. «Αυτή η στάση είχε αντίκτυπο και σε όλο αυτόν τον κόσμο. Επομένως και η κάθε υποχώρηση μετρούσε. Και σήμερα, κάθε μέρα μπαίνουν τέτοια διλήμματα και τα ξεπερνάμε αγωνιστικά, βγαίνουμε νικητές», επεσήμανε μεταξύ άλλων.

Ο Δ. Γόντικας αναφέρεται στην ανάγκη διαβάσματος, μελέτης για την ιστορία του νησιού «για να γίνετε εσείς οι δάσκαλοι για τους επόμενους», όπως χαρακτηριστικά λέει.

Το σπάνιο οδοιπορικό ολοκληρώνεται με μια συγκινητική εκδήλωση. Με το διάβασμα των ονομάτων των νεκρών που βρίσκονται θαμμένοι εδώ, από τους συνολικά 126 νεκρούς της. Ανάμεσά τους κι ο Σειρηνιώτης, που τον πήγαν μισοπεθαμένο σε νοσοκομείο της Αθήνας και για να τον γιατρέψουν του ζητούσαν δήλωση. Οταν αρνήθηκε ξανά, τον επέστρεψαν εδώ για να πεθάνει. Τέσσερις χιλιάδες κρατούμενοι τον αποχαιρέτησαν, χτυπώντας τα πόδια τους και φωνάζοντας «Ζήτω το ΚΚΕ», σε μια από τις μεγαλύτερες στιγμές αντίστασης στην ιστορία του νησιού.

Αμέσως μετά, το βιολί ραγίζει καρδιές, και ολόκληρη η διαδήλωση τραγουδάει μέσα σε κλίμα μεγάλης συγκίνησης το «Επέσατε θύματα». Το σύνθημα «Ενας αιώνας αγώνας και θυσία, το ΚΚΕ στην πρωτοπορία» αντηχεί σε όλες τις γύρω πλαγιές...

Εδώ, στον ξερότοπο αυτόν, όπου «Κάθε καταπίεση στάθηκε βάθρο για μια ανάταση. Κράτησαν το κεφάλι ψηλά. Η πίστη τους τράνωσε κι η ιδέα τους ρίζωσε πιο βαθιά στην καρδιά τους και στο μυαλό τους. Μπορεί σήμερα να 'ναι η Γιούρα προθάλαμος νεκροταφείου. Είναι όμως κι ένα στρατόπεδο ηρώων. Ενα κάστρο Λευτεριάς». Κι έμεινε άπαρτο ως το τέλος!

* Τα αποσπάσματα είναι από την έκδοση - ντοκουμέντο που έγραψαν οι ίδιοι οι κρατούμενοι, «Γιούρα, Ματωμένη Βίβλος», που επανεκδόθηκε ξανά πρόσφατα από τη «Σύγχρονη Εποχή».

Ενα ιδιαίτερα καλαίσθητο αναμνηστικό, που αποτυπώνει ιστορικές φωτογραφίες από τους όρμους των εξόριστων στη Γυάρο, χαρακτικά και μια σελίδα από το παράνομο λεύκωμα του 1958 «Σπάμε την άτιμη την αλυσίδα», μοιράστηκε σε όσους είχαν την τύχη να συμμετέχουν στην εκδρομή της ΚΟ Αττικής στη Γυάρο. Στο εξώφυλλό του, με έναν ιδιαίτερο τρόπο, ανάγλυφα αποτυπώνεται το Μνημείο που έστησε η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ στο νησί.

Στην επιστροφή από το νησί, ο ενθουσιασμός ξεχειλίζει μετά το συγκλονιστικό μάθημα Ιστορίας, που δίνει γνώση και ορμή για τις μάχες που είναι μπροστά.

Τα δύο πλοία έρχονται κοντά, οι σημαίες ανεμίζουν και τα συνθήματα πέφτουν βροχή: «Ενας αιώνας αγώνας και θυσία, το ΚΚΕ στην πρωτοπορία», «Ούτε σε ξερονήσια ούτε σε φυλακές, ποτέ τους δεν λυγίσανε οι κομμουνιστές», «Αγώνας, δράση, τόλμη κι αντοχή - Εμπρός για ΚΝΕ γερή και μαζική!». Λίγο μετά, το γλέντι ανάβει πάνω στο κατάστρωμα.

Τα δύο πλοία γίνονται «ένα» και «συνομιλούν», χάρη στη ναυτοσύνη του καπετάν Κώστα Δημητρίου (Ταρζάν) - «του ίδιου φυράματος κι εμείς», όπως αυτοσυστήνεται απ' τα μεγάφωνα στους συντρόφους με το γνωστό του χιούμορ - που ανέλαβε επικεφαλής των δύο καραβιών, του «Καπετάν Κώστας» και του «Ελισσάβετ - Δήμητρα». Ο ίδιος με την οικογένειά του και το υπόλοιπο πλήρωμα ταξίδεψαν με τα δύο καράβια από την Αμαλιάπολη της Μαγνησίας στο Λαύριο και έκαναν ό,τι χρειαζόταν για να μεταφέρουν και πάλι με ασφάλεια τον κόσμο στη Γυάρο και πίσω. Από το ταξίδι δεν έλειψε ξανά ούτε ο καπετάν Παναγιώτης Δημητρίου, πατέρας του καπετάν Κώστα, που παρά το προχωρημένο της ηλικίας του ταξίδεψε μαζί μας. Αλλωστε ...οι καλοί καπετάνιοι έχουν φανεί όταν χρειάστηκε στις φουρτούνες. Και αυτήν τη φορά είχαν ένα μεγάλο ευχαριστώ εκ μέρους του Κόμματος. Και η δική τους υπόσχεση: «Του χρόνου θα φέρουμε τρία καράβια για να χωράμε»...