Ο «Ριζοσπάστης» έχει τη χαρά και την τιμή να απευθυνθεί στον καθηγητή Γιώργο Κεντρωτή και να συζητήσουμε μαζί του για την παρούσα έκδοση, τα περιεχόμενά της, τον τρόπο που προσέγγισε τα ποιήματα, τη μετάφρασή τους, αλλά και γενικότερα για τον Δ. Σολωμό.

-- Τι είναι αυτό που καθιστά κατά τη γνώμη σας τον Σολωμό μεγάλο ποιητή; Ποια είναι τα στοιχεία που ξεχωρίζετε;

-- Στο έργο του Σολωμού συναντάμε για πρώτη φορά το «υψηλό» στοιχείο της ποίησης τόσο στη μορφή όσο και στο περιεχόμενο των ποιημάτων, που γράφτηκαν στην κοινή νεοελληνική. Προϋπήρξαν βεβαίως ο Κορνάρος και το Κρητικό Θέατρο, αλλά εκεί τα από διαλέκτου στοιχεία σφραγίζουν τα μεγαλοφυή δημιουργήματα. Ο Σολωμός επηρεάζεται από την κρητική ποίηση και τους κορυφαίους ιταλόφωνους ποιητές του παρελθόντος και συνάμα βαπτίζεται τόσο στη διαμορφωμένη γλωσσική παράδοση των δημοτικών τραγουδιών όσο και στην ποιητική τους. Δεν χρησιμοποιεί όμως μόνο τον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, αλλά και άλλα μέτρα, κυρίως ιταλικής κοπής, και μάλιστα με μεγάλη ποικιλία, για να χαράξει το ποιητικό πλαίσιο του έργου του.

Συνδυάζει τον κλασικισμό με τον ρομαντισμό και προτείνει έναν τρίτο τρόπο: Το «είδος μιχτό αλλά νόμιμο», στο οποίο απηχούνται οι πρωτοποριακές για την εποχή τους απόψεις του Χέγκελ για τη σύνθεση των αντιθέτων και την άρση ή υπέρβαση των επιμέρους στοιχείων. Συνηθίζει δε να συνοδεύει τις δημιουργίες του με στοχασμούς και σχόλια - κάτι πρωτόγνωρο - που συντελούν αποφασιστικά και στη βαθιά κατανόηση των στίχων του και στη διάπλαση ποιητικής θεωρίας.

Το σημαντικότερο στοιχείο της μεγαλοσύνης του Σολωμού έγκειται στο ότι στο έργο του διαμόρφωσε γλώσσα για το Γένος, όπως λεγόταν το έθνος στις μέρες του, βασισμένη στη λαϊκή λαλιά. Η κατηγορία, που του απεύθυναν οι «σοφολογιότατοι», ότι «βάνει παντού και στα πάντα δάσκαλο τον λαό» ήταν γι' αυτόν ο μέγιστος έπαινος. Δυστυχώς, όμως, οι πρωτοποριακές γλωσσικές και πολιτιστικές απόψεις του Σολωμού όχι μόνο δεν έγιναν δεκτές, αλλά και πολεμήθηκαν σκληρά από τους αντιδραστικούς εκπροσώπους της καθαρολογίας. Αν είχαν γίνει δεκτές, θα είχαμε γλιτώσει ενάμιση αιώνα «γλωσσικού σπαραγμού».

Ευτυχώς στις μέρες μας ο Σολωμός έχει παύσει να είναι απλώς ο ποιητής του Εθνικού Υμνου, καθώς πια εξετάζεται και μελετάται ως πρωτοπόρος και ανακαινιστικός λυρικός εντός του πολιτιστικού πλαισίου της εποχής του και με προβολές στο σήμερα. Ο Σολωμός είναι μέγας, γιατί εμπνέει (και μάλιστα πολύ περισσότερο από ό,τι στα χρόνια του) τους σύγχρονους ποιητές και με τις ποιητικές του φόρμες και με το βαθύ ανθρώπινο περιεχόμενο της πένας του: Με τον έρωτα για τη ζωή και την ελευθερία.

-- Μπορεί τα πιο γνωστά έργα του Σολωμού να είναι ο «Υμνος εις την Ελευθερία» και οι «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι», ωστόσο το έργο του είναι ευρύτατο. Το βιβλίο σας καταπιάνεται με ένα σχετικά λιγότερο γνωστό κομμάτι από το έργο του Σολωμού. Δώστε μας μια περιγραφή για τα περιεχόμενα του βιβλίου. Από πού έλκει τη θεματολογία του σε αυτά τα ιταλικά ποιήματα και κείμενά του;

-- Ο Σολωμός ήταν ιταλόφωνος Βρετανός υπήκοος με ελληνική εθνική συνείδηση. Σε όλη του τη ζωή μιλούσε Ιταλικά. Τα Ελληνικά τα έμαθε μέσα από τη μελέτη των δημοτικών τραγουδιών. Τα ιταλικά του ποιήματα γράφτηκαν σε τρεις χρονικές περιόδους. Τα πιο πολλά γράφτηκαν στη Ζάκυνθο μεταξύ 1818 και 1823. Μερικά είχαν γραφτεί στην Ιταλία, όπου έζησε μέχρι το 1818. Τα σημαντικότερα γράφτηκαν στην Κέρκυρα κατά την τελευταία δεκαετία της ζωής του (1847-1857). Εγραψε τερτσίνες, οκτάβες και μεγάλο πλήθος σονέτων.

Η θεματολογία του κινήθηκε κατά βάση ανάμεσα στη θρησκευτικότητα (με αναφορές στο «Ασμα Ασμάτων», στο χριστιανικό εορτολόγιο και στα Πάθη του Ιησού Χριστού) και στον έρωτα, αλλά απαντώνται και ποιήματα αφιερωμένα σε προσφιλή του πρόσωπα, σε μεγάλους λογοτέχνες (στον Δάντη, στον Πετράρχη και στον Ούγο Φόσκολο) και σε πολιτικές προσωπικότητες (υπέρ και εναντίον του Ναπολέοντα), στον πατριωτισμό των αγωνιζόμενων Ελλήνων. Συνέγραψε επίσης σατιρικά ποιήματα και νεκρολογίες, σημαντικότερη των οποίων είναι το Εγκώμιο προς τον Ούγο Φόσκολο.

Τα περισσότερα ποιήματα γράφτηκαν κατά παραγγελία της εκάστοτε φιλολογικής συντροφιάς του, γι' αυτό και οι ρίμες τους είναι προκαθορισμένες, εκ των προτέρων δοσμένες. Ο ποιητής απλώς συμπλήρωνε το υπόλοιπο μέρος τους. Και είναι θαύμα που σώθηκαν όσα σώθηκαν, γιατί τα πιο πολλά από αυτά (ως «παιχνίδια» που ήσαν) δεν προορίζονταν να δημοσιευτούν ποτέ. Και ενώ ήδη οι πρώτες ιταλικές συνθέσεις του προαγγέλλουν ευκρινώς την ποιητική του δεινότητα, οι τελευταίες του (το «Ελληνικό πλοιάριο», η «Γυναίκα με το μαγνάδι», η «Σαπφώ», ο «Ορφέας», η «Ελληνίδα Μάνα») τον κατατάσσουν στις μεγάλες μορφές του ιταλικού «Παρνασσού».

-- Ο Σολωμός θεωρείται από πολλούς ένας από τους διαμορφωτές της σύγχρονής μας γλώσσας. Ποια είναι η άποψή σας πάνω σε αυτό;

-- Η απάντηση βρίσκεται τόσο στην ποίησή του όσο και στο δοκίμιό του «Διάλογος», που συνέγραψε το 1823. Το τελευταίο είναι ένα προγραμματικά πολιτικό κείμενο για την ελληνική γλώσσα, όπου ο ποιητής εκφράζεται μαχητικά υπέρ της δημοτικής ως γλώσσας του λαού. Γι' αυτόν η γλώσσα του νέου κράτους, που προσδοκούσε ότι θα ιδρυόταν μετά τη νικηφόρα Επανάσταση του 1821, θα στηριζόταν στην παράδοση της δημοτικής μούσας και στην καθημερινή ομιλία των Ελλήνων, όπου όμως θα υπήρχε χώρος για τις λόγιες επιβιώσεις από παλιότερες μορφές της Ελληνικής, για τα έργα της λογοτεχνίας και για τις «ξένες λέξες». Ο Σολωμός, εκτός από μεγάλος ποιητής, είναι εξίσου μεγάλος και διορατικός στοχαστής. Διαβλέπει προς τα πού βαίνουν τα πράγματα στη λογοτεχνία και αγωνίζεται να εκπονήσει ένα δημιουργικό σύνταγμα όχι απλώς μακράς πνοής, αλλά ες αεί.

-- Μιλήσατε για τη μετάφραση ως μίμηση. Εξηγήστε μας πώς προσεγγίζετε στο βιβλίο σας τη μετάφραση των Ιταλικών του Σολωμού.

-- Η μετάφραση, κοιταγμένη από τη μεριά του υποκειμένου, είναι έργο του εκάστοτε συγκεκριμένου μεταφραστή. Κοιταγμένη από τη μεριά του αντικειμένου είναι μιμητική επανάληψη με ερμηνευτική δύναμη μέσα στον χρόνο. Στη μετάφραση των ιταλικών ποιημάτων συνδυάζω τη σημερινή γλώσσα με στοιχεία παρμένα από τα ελληνικά ποιήματα του Σολωμού καθώς και από την επτανησιακή διάλεκτο. Εχω προκρίνει δηλαδή μία «μιχτότητα» στην απόδοση. Ο αναγνώστης θα ανακαλύψει στο μετάφρασμά μου λέξεις και εκφράσεις γνήσια σολωμικές, όπως επίσης και ατόφιες κάποιες αποδόσεις των ιταλικών του στίχων από τον ίδιο τον Σολωμό. Είναι σαν να εκτελείται ένα παλιό μουσικό έργο με όργανα εποχής. Η μετάφρασή μου είναι έμμετρη και έρρυθμη κατά το παράδειγμα του πρωτοτύπου: Το σονέτο, π.χ., μόνο αν μεταφραστεί ως σονέτο, μπορεί να έχει λογοτεχνική αξία, ενώ μια πεζόμορφη μετάφρασή του, όσο καλή και αν είναι, δεν μπορεί να υπερβεί τα όρια της φιλολογίας. Η ποίηση μεταφράζεται ποιητικά, για να είναι όντως μίμηση και για να παραμένει ποίηση και στη γλώσσα υποδοχής του πρωτοτύπου.

«Χόρεψε πάνω στο φτερό του καρχαρία», γράφει ο Καββαδίας σε ένα ποίημά του. Και αυτός ο στίχος έμελλε να είναι και ο τίτλος του τελευταίου δίσκου που επιμελήθηκε ο μεγάλος Θάνος Μικρούτσικος, λίγο πριν «φύγει» από τη ζωή και κυκλοφόρησε, με μεγάλη επιτυχία, τον περασμένο Δεκέμβρη.

Ηταν, άλλωστε, μια από τις αγαπημένες του φράσεις. Και ήταν η δικιά του μελοποίηση πάνω στον Καββαδία που μας βοήθησε να κατανοήσουμε τη βαθύτερη παρακίνηση του ποιητή. «Είμαστε εδώ, για να κάνουμε δυνατό και ρεαλιστικό το αδύνατο. Και μόνο έτσι, η πιο όμορφη θάλασσα θα έρθει, ακόμα κι αν αυτή τη στιγμή φαίνεται μακριά στον ορίζοντα...».

Πλέον, κυκλοφορεί και σε συλλεκτικό βινύλιο από το ogdoo.gr.

Ο δίσκος περιέχει την τελευταία προσέγγιση του συνθέτη πάνω στο πιο δημοφιλές έργο του, τη μελοποιημένη ποίηση του Νίκου Καββαδία, μέσα από μια καινούρια ματιά (3 πιάνα, 3 φωνές και πνευστά), όπως ηχογραφήθηκε σε συναυλία στο Μέγαρο Μουσικής το Μάη του 2019. Απαιτεί από τους μουσικούς μεγάλη πειθαρχία, δυνατότητες αυτοσχεδιασμού και υψηλές δεξιοτεχνικές ικανότητες. Είναι η κατάληξη των συνεχών αναζητήσεων του συνθέτη όλα τα χρόνια που μεσολάβησαν από τη σύνθεση των τραγουδιών. Είχαν προηγηθεί το 1979 ο «Σταυρός του Νότου», που θεωρείται ένας από τους πιο σημαντικούς δίσκους στην ιστορία της ελληνικής δισκογραφίας, οι «Γραμμές των Οριζόντων» το 1991, που αποτύπωσαν με έναν πολύ δυνατό τρόπο τον βαθύτερο δεσμό του συνθέτη με την ποίηση του Καββαδία, και το 2005 εκδόθηκε η τρίτη εκδοχή αυτής της εργασίας, με τίτλο «Live στο Μέγαρο». Για τον Θ. Μικρούτσικο, η θάλασσα, το πλοίο, το ταξίδι, τα λιμάνια είναι το πεδίο που χρησιμοποιεί ο Καββαδίας για να πει άλλα πράγματα, πολύ σημαντικά και διαχρονικά.

Τα έργα ερμηνεύουν οι κορυφαίοι ερμηνευτές Χρήστος Θηβαίος, Κώστας Θωμαΐδης και Ρίτα Αντωνοπούλου. Στο πιάνο οι εξαιρετικοί σολίστες Μάξιμος Δράκος, Θοδωρής Οικονόμου και ο ίδιος ο συνθέτης. Στα πνευστά ο σπουδαίος Θύμιος Παπαδόπουλος.

Στο πλαίσιο της κινητοποίησης ο «Ριζοσπάστης» μίλησε με τον Αχιλλέα Σίμο, γραμματέα του Παραρτήματος Λάρισας του Πανελλήνιου Μουσικού Συλλόγου, την Λίνα Καρέτσου, γραμματέα του Παραρτήματος Τρικάλων, και τον Αρη Φαλιάγκα, πρόεδρο του Παραρτήματος Καρδίτσας.

Στη Θεσσαλία τον τελευταίο χρόνο συγκροτήθηκαν τρία παραρτήματα του Πανελλήνιου Μουσικού Συλλόγου. Η κουβέντα μας, λοιπόν, επικεντρώθηκε γύρω από αυτές τις διεργασίες, αλλά και τη δράση που έχουν αναπτύξει τα σωματεία. Ο Αχ. Σίμος αναφέρει ότι «η δημιουργία του παραρτήματος ήταν επιτακτική ανάγκη, ώστε να οργανωθούμε και να παλέψουμε για την τέχνη μας. Μέσα από συζητήσεις, συσκέψεις και αγωνιστικές διαδικασίες "γεννήθηκε" πέρσι στις 10 Ιούνη και σήμερα αριθμεί περίπου 90 μέλη. Μια σειρά από δράσεις έχουν γίνει όλο αυτό το διάστημα. Αξίζει να θυμηθούμε: Τις πανθεσσαλικές κινητοποιήσεις, τη διαδικτυακή συναυλία τον περασμένο χειμώνα με τη συμμετοχή 62 μουσικών, το τριήμερο δράσης #artattack όπου συμμετείχαν πάνω από 60 καλλιτέχνες, την Πρωτομαγιά. Κάπως έτσι φτάσαμε έως εδώ και έτσι πρέπει να συνεχίσουμε».

Από την πλευρά της, η Λίνα Καρέτσου επισημαίνει πως «στα Τρίκαλα, εδώ και αρκετά χρόνια δεν υπήρχε κάποιο ενεργό σωματείο μουσικών. Μέσα στις δύσκολες συνθήκες της πανδημίας, αναδείχθηκε η ανάγκη δημιουργίας ενός μουσικού σωματείου, για να παλέψουμε για τα δίκαια αιτήματά μας. Ετσι, πριν από 1 χρόνο ιδρύθηκε το Παράρτημα Τρικάλων του Πανελλήνιου Μουσικού Συλλόγου. Τα Τρίκαλα, η πόλη του Τσιτσάνη, του Καλδάρα, του Βίρβου, του Μητροπάνου και άλλων πολλών σπουδαίων καλλιτεχνών που άφησαν πίσω τους μεγάλη μουσική παρακαταθήκη, δεν θα μπορούσαν να μην συμμετέχουν ενεργά σε αυτόν τον αγώνα. Ολο αυτό το διάστημα δεν μείναμε αμέτοχοι, δεν σκύψαμε το κεφάλι. Ημασταν στους δρόμους, συμμετείχαμε στις κινητοποιήσεις σε Λάρισα και Βόλο, ενώσαμε τις φωνές μας με τους υγειονομικούς, τους εκπαιδευτικούς και ήμασταν δίπλα στον λαό που ζει πρωτόγνωρες στιγμές αλλά δεν το βάζει κάτω. Πραγματοποιήσαμε τη διαδικτυακή συναυλία "Τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο", με σκοπό τη δημιουργία ταμείου αλληλεγγύης για τη στήριξη συναδέλφων».

Ενώ ο Αρης Φαλιάγκας συμπληρώνει: «Το νεοσύστατο Παράρτημα δίνει το "παρών", για να πάρουμε τις ζωές μας πίσω. Εχουμε διανύσει μόνο έναν μήνα από τη σύστασή μας, αλλά αυτό δεν μας εμπόδισε να είμαστε ενεργοί και παρόντες στο πλάι άλλων κοινωνικών ομάδων της πόλης μας. Δίπλα στους πλημμυροπαθείς, κοντά στους φοιτητές της Κτηνιατρικής Σχολής, μαζί με ιατρούς και νοσηλευτές, αντάμα στον αγώνα για την προστασία των Αγράφων. Μία μερίδα μουσικών της Καρδίτσας έδωσαν και πήραν αλληλεγγύη, στήριξη και ζεστασιά. Αλίμονο στον μουσικό που ακούει μόνο τη μελωδία και δεν λαμβάνει τις "συγχορδίες" από τους παλμούς των πληγωμένων ψυχών γύρω του. Αλίμονο στον ζωγράφο που ρίχνει το βλέμμα του μόνο στα χρώματα του πίνακα κι όχι στη σκληρή κι ασπρόμαυρη πραγματικότητα. Αλίμονο στον ερμηνευτή που χαρίζει τη φωνή του μόνο στο τραγούδι και δεν την ενώνει με τους ήχους της αγάπης και του ανθρωπισμού. Αλλωστε, αυτό είναι το νόημα της δημιουργίας συλλογικοτήτων. Οδηγός μας σε αυτήν την πρωτόγνωρα δύσκολη διαδρομή είναι η ανάγκη ύπαρξης και διατήρησης του πνεύματος. Ας ενωθούμε δυναμικά γι' αυτό το καλύτερο αύριο, για το αύριο των παιδιών μας».

Μιλώντας για την «επόμενη μέρα», ο Αχ. Σίμος αναδεικνύει πως «ήδη με την προβλεπόμενη αποζημίωση ειδικού σκοπού υπάρχει καθυστέρηση. Ακόμα δεν γνωρίζουμε τι θα γίνει με γάμους, πανηγύρια, όπου ένα κομμάτι, ιδιαίτερα οι παραδοσιακοί μουσικοί, περιμένει αυτούς τους μήνες του καλοκαιριού, για να εργαστεί και να βγάλει το εισόδημα, μπορεί και όλης της χρονιάς. Τώρα που μας θέλουν μάνατζερ του εαυτού μας, τώρα που στον Πολιτισμό παίζουν μπάλα οι "μεγάλοι εργολάβοι", τώρα που μας θέλουν να δουλεύουμε "ευέλικτα", τώρα που χτυπάνε τη συλλογική δράση των σωματείων, εμείς χρειάζεται να μείνουμε ενωμένοι με τα αιτήματα και τον προσανατολισμό μας. Οι σκηνές λίγες, οι παραγωγές λιγότερες, άρα και τα μεροκάματα... Τι θα γίνει; Θα αρχίσουμε να τρώμε ο ένας τον άλλον για μια θέση στο πάλκο; Θα ψάχνουμε για ευκαιρίες και ατομικές λύσεις; Απέτυχαν όλα αυτά παταγωδώς... Εκτός αν θέλει κάποιος να είναι το χαλί στη γυαλιστερή βιομηχανία του Θεάματος. Εχει αποδείξει η ζωή και η πρόσφατη εμπειρία πως η οργανωμένη και συλλογική δράση μέσα από το σωματείο, διεκδικώντας συγκροτημένα δικαιώματα, μπορεί να φέρει αποτέλεσμα. Κυβερνήσεις και επιχειρηματικά συμφέροντα φοβούνται τη συλλογικότητα. Ας κάνουμε τους φόβους τους λοιπόν πραγματικότητα».

Η Λίνα Καρέτσου συμπληρώνει λέγοντας: «Η κυβέρνηση από την πρώτη στιγμή της πανδημίας έδειξε ξεκάθαρα ότι δεν μας υπολογίζει και ότι θεωρεί την Τέχνη ως ένα είδος πολυτελείας στα χέρια λίγων και πάντα με τους δικούς τους όρους. Οπως φαίνεται, έχουμε ακόμα δρόμο μπροστά μας. Ο δρόμος αυτός σίγουρα δεν θα είναι εύκολος αλλά η Ιστορία έχει δείξει ότι τίποτα δεν μας χαρίζεται. Μόνο μέσα από τη συλλογικότητα, την αλληλεγγύη και τους αγώνες μας μπορούμε να πάρουμε τη ζωή στα χέρια μας και να κερδίσουμε. Οπως διαβάζουμε στα κείμενα του Μπ. Μπρεχτ, "Κι η Τέχνη πρέπει σ' αυτούς τους δύσκολους καιρούς των αποφάσεων ν' αποφασίσει. Μπορεί να κάνει τον εαυτό της όργανο μιας μικρής μερίδας ορισμένων που παίζουν τις θεότητες της μοίρας για τους πολλούς και που απαιτούν μια πίστη που πρέπει πρώτ' απ' όλα να είναι τυφλή, και μπορεί να σταθεί στο πλευρό των πολλών και να βάλει τη μοίρα τους στα δικά τους χέρια"».