Με αφορμή τη συμπλήρωση 70 χρόνων από την ανακοίνωση του Σχεδίου Μάρσαλ (5 Ιούνη 1947), αναζωπυρώθηκε και στη χώρα μας μια συζήτηση για την ανάγκη, δήθεν, ενός νέου ανάλογου σχεδίου που θα βοηθούσε την οικονομική ανόρθωση. Προσπερνάμε τη σχετική φιλολογία, καθώς προσπαθεί μεταφυσικά να μεταφέρει στο σήμερα τα αποτελέσματα μιας τεράστιας κίνησης κεφαλαίων εκείνης της εποχής, την ώρα που και δεν υπάρχουν οι ανάλογες με τότε οικονομικές συνθήκες και άλλα πολιτικο-στρατιωτικά ζητήματα είχε να λύσει εκείνο το σχέδιο.

Ας θυμηθούμε, όμως, ορισμένα στοιχεία γύρω από το τι, γιατί και πώς εκπονήθηκε το Σχέδιο Μάρσαλ.

Η κατευθυντήρια γραμμή του Σχεδίου Μάρσαλ εκφωνήθηκε από τον στρατηγό και υπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ Τζορτζ Μάρσαλ, στις 5.6.1947, ενώ είχε προηγηθεί το Μάρτη της ίδιας χρονιάς η εξαγγελία του δόγματος Τρούμαν. Αφορούσε το διακανονισμό προμήθειας αμερικανικών εμπορευμάτων αναγκαίων για την ανασυγκρότηση (οικονομική και στρατιωτική) των ευρωπαϊκών οικονομιών, σε συνθήκες έλλειψης δολαρίων για την αγορά τους.

Ακολούθως, από την 27.6 μέχρι την 3.7.1947, έγινε στο Παρίσι συνάντηση των υπουργών Εξωτερικών της ΕΣΣΔ, της Μ. Βρετανίας και της Γαλλίας, με θέμα την αποκατάσταση των χωρών της Ευρώπης από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.

Η Μ. Βρετανία και η Γαλλία απέρριψαν τις προτάσεις της ΕΣΣΔ και επέμειναν στη δημιουργία Ευρωπαϊκής Επιτροπής που θα καθόριζε τους πόρους και την ανάπτυξη των βασικών βιομηχανικών κλάδων των χωρών.

Ο Μολότοφ, υπουργός Εξωτερικών της ΕΣΣΔ, αποχώρησε στις 3 Ιούλη, θεωρώντας τη δημιουργία και τον τρόπο λειτουργίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής επέμβαση και περιορισμό της εθνικής κυριαρχίας των ευρωπαϊκών χωρών. Μαζί του αποχώρησαν και οι εκπρόσωποι των Λαϊκών Δημοκρατιών.

Ακολούθησε στις 12.7.1947 η ειδική Διάσκεψη του Παρισιού (συγκλήθηκε από τη Μ. Βρετανία και τη Γαλλία), στην οποία πήραν μέρος τα εξής ευρωπαϊκά καπιταλιστικά κράτη: Αυστρία, Βέλγιο, Γαλλία, Δανία, Ελβετία, Ελλάδα, Ηνωμένο Βασίλειο, Ιρλανδία, Ισλανδία, Ιταλία, Λουξεμβούργο, Νορβηγία, Ολλανδία, Πορτογαλία, Σουηδία, Τουρκία.

Η Διάσκεψη αποφάσισε την ίδρυση της Επιτροπής Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας - ΕΕΟΣ. Το 1948, με τη συμμετοχή και της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας Γερμανίας (αρχικά αντιπροσωπευόταν από την αγγλοαμερικανική και γαλλική ζώνη κατοχής) και της Ελεύθερης Περιοχής της Τεργέστης, η οποία στη συνέχεια ενσωματώθηκε στην Ιταλία, προέκυψε ο Οργανισμός Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας - ΟΕΟΣ. Στις 30.9.1961, με την ένταξη και μη ευρωπαϊκών κρατών, εξελίχτηκε σε μόνιμο οργανισμό με την επωνυμία Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Αναπτύξεως (ΟΟΣΑ-OECD).

Τον Απρίλη του 1948 ψηφίστηκε στις ΗΠΑ ο Νόμος περί εξωτερικής βοήθειας, ο οποίος προέβλεπε 4ετές πρόγραμμα βοήθειας προς τις παραπάνω ευρωπαϊκές χώρες. Για τη διαχείριση του προγράμματος ιδρύθηκε η Διοίκηση Οικονομικής Συνεργασίας - ΔΟΣ (Economic Cooperation Administration-ECA). Επικεφαλής της ΔΟΣ διορίστηκε ο Paul Hoffman (πρόεδρος της εταιρείας «STUDEBACKER», μιας από τις μεγαλύτερες της εποχής στις ΗΠΑ και στον κόσμο), ο οποίος προσδιόρισε την ουσία του Σχεδίου Μάρσαλ ως εξής: «Το έργο μας είναι η αποκατάσταση. Το μυστικό της ανόρθωσης της Ευρώπης είναι αυτό τούτο το μυστικό της οικονομικής υγείας των ΗΠΑ, δηλαδή η αύξηση της παραγωγής, γεωργικής και βιομηχανικής, με την αύξηση της παραγωγικότητας κάθε ατόμου».

Στις 16.10.1948 υπογράφηκε από όλα τα κράτη - μέλη της Οικονομικής Ευρωπαϊκής Συνεργασίας η Συμφωνία πληρωμών και συμψηφισμών (είχε ξεκινήσει από το 1947). Σύμφωνα με το Σχέδιο Μάρσαλ, το σύστημα των πολυμερών συμψηφισμών επεκτεινόταν και στο δολάριο.

Η αμερικανική βοήθεια προς τις χώρες της Ευρώπης με βάση το Σχέδιο Μάρσαλ θα χωριζόταν σε δύο τμήματα, την άμεση και την έμμεση.

Η άμεση βοήθεια θα δινόταν σε δολάρια που θα χρησίμευαν για την αγορά αγαθών, καταρχάς από την περιοχή του δολαρίου.

Η έμμεση βοήθεια ήταν τα λεγόμενα τραβηκτικά δικαιώματα ή δικαιώματα αναλήψεως (drawing rights), που θα χρησιμοποιούνταν για τις ανταλλαγές αγαθών μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών που μετείχαν στο Σχέδιο.

Η έμμεση βοήθεια προϋπέθετε ότι οι ευρωπαϊκές χώρες θα υπέγραφαν μεταξύ τους διμερείς συμφωνίες, που θα καθόριζαν ποια είδη εμπορευμάτων θα εισάγονταν και θα εξάγονταν ανάμεσα στις συμβαλλόμενες χώρες. Το έλλειμμα των ανταλλαγών τακτοποιούταν με τα δικαιώματα αναλήψεως. Ετσι, η έμμεση βοήθεια χρησίμευε για να καλύπτονται τα παθητικά υπόλοιπα των εμπορικών ισοζυγίων των διάφορων χωρών προς τις άλλες χώρες του προγράμματος ευρωπαϊκής οικονομικής συνεργασίας, ενώ η άμεση βοήθεια προοριζόταν για την αντιμετώπιση της έλλειψης δολαρίων.

Κατά το οικονομικό έτος 1951-1952, ενώ διαρκούσε ο ιμπεριαλιστικός πόλεμος εναντίον της Κορέας, αναπροσαρμόστηκαν οι στόχοι της «αμερικανικής βοήθειας», σχεδόν αποκλειστικά στο στρατιωτικό τομέα¹.

Ο Γ. Μίρκος, επίτιμος διοικητής της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας, αναφέρει:

«Το Σχέδιο (Μάρσαλ) από πλευράς "στόχων" και "τεχνικής λειτουργίας" ήταν τέλειο. Καταρχήν λειτουργούσε με ενιαίο τρόπο και κάλυπτε τρεις στόχους. Βοηθούσε σημαντικά την οικονομία των ΗΠΑ, ενώ παράλληλα προωθούσε προς την ανασυγκρότηση την ευρωπαϊκή οικονομία. Πάνω σ' αυτή την οικονομική ανάπτυξη του Δυτικού Κόσμου στήριζαν οι ΗΠΑ την εξωτερική, κυρίως αντικομμουνιστική, πολιτική τους. Η Ελλάδα, τοποθετούμενη στον ευαίσθητο γεωπολιτικό χώρο της αμυντικής γραμμής των Δυτικών, επωφελήθηκε αναμφισβήτητα από την οικονομική βοήθεια του Σχεδίου, άσχετα αν δεν αξιοποίησε πλήρως τη βοήθεια που έλαβε».

Αποκαλυπτική είναι και η τοποθέτηση του καθηγητή Αγγελου Αγγελόπουλου:

«Οι βαθύτεροι λόγοι της βοήθειας αυτής είναι οικονομικοί. Είναι η διατήρηση του σημερινού επιπέδου της απασχολήσεως, είναι η επέκταση της οικονομικής ισχύος της Αμερικής, είναι η αποφυγή της οικονομικής κρίσεως. Υπό τις σημερινές συνθήκες, η αμερικανική βοήθεια για την Ευρώπη αποτελεί ζωτική ανάγκη για την αμερικανική οικονομία.

Δίχως αυτήν, η οικονομική κρίση είναι αναπόφευκτη... Ο μεγαλύτερος κίνδυνος για την Αμερική προέρχεται σήμερα από το ενδεχόμενο σταμάτημα των εξαγωγών της προς την Ευρώπη».

Στη συνέχεια, αναφερόμενος στους πολιτικούς λόγους της αμερικανικής βοήθειας προς την Ευρώπη, αναφέρει «το φόβο των ΗΠΑ για εξάπλωση του κομμουνισμού στην Ευρώπη»².

Η άμεση στρατιωτική επέμβαση των ΗΠΑ και η ανάγκη σταθεροποίησης του καπιταλιστικού συστήματος στην Ελλάδα οδήγησαν και στην ένταξη της Ελλάδας στα προγράμματα της «αμερικανικής βοήθειας» (Δόγμα Τρούμαν, Σχέδιο Μάρσαλ, Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης).

Στην εισήγηση και στο κλείσιμο του Νίκου Ζαχαριάδη στην 5η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ (30 - 31.1.1949), αναφέρεται, ανάμεσα σε άλλα, για το Σχέδιο Μάρσαλ:

«... Ο βορειοαμερικάνικος ιμπεριαλισμός, που βρίσκεται επικεφαλής του κεφαλαιοκρατικού κόσμου, κάνει απελπιστικές προσπάθειες να ξεπεράσει και ν' απομακρύνει τις ανυπέρβλητες δυσκολίες και αντιθέσεις που τον κατατρώγουν. Οι προσπάθειές του αυτές συγκεντρώνονται πρώτ' απ' όλα στα παρακάτω: α) Στο να εξασφαλίσει με το σχέδιο Μάρσαλ τις παγκόσμιες αγορές ελπίζοντας έτσι να μαλακώσει τις δικές του οικονομικές δυσκολίες...».³

Για το ίδιο ζήτημα, η εισήγηση για την κατάσταση στην Ελλάδα στην 7η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ (14-18.5.1950) εκτιμά:

«... Μπορούμε να βγάλουμε το συμπέρασμα ότι η μαρσαλοποιημένη Ελλάδα έχει μια βιομηχανία, που, ακριβώς χάρη στην αγγλοαμερικάνικη "βοήθεια", χωρίς να πλησιάσει το προπολεμικό επίπεδο, πήρε τον κατήφορο. Και η περιβόητη "εκβιομηχάνιση" που θα μας έφτιαχναν οι Αμερικάνοι αποδείχτηκε μια απάτη...».⁴

Σε άλλο σημείο αναφέρει:

«... Αυτή η ανασυγκρότηση είναι, βασικά, αεροδρόμια, λιμάνια, δρόμοι, για πολεμικούς σκοπούς. Από το πώς ξοδεύτηκαν τα 3.610 εκατομμύρια δολάρια φαίνονται και οι συνέπειες που έχει αυτή η "βοήθεια" για το λαό μας.

Η κυριότερη συνέπεια της αγγλοαμερικάνικης "βοήθειας" είναι το μεταδεκεμβριανό μοναρχοφασιστικό καθεστώς, που βούτηξε στην πείνα και το αίμα το λαό...»⁵.

Τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1950 αποτελούν συνέχεια της οικονομικής πολιτικής που στηρίχτηκε στην αμερικανική βοήθεια του αρχικά τετραετούς Σχεδίου Μάρσαλ (Απρίλης 1948 - Απρίλης 1952), το οποίο παρατάθηκε περιορισμένα και για το οικονομικό έτος 1952 - 1953.

Το πρόγραμμα του Δόγματος Τρούμαν είχε προηγηθεί από το Σχέδιο Μάρσαλ, ενώ πιστώσεις των ΗΠΑ προς την Ελλάδα συνεχίστηκαν σε όλη τη δεκαετία του 1950, κυρίως μέσω του προγράμματος του Οργανισμού Αμοιβαίας Ασφάλειας⁶ (Mutual Security Agency-MSA), το οποίο ήταν προσανατολισμένο σε στρατιωτικές δαπάνες.

Το σύνολο των κεφαλαίων που εισέρρευσαν, είτε με τη μορφή της δωρεάν οικονομικής βοήθειας είτε με τη μορφή των πιστώσεων, είναι πολύ μεγάλο, ακόμα και αναλογικά προς το ύψος του συνολικού αμερικανικού προγράμματος για τα ευρωπαϊκά κράτη.⁷

Ο Πιουριφόι, πρέσβης των ΗΠΑ στην Ελλάδα, με δηλώσεις του (22.12.1951) έδωσε τα εξής στοιχεία:

«Αι προς αυτήν δοθείσαι εγκριτικαί άδειαι αγορών, βάσει του "Σχεδίου Μάρσαλ" και μόνον, υπερέβησαν τα 515.000.000 δολλάρια. Το ποσόν τούτο, προστιθέμενον εις τα άλλα ήδη βοηθείας, περιλαμβανομένης και της βοηθείας της AMAG⁸, της UNRRA⁹ καθώς και της βοηθείας διά στρατιωτικάς δαπάνας, αναβιβάζει το σύνολον εξωτερικής βοήθειας που παρεσχέθη εις την Ελλάδα από του τέλους του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου εις πλέον των 2.000.000.000 δολλαρίων».¹⁰

Κατατάσσει δε την Ελλάδα στην έβδομη θέση στον πίνακα των δεκαεπτά χωρών της Διοίκησης Οικονομικής Συνεργασίας (ΔΟΣ) που πήραν από τις ΗΠΑ βοήθεια μέσω του Σχεδίου Μάρσαλ, που μειώθηκε τον Απρίλη του 1948.¹¹

Η εκτίμηση της συμβολής αυτών των εισροών στην οικονομική ανασυγκρότηση και την εκβιομηχάνιση της ελληνικής οικονομίας, αποτέλεσε αντικείμενο έντονης συζήτησης και αντιπαράθεσης, ιδιαίτερα κατά τη διετία 1951 - 1952. Αφορμή ήταν η αναγγελία της απότομης μεγάλης περικοπής της αμερικανικής βοήθειας για το οικονομικό έτος 1952 - 1953 (από 182 εκατ. δολάρια το προηγούμενο έτος σε 81,2 εκατ. δολάρια).¹²

Αυτή η εξέλιξη οδήγησε σε μεγάλη περικοπή των δημόσιων επενδύσεων και περιορισμό της πιστοδότησης των ιδιωτικών, αφού δεν είχαν αναπτυχθεί ακόμα μηχανισμοί και δεν είχε προωθηθεί πολιτική ταχείας εσωτερικής συσσώρευσης.

Για την παραπέρα μελέτη των αποτελεσμάτων του Σχεδίου Μάρσαλ στο Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, Β' τόμος περιέχεται ολόκληρο κεφάλαιο υπό τον τίτλο «η συζήτηση για τη βιομηχανική και οικονομική ανάπτυξη της Ελλάδας μετά από την απελευθέρωση», καθώς, όπως σημειώνεται στην έκδοση «είναι σκόπιμο να παρουσιαστούν και να αναλυθούν οι αντιπαραθέσεις γύρω από την αξιοποίηση της αμερικανικής βοήθειας στο πλαίσιο της γενικότερης συζήτησης - και της αστικής αντιπαράθεσης - για την καθυστέρηση της "βιομηχανικής ανάπτυξης" στην Ελλάδα καθώς και της συνολικότερης συζήτησης για το ρόλο του ξένου παράγοντα στην εκβιομηχάνιση. Αυτό γίνεται αναγκαίο, γιατί η προγενέστερη καθυστέρηση στην εκβιομηχάνιση της Ελλάδας επιτάθηκε από τις καταστροφές του πολέμου και τις αναστολές που επέφερε στον καπιταλιστικό κρατικό μηχανισμό η όξυνση της ταξικής πάλης. Ετσι, το πρόβλημα της μεταπολεμικής ανασυγκρότησης ορθώθηκε πιο οξυμένο στην ελληνική οικονομία και περιπλέχτηκε με το πρόβλημα της στρατιωτικής και πολιτικής ενσωμάτωσής της στον ιμπεριαλιστικό συνασπισμό».¹³