Σάββατο 5 Δεκέμβρη 2020 - Κυριακή 6 Δεκέμβρη 2020
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
ΙΣΤΟΡΙΑ
ΕΝΘΕΤΗ ΕΚΔΟΣΗ: "76 χρόνια από τη Μάχη της Αθήνας - Δεκέμβρης 1944"
76 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΗΡΩΙΚΗ ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΗΣ 1944
Το πλαίσιο των εξελίξεων που οδήγησε στο Δεκέμβρη...

Κατά τους τελευταίους μήνες της κατοχικής περιόδου είχαν διαμορφωθεί στη χώρα συνθήκες επαναστατικής κατάστασης, που η κορύφωσή της συντελέστηκε κατά το διάστημα Οκτώβρη - Δεκέμβρη 1944.

Ο ΕΛΑΣ κυριαρχούσε στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας, ενώ ο σμπαραλιασμένος κρατικός μηχανισμός δεν ελεγχόταν από καμία «επίσημη» αστική κυβέρνηση. Η κυβέρνηση Παπανδρέου παρέμενε θεατής από το Κάιρο και, παρά τις συμφωνίες που είχαν προηγηθεί με το ΕΑΜ, δεν είχε ακόμα εξασφαλίσει τις κατάλληλες συνθήκες για την επιστροφή της στην Ελλάδα.

Σε αντίθεση με τις απαξιωμένες στη λαϊκή συνείδηση αστικές δυνάμεις, το κύρος και η επιρροή του ΚΚΕ αυξάνονται σταθερά. Το ΚΚΕ, το οποίο είχε μόλις 350 μέλη εκτός φυλακών το Μάη του 1941, έφτασε τα 12.000 μέλη το Δεκέμβρη του 1942, 70.000 το Νοέμβρη του 1943, 180.000 το Γενάρη του '44 και τέλος περίπου 400.000 την περίοδο της Απελευθέρωσης.

Τις παραμονές της Απελευθέρωσης ο ΕΛΑΣ αριθμούσε 77.535 αξιωματικούς και μαχητές, ενώ 50.000 ήταν οι έφεδροι ΕΛΑΣίτες και 6.000 οι άντρες της Εθνικής Πολιτοφυλακής.

Το ίδιο χρονικό διάστημα, το ΕΑΜ αριθμούσε περίπου 1.500.000 μέλη.

Ουσιαστικά ακόμα και η αποβίβαση της κυβέρνησης Παπανδρέου στον Πειραιά εξαρτιόταν αποκλειστικά από τη συναίνεση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ.


Η κυβέρνηση Παπανδρέου δεν είχε καταφέρει να αποκτήσει τα απαραίτητα στρατιωτικά στηρίγματα που τόσο καιρό επιζητούσε. Υστερα από το χτύπημα του φιλοΕΑΜικού κινήματος της Μέσης Ανατολής και τη φυλάκιση περίπου 15.000 ανδρών (από τους συνολικά 18.000) του ελληνικού στρατού (ΑΣΟ, ΑΟΑ, ΑΟΝ) σε στρατόπεδα στην Αίγυπτο και αλλού, ένα πολύ μικρό μόνο μέρος του αστικού στρατού (Ιερός Λόχος, Ορεινή Ταξιαρχία κ.λπ.) στήριζε την κυβέρνηση μακριά από τη χώρα, ενώ ο ΕΔΕΣ βρισκόταν στην Ηπειρο εγκλωβισμενος από τον ΕΛΑΣ.

Το κύρος των αστικών πολιτικών δυνάμεων στο λαό βρισκόταν στο χαμηλότερο σημείο και η όποια οργανωτική τους υπόσταση παρουσίαζε στοιχεία πλήρους αποσύνθεσης, γεγονός που καθιστούσε απολύτως αδύνατο τον έλεγχο ενός λαού ένοπλου, οργανωμένου στις λαϊκές οργανώσεις της Αντίστασης και αποφασισμένου να παλέψει ενάντια σε ξένους και ντόπιους δυνάστες.

Από τις αρχές του 1944 διαφαίνεται ότι η Απελευθέρωση είναι θέμα λίγων μηνών, κάτι το οποίο φουντώνει τις πολιτικές διεργασίες εντός και εκτός της χώρας. Μέσα σ' αυτό το κλίμα που διαμορφώνεται, οι Βρετανοί εντείνουν τις προσπάθειές τους να συσπειρώσουν τον αστικό πολιτικό κόσμο και να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις της επαναφοράς της αστικής κυβέρνησης από την Αίγυπτο στην Ελλάδα. Κορύφωση αυτών των προσπαθειών αποτελούν η συγκέντρωση των εκπροσώπων του αστικού πολιτικού κόσμου στη Μ. Ανατολή και η σύγκληση «Συνεδρίου», που με τη συμμετοχή εκπροσώπων του ΚΚΕ - ΕΑΜ πραγματοποιήθηκε σε ξενοδοχείο κοντά στη Βηρυτό, από 17 έως 20 Μάη 1944.

Το Συμβόλαιο του Λιβάνου επικύρωσε τη συγκρότηση της λεγόμενης «Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας», υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου. Η αναγνώρισή της από πλευράς του ΚΚΕ - ΕΑΜ τής έδινε το απαραίτητο κύρος, ενώ παράλληλα αναγνώριζε de facto τους απαξιωμένους από την πλειοψηφία του λαού αστούς πολιτικούς ως ισότιμους του ΕΑΜ «συμμάχους» και έτσι τους «νομιμοποιούσε» στη λαϊκή συνείδηση. Στις 26 Σεπτέμβρη 1944, υπογράφεται στην Καζέρτα της Ιταλίας Συμφωνία μεταξύ της κυβέρνησης Παπανδρέου, του ΕΛΑΣ, του ΕΔΕΣ και των Βρετανών αντιπροσώπων των Συμμαχικών Δυνάμεων Μεσογείου, βάσει της οποίας όλες οι αντάρτικες δυνάμεις υπάγονται στις διαταγές της κυβέρνησης, η οποία με τη σειρά της «θέτει τας δυνάμεις ταύτας υπό τας διαταγάς του στρατηγού Σκόμπι».

Οπως φάνηκε και από την πορεία των πραγμάτων: «Η Συμφωνία του Λιβάνου επιβεβαιώνει ότι ανάμεσα σε αντίπαλες τάξεις δεν μπορεί να υπάρξει "ισορροπία". Γι' αυτό και καμία συμφωνία μεταξύ τους δεν μπορούσε να έχει αμοιβαία επωφελή χαρακτήρα, να χρησιμοποιηθεί για φιλολαϊκές εξελίξεις από το ΚΚΕ, ως πρωτοπορία του εργατικού κινήματος, καθώς και από το ΕΑΜ» (Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, 1939 - 1949).

Οι απαράδεκτες αυτές συμφωνίες ήταν απόδειξη ότι η καθοδήγηση του ΚΚΕ και του ΕΑΜικού κινήματος δεν ήταν σε θέση, τόσο προγραμματικά όσο και από την άποψη της τρέχουσας πολιτικής ετοιμότητας, να δρομολογήσει τη ρήξη, έστω και την ύστατη στιγμή.

Στις 12 Οκτώβρη μία απέραντη λαοθάλασσα πλημμυρίζει τους δρόμους. Ο λαός της Αθήνας και του Πειραιά ξεχύνεται στις συγκεντρώσεις που οργανώνει το ΕΑΜ στο κέντρο της πρωτεύουσας και στις συνοικίες. Το νέο ότι ο ΕΛΑΣ ανέβασε την ελληνική σημαία στην Ακρόπολη, απ' όπου νωρίτερα οι Γερμανοί φεύγοντας είχαν κατεβάσει τη ναζιστική, έκανε αστραπιαία, στόμα με στόμα, το γύρο της πρωτεύουσας. «ΛΕΥΤΕΡΙΑ! ΛΕΥΤΕΡΙΑ! Η ΑΘΗΝΑ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ», γράφει ο «Ριζοσπάστης» την επόμενη μέρα. «Χάθηκε το βρωμερό κουρέλι του φασισμού από την Ακρόπολη... Η μπαρουτοκαπνισμένη Αθήνα, που γνώρισε την πείνα και το βόλι του κατακτητή, το στιλέτο του προδότη... ξεχύθηκε ζωντανή ανθρωποθάλασσα να διαλαλήσει τη νίκη της... Διαδήλωση που πρώτη φορά βλέπει η Αθήνα, ξεχύνονται από παντού, από το Σύνταγμα ως την Ομόνοια... Και πάνω από όλα μία φωνή που αγκαλιάζει όλη την Αθήνα... ΕΑΜ! ΕΑΜ!».

Η κατάσταση που επικρατούσε στην Αθήνα είχε δημιουργήσει φόβο στους κόλπους της κυβέρνησης Παπανδρέου. Ηδη από τις παραμονές της Απελευθέρωσης, οι ανησυχίες για επαναστατική κατάληψη της Αθήνας από τον ΕΛΑΣ είχαν φουντώσει.

Ενα μήνα πριν από την Απελευθέρωση, ο Παπανδρέου, απευθυνόμενος στον Ελληνα πρέσβη στο Λονδινο, Αθ. Αγνίδη, έγραφε σε επιστολή του: «Είναι άπειρος η στενοχώρια μου εκ τοιαύτης καταστάσεως οποίαν δεν ανεκοίνωσα Υπουργικόν Συμβούλιον ίνα μη ενσπείρω απογοήτευσιν. Συνεπεία τοιαύτης καταστάσεως πρόκειται να είναι:

Πρώτον: ότι απελευθέρωσις θα θεωρηθεί περίπου έργον ΕΑΜ οποίον καταλαμβάνει αμέσως περιφέρειας εκκενούμενας υπό Γερμανών.

Δεύτερον: ότι Κυβέρνησις μεταβαίνουσα Αθήνας και στερούμενη και ιδίας και συμμαχικής δυνάμεως θα είναι ουσιαστικώς αιχμάλωτος ΕΑΜ.

Τρίτον: ότι Βρετανικόν γόητρον θα υποστεί σοβαράν ελάττωσιν, και

Τέταρτον: ότι Βρετανικαί δυνάμεις όταν βραδύτερον καταστούν διαθέσιμοι ουδεμίαν δικαιολογίαν θα έχουν όπως έλθουν Ελλάδα εφόσον απελευθέρωσις έχει συντελεστεί.

...Θεωρώ εθνικόν καθήκον μου όπως εκ μέρους μαρτυρικού Ελληνικού Εθνους πιστού και αφοσιωμένου φίλου Μ. Βρετανίας εκφράσω βαθυτάτην πικρίαν μου και προς την Βρετανική Κυβέρνησιν και προσωπικώς προς Πρωθυπουργόν κ. Τσώρτσιλ και να παρακαλέσω θερμότατα όπως διά πάσης θυσίας ευρεθούν αι ολίγαι απαιτούμεναι συμμαχικαί δυνάμεις προς άμεσον απελευθέρωσιν Ελλάδος υπό συμμαχικών στρατευμάτων».

Το «χρονικό» της μάχης του Δεκέμβρη

Αποσπάσματα από το Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ 1918 - 1949

Ο Τσόρτσιλ στην Αθήνα, Χριστούγεννα 1944
Ο Τσόρτσιλ στην Αθήνα, Χριστούγεννα 1944
Στα τέλη Νοέμβρη 1944 η πολιτική κρίση στους κόλπους της κυβέρνησης «Εθνικής Ενότητας» έφτασε στο αποκορύφωμά της με αιχμή τον αφοπλισμό του λαϊκού κινήματος, του ΕΛΑΣ.

Το βράδυ της 30ής του μήνα ο Γ. Παπανδρέου, παρακάμπτοντας τους υπουργούς του ΕΑΜ και τις ξεκάθαρα διατυπωμένες ενστάσεις τους, έδωσε στον Τύπο απόφαση, με την οποία όριζε για κάποιες περιοχές την 1η Δεκέμβρη ως μέρα παράδοσης του οπλισμού της Εθνικής Πολιτοφυλακής και ανάληψης της «τήρησης της τάξης» από τα υπό σύσταση Τάγματα Εθνοφυλακής. Οσοι δεν συμμορφώνονταν απειλούνταν με ποινικές διώξεις.

Ταυτόχρονα με τη δημοσιοποίηση της απόφασης του Γ. Παπανδρέου, εκδόθηκε από τον Βρετανό στρατηγό Ρ. Σκόμπι Ημερήσια Διαταγή με την οποία αναγγελλόταν η διάλυση της Εθνικής Πολιτοφυλακής από την 1η Δεκέμβρη και των ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ από τις 10 έως τις 20 του ίδιου μήνα1.

Την ίδια μέρα, οι υπουργοί του ΕΑΜ Α. Σβώλος, Γ. Ζεύγος, Μ. Πορφυρογένης, Ν. Ασκούτσης, Η. Τσιριμώκος και Α. Αγγελόπουλος υπέβαλαν τις παραιτήσεις τους από την κυβέρνηση «Εθνικής Ενότητας» σε ένδειξη διαμαρτυρίας (λίγο αργότερα παραιτήθηκε και ο υφυπουργός Στρατιωτικών Πτολεμαίος Σαρηγιάννης).

Αψηφώντας τις διαταγές των Παπανδρέου και Σκόμπι η Εθνική Πολιτοφυλακή δεν παρέδωσε τον οπλισμό της, ενώ μαζικές και μαχητικές εκδηλώσεις ξέσπασαν σε όλη την Ελλάδα κατά του αφοπλισμού του ΕΛΑΣ2.

Την ίδια στιγμή, η Ορεινή Ταξιαρχία ακροβολίστηκε στους λόφους του Υμηττού, μεταξύ των συνοικιών Ζωγράφου και Καισαριανής, ενώ ο Ναπ. Ζέρβας αναχώρησε βιαστικά για την Ηπειρο, όπου βρισκόταν ο κύριος όγκος των δυνάμεων του ΕΔΕΣ3.

Παίρνοντας υπόψη τα παραπάνω, το Α΄ Σώμα Στρατού του ΕΛΑΣ εκπόνησε Σχέδιον Ενεργείας με σκοπό την αντιμετώπιση «παντός πραξικοπήματος της αντιδράσεως». Το Σχέδιο εντόπιζε τις δυνάμεις που διέθετε ο αντίπαλος σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, χαράσσοντας ταυτόχρονα τις βασικές κατευθυντήριες γραμμές για την εξουδετέρωση - αντιμετώπισή τους4.


Απέναντι σε μια εκτιμώμενη δύναμη 11.000 περίπου ανδρών5,που είχε στη διάθεσή της τη δεδομένη στιγμή η αστική τάξη στην πρωτεύουσα (πλην των Βρετανών6), ο ΕΛΑΣ μπορούσε σε πρώτη φάση να αντιπαρατάξει 10.350 μαχητές7.

Στις 2 Δεκέμβρη το υπουργικό συμβούλιο - δίχως πλέον τους ΕΑΜικούς αντιπροσώπους - υπέγραψε το Διάταγμα για τη διάλυση του ΕΛΑΣ, του ΕΛΑΝ, του ΕΔΕΣ «και πάσης άλλης τυχόν υφιστάμενης οργανώσεως», κηρύσσοντας ταυτόχρονα την «επιστράτευσιν απάντων των εφέδρων αξιωματικών και οπλιτών». Μέρα έναρξης της αποστράτευσης ορίστηκε η 10η Δεκέμβρη8.

Η ΚΕ του ΕΑΜ σε μια ολονύκτια συνεδρίαση (30 Νοέμβρη - 1 Δεκέμβρη) είχε ήδη αποφασίσει: α) Να απευθύνει έκκληση προς τις συμμαχικές κυβερνήσεις της Βρετανίας, της ΕΣΣΔ και των ΗΠΑ. β) Να πραγματοποιηθεί παλλαϊκή συγκέντρωση στην πλατεία Συντάγματος την Κυριακή 3 Δεκέμβρη. γ) Να κηρυχθεί παλλαϊκή απεργία τη Δευτέρα 4 Δεκέμβρη. δ) Να ανασυγκροτηθεί η ΚΕ του ΕΛΑΣ9.

Η κυβέρνηση Παπανδρέου αρχικά έδωσε την άδεια για τη συγκέντρωση της Κυριακής. Λίγες ώρες αργότερα, ωστόσο, την ανακάλεσε. Οπως ενημέρωσε τον Βρετανό πρέσβη Ρ. Λίπερ ο υπουργός Εφοδιασμού, Θεμ. Τσάτσος, «το υπουργικό συμβούλιο αποφάσισε να δώσει εντολή στην αστυνομία να σταματήσει τη διαδήλωση ακόμη και με τα όπλα»10. Στις 2 Δεκέμβρη αποβιβάστηκαν στο Φάληρο 6.000 Βρετανοί στρατιώτες και 2 ελληνικά τάγματα από την Αίγυπτο11.

Από τη μεριά τους, οι δυνάμεις του ΕΑΜ και του ΚΚΕ είχαν ριχτεί στη μάχη για την επιτυχία του κυριακάτικου συλλαλητηρίου. Θα αψηφούσαν την απαγόρευση. Ο ΕΛΑΣ θα έπαιρνε μέρος, αλλά άοπλος, ενώ όλες οι κομματικές, ΕΑΜικές και ΕΛΑΣίτικες δυνάμεις θέτονταν σε επιφυλακή. Η διοίκηση του Α΄ Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ μεταφέρθηκε στην Κυψέλη, δίπλα στην ΚΟΑ του ΚΚΕ, για παν ενδεχόμενο12.

Αρχίζει η σύγκρουση


Στις 3 Δεκέμβρη, από νωρίς το πρωί, χιλιάδες κόσμου άρχισαν να συρρέουν στις προσυγκεντρώσεις, που είχαν καθοριστεί σε κάθε λαϊκή συνοικία της Αθήνας και του Πειραιά. Σύντομα, τα δεκάδες ρυάκια λαού συνέκλιναν σε μια τεράστια λαοθάλασσα με κατεύθυνση την πλατεία Συντάγματος. Καθώς η κεφαλή της πορείας πλησίαζε την πλατεία, οι δυνάμεις του Εβερτ13,που ήταν παραταγμένες μπροστά στο κτίριο του Αρχηγείου της Αστυνομίας (γωνία Πανεπιστημίου & Βασιλίσσης Σοφίας), άνοιξαν πυρ στο άοπλο πλήθος. Οι πυροβολισμοί πύκνωσαν από διάφορες κατευθύνσεις σκορπώντας το θάνατο. Ο απολογισμός αυτής της επίθεσης ήταν 21 νεκροί και 140 τραυματίες14.

Στις 14.30 το Α΄ ΣΣ του ΕΛΑΣ εξέδωσε «Διαταγή επιχειρήσεων» για την εφαρμογή του Σχεδίου Ενεργείας από την επομένη το πρωί. Ακολούθως, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ διατάχθηκαν να προχωρήσουν στον αφοπλισμό των αστυνομικών τμημάτων και της Χωροφυλακής, αποφεύγοντας ταυτόχρονα κάθε εμπλοκή με τους Βρετανούς. Διατάχθηκε επίσης η κινητοποίηση της ΙΙ Μεραρχίας και του Μηχανοκίνητου Τμήματος του ΕΛΑΣ.

Κατά τα μεσάνυχτα, ωστόσο, εκδόθηκε νέα διαταγή, η οποία ακύρωνε την προηγούμενη, περιορίζοντας τη δράση του ΕΛΑΣ στον αφοπλισμό της Χωροφυλακής των προαστίων και τη συντριβή των Χιτών που βρίσκονταν συγκεντρωμένοι στο Θησείο. Είχε προηγηθεί σύσκεψη στελεχών της ΚΕ του ΕΛΑΣ με το Α΄ ΣΣ, όπου συζητήθηκε ο συσχετισμός δυνάμεων στην πρωτεύουσα. Σε αυτή, καταλήχθηκε ότι στην παρούσα κατάσταση, μια αναμέτρηση μεταξύ του ΕΛΑΣ και της εγχώριας αντίδρασης θα είχε αναμφίβολα νικηφόρο αποτέλεσμα, ωστόσο, μια ενδεχόμενη εμπλοκή των Βρετανών θα ανέτρεπε εντελώς την ισορροπία δυνάμεων. Επρεπε επομένως να προηγηθεί μια μεγαλύτερη συγκέντρωση δυνάμεων του ΕΛΑΣ στην πρωτεύουσα έως τις 10 Δεκέμβρη, οπότε έληγε και το τελεσίγραφο για τον αφοπλισμό του15.

Οδόφραγμα στην Νέα Ιωνία
Οδόφραγμα στην Νέα Ιωνία
Αυτά, την ώρα που ο αντίπαλος δεν έδειχνε παρόμοια αναβλητικότητα. Το ίδιο βράδυ 2 τάγματα της Ορεινής Ταξιαρχίας κινήθηκαν ανενόχλητα και εγκαταστάθηκαν στα Παλιά Ανάκτορα, στο Μετοχικό Ταμείο Στρατού και το Πανεπιστήμιο16.Ο Τσόρτσιλ, από τη μεριά του, πίεζε τον στρατηγό Ουίλσον (ανώτατο αρχηγό των χερσαίων συμμαχικών δυνάμεων Μεσογείου) να αποσπάσει δυνάμεις από το ιταλικό μέτωπο και να τις αποστείλει άμεσα στην Αθήνα:

«Είμαι βέβαιος», τόνιζε σε σχετικό του τηλεγράφημα, «ότι βλέπετε την κατάσταση με στενό πνεύμα. Καταστροφή στην Ελλάδα λόγω ελλείψεως λίγων Ταγμάτων θα ήταν λυπηρό πράγμα και θα είχε συνέπειες σε μεγάλη κλίμακα. Η καταστροφή στην Αθήνα δεν ισοσταθμίζεται με την κατάληψη της Μπολώνιας. Γνωστοποιήστε μου τι αποφασίζετε»17.

Η ακύρωση των επιχειρήσεων του ΕΛΑΣ άργησε να φτάσει στις μονάδες, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις, δημιούργησε σύγχυση, απογοήτευση, ακόμα και αγανάκτηση.

Η 4η του Δεκέμβρη

Τις πρώτες πρωινές ώρες της 4ης Δεκέμβρη, η ΙΙ Μεραρχία του ΕΛΑΣ δέχθηκε ένα σοβαρό πλήγμα, αφού το 2ο Σύνταγμά της, που ήταν καθ' οδόν για τα Τουρκοβούνια, αιφνιδιάστηκε, περικυκλώθηκε και αιχμαλωτίστηκε από ισχυρές βρετανικές δυνάμεις στη Φιλοθέη. Περίπου 400 από τους μαχητές του 2ου Συντάγματος - από τις πιο αξιόμαχες μονάδες του ΕΛΑΣ, δύναμης σχεδόν 1.200 ανδρών - κατάφεραν να διαφύγουν με τον οπλισμό τους. Το γεγονός χαρακτηρίστηκε «ύποπτο» από τον στρατηγό του ΕΛΑΣ Στ. Σαράφη, που το απέδωσε σε «προδοτική ενέργεια ορισμένων αξιωματικών ή καπεταναίων»18.


Στο μέτωπο της απεργίας που είχε κηρύξει η ΚΕ του ΕΑΜ για τις 4 Δεκέμβρη, η επιτυχία άγγιξε το 100%. Κανένα εργοστάσιο δεν κινήθηκε, κανένα μαγαζί δεν άνοιξε. Ο λαός της Αθήνας και του Πειραιά, σε μια συγκλονιστική ατμόσφαιρα πένθους και μαχητικότητας, συνόδευσε τους ηρωικούς νεκρούς του της προηγούμενης μέρας στο Α΄ Νεκροταφείο. Οταν ο όγκος της πένθιμης πομπής έφτασε στο Σύνταγμα, οι διαδηλωτές γονάτισαν, ορκίστηκαν στη μνήμη των νεκρών και έψαλαν το «Πένθιμο Εμβατήριο». Το πανό, που κρατούσαν μαυροφορεμένες κοπέλες στην κεφαλή της πορείας, έγραφε:

«Οταν ο λαός βρίσκεται μπροστά στον κίνδυνο της τυραννίας διαλέγει ή τις αλυσίδες ή τα όπλα. ΕΑΜ».

Ομως, στην επιστροφή, στη συμβολή Αιόλου και Σταδίου, πραγματοποιήθηκε νέα δολοφονική επίθεση κατά του πλήθους από το ξενοδοχείο «Μητρόπολις» (κέντρο του ΕΔΕΣ) και τη Γενική Ασφάλεια, με αποτέλεσμα το θάνατο 40 και τον τραυματισμό 70 ακόμη αγωνιστών. Η νέα δολοφονική επίθεση, μία μέρα μετά την προηγούμενη, έδειχνε και πάλι την αποφασιστικότητα της αστικής τάξης να τσακίσει το λαϊκό κίνημα διά πυρός και σιδήρου19.

Αυτοτελές πολιτικό - οργανωτικό / στρατιωτικό πρόβλημα αποτελεί το γεγονός ότι ο ΕΛΑΣ δεν είχε λάβει όλα εκείνα τα απαραίτητα μέτρα προκειμένου να καλύψει μια τέτοια μαζική λαϊκή εκδήλωση από μια νέα δολοφονική επίθεση, δεν ήταν ανάλογα εξοπλισμένος, παρά το γεγονός ότι βρισκόταν ήδη σε εξέλιξη η ένοπλη σύγκρουση. Βέβαια, το ιδεολογικοπολιτικό υπόβαθρο αυτού του προβλήματος σχετίζεται με την καθοδηγητική κατεύθυνση του ΕΛΑΣ εκ μέρους του Κόμματος.


Στο μέτωπο των πολεμικών επιχειρήσεων, παρά την απώλεια του 2ου Συντάγματος, οι σχεδιασμένες επιχειρήσεις του ΕΛΑΣ στέφθηκαν με επιτυχία. Η «σφηκοφωλιά» των Χιτών στο Θησείο εκμηδενίστηκε. Οι Βρετανοί που κατέφθασαν εσπευσμένα, με πρόσχημα την «τήρηση της τάξης», δεν μπόρεσαν να αποτρέψουν τη συντριβή της «Χ» από τον ΕΛΑΣ, ενώ, κάτω από τις μαζικές λαϊκές αντιδράσεις, αναγκάστηκαν να αποχωρήσουν. Σύμφωνα με Εκθεση του Α΄ ΣΣ, έως το απόγευμα, το 60% των αστυνομικών τμημάτων της πρωτεύουσας είχε αφοπλιστεί (σε αρκετές περιπτώσεις χωρίς αντίσταση - πολλοί αστυνομικοί ήταν οργανωμένοι ή φιλικά προσκείμενοι στο ΕΑΜ)20.

Ο Τσόρτσιλ απέστειλε οδηγίες στους Ουίλσον, Σκόμπι και Λίπερ. Στον πρώτο υπογράμμισε πως «πρώτος σκοπός μας με προτεραιότητα υπέρτατης τάξεως είναι νίκη στην Αθήνα»21, εξασφαλίζοντας την αποστολή νέων βρετανικών δυνάμεων. Αντίστοιχα, στον Σκόμπι τόνισε:

«Είσθε υπεύθυνος για την τήρηση της τάξης στην Αθήνα και πρέπει να εξουδετερώσετε ή να συντρίψετε όλες τις δυνάμεις του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ που θα πλησιάσουν προς την πόλη (...) Μην διστάσετε πάντως να ενεργείτε σαν να βρίσκεστε σε κατεχόμενη πόλη, όπου έχει ξεσπάσει τοπική εξέγερση...»22.

Η έναρξη των συγκρούσεων οδήγησε σε νέα όξυνση των ενδοαστικών αντιθέσεων αναφορικά με την τακτική απέναντι στο ΚΚΕ και το ΕΑΜ. Στις 4 Δεκέμβρη ο Γ. Παπανδρέου παραιτήθηκε υπό το βάρος της λαϊκής κατακραυγής για τα αιματηρά γεγονότα των προηγούμενων ημερών, ζητώντας από τον Θ. Σοφούλη να σχηματίσει κυβέρνηση. Ο Σοφούλης συμφώνησε. Ο Γ. Καφαντάρης και άλλοι αστοί πολιτικοί (Π. Ράλλης, Στ. Στεφανόπουλος κ.ά.), βλέποντας και εκείνοι ότι η κατακραυγή κατά της κυβέρνησης Παπανδρέου ήταν μεγάλη, συμφωνούσαν με την κυβερνητική αλλαγή. Την αντικατάσταση της κυβέρνησης Παπανδρέου ευνοούσε αρχικά και ο Λίπερ, ο οποίος πρότεινε στον Ιντεν ν' αναλάβει την πρωθυπουργία ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός23.Τελικά ο Γ. Παπανδρέου - έπειτα από παρέμβαση και του Τσόρτσιλ - υπαναχώρησε, δίχως να δεχτεί ποτέ ότι είχε παραιτηθεί. Ας σημειωθεί ότι το ΚΚΕ και το ΕΑΜ εκτίμησαν θετικά το ενδεχόμενο σχηματισμού νέας κυβέρνησης υπό τον Σοφούλη, διαμηνύοντας στον τελευταίο την πρόθεσή τους να συμμετάσχουν σε αυτή24.Ηταν πολιτικές πράξεις που δείχνουν τη σύγχυση, την αντιφατικότητα και προβληματικότητα στη γραμμή του ΚΚΕ.


Στο στρατιωτικό επίπεδο, η ΚΕ του ΕΛΑΣ, αντί να διατάξει την άμεση κινητοποίηση δυνάμεων προς το επίκεντρο των μαχών, την πρωτεύουσα, εξέδωσε στις 6 Δεκέμβρη οδηγίες προς το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ με τις οποίες του ανέθετε «δευτερεύοντα» καθήκοντα.

Ο ηρωικός αγώνας ΕΛΑΣ - ΕΑΜ στην Αθήνα και τον Πειραιά

Κατά τις 33 μέρες των μαχών της Αθήνας και του Πειραιά ο ΕΛΑΣ, μπροστά στη συντριπτική υπεροπλία του αντιπάλου, διέθετε 3.000 τουφέκια, 300 αυτόματα όπλα και 500 πιστόλια κάθε μορφής και είδους25.Στα μέσα Δεκέμβρη διέθετε μόλις 2.400 τουφέκια, κυρίως κατάλοιπα του ιταλοελληνικού πολέμου και λάφυρα του απελευθερωτικού αγώνα, εκ των οποίων τα 300 χωρίς καν φυσίγγια. Εθελοντές, για να επανδρώσουν το λαϊκό στρατό, υπήρχαν χιλιάδες. Οχι όμως και ο αντίστοιχος οπλισμός26. Ωστόσο, έδωσε δεκάδες μάχες, σημειώνοντας σημαντικές νίκες, από την Κηφισιά, έως το μέτωπο Καισαριανής - Βύρωνα, έως το Παγκράτι, την Ομόνοια και το Θησείο, έως το Φάληρο και τη Δραπετσώνα. Αντιπαραβαλλόταν το αγωνιστικό φρόνημα και ήθος του ένοπλου λαού.

Καταλυτική υπήρξε επίσης η μαζική, ενεργή υποστήριξη του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ από τις λαϊκές μάζες. Ο λαός ρίχτηκε με αυτοθυσία και ηρωισμό στη μάχη των οδοφραγμάτων (μόνο στον Πειραιά στις 5 - 6 Δεκέμβρη υψώθηκαν σχεδόν 2.000 οδοφράγματα), στη στελέχωση των λαϊκών οργανώσεων, στη στήριξη των Λαϊκών Επιτροπών, των δικτύων - δομών Υγείας, κ.λπ. Οι Λαϊκές Επιτροπές συγκρότησαν πράγματι ένα αξιοθαύμαστο δίκτυο καταγραφής, συγκέντρωσης και διανομής των διαθέσιμων αποθεμάτων της πρωτεύουσας. Χιλιάδες τρόφιμα και άλλα είδη πρώτης ανάγκης μοιράστηκαν στις λαϊκές συνοικίες, εκατοντάδες συσσίτια οργανώθηκαν για τα παιδιά, τους απόρους, τους πρόσφυγες των βομβαρδισμών, κ.λπ. Ακόμη, καθώς ο αριθμός των τραυματιών μεταξύ των μαχητών αλλά και των αμάχων αυξανόταν συνεχώς, οργανώθηκαν δεκάδες νοσοκομειακές μονάδες από τις πρώτες κιόλας μέρες των μαχών, στις οποίες συμμετείχαν εθελοντικά εκατοντάδες γιατροί, νοσοκόμοι και νοσοκόμες, καθώς και ανειδίκευτοι πολίτες, που αυτόκλητα έσπευδαν να βοηθήσουν την υπόθεση του αγώνα, όπως μπορούσε ο καθένας, μέρα και νύχτα. Γύρω τους εκτεινόταν ένα ευρύ και καλά οργανωμένο δίκτυο τραυματιοφορέων, που με κίνδυνο της ζωής τους και πενιχρά - συχνά αυτοσχέδια - μέσα έφεραν σε πέρας το έργο της διακομιδής των τραυματισμένων. Ο εξοπλισμός των μονάδων γινόταν με ευθύνη των λαϊκών οργανώσεων, ενώ τα πάντα προέρχονταν από προσφορές. Η καθαριότητα και η λειτουργία τους υπήρξαν υποδειγματικές.


Τόσο στις λαϊκές μαζικές οργανώσεις όσο και στα μάχιμα τμήματα του ΕΛΑΣ διακρίθηκαν το Δεκέμβρη πολλές γυναίκες, που ήδη από την περίοδο της Κατοχής είχαν ενταχθεί μαζικά στο ΚΚΕ, στο ΕΑΜ - ΕΛΑΣ.

Η αυταπάρνηση και ο ηρωισμός των λαϊκών αγωνιστών αντιστάθμισαν προσωρινά την υπεροπλία δυνάμεων του αντιπάλου. Ενδεικτικό της δυναμικής του ένοπλου λαϊκού κινήματος ήταν το γεγονός ότι οι Βρετανοί εξέταζαν σοβαρά ακόμη και το ενδεχόμενο αποχώρησης των δυνάμεών τους από την Αθήνα και σύμπτυξής τους στο Φάληρο και το αεροδρόμιο του Χασανίου (Ελληνικό), μέχρι τουλάχιστον να συγκεντρωθούν οι ενισχύσεις που απαιτούνταν για την επικράτησή τους επί του ΕΛΑΣ. Εντονα όμως αντέδρασε και το Λονδίνο, που διέταξε τον Σκόμπι να κρατήσει πάση θυσία τις θέσεις του μέχρι να καταφθάσουν οι ενισχύσεις που ήδη ήταν καθ' οδόν27.

Από τις 20 Δεκέμβρη η πλάστιγγα της σύγκρουσης άρχισε να γέρνει σαφώς προς την πλευρά των αστικών - βρετανικών δυνάμεων, με τον ΕΛΑΣ να περνά κυρίως σε θέσεις άμυνας. Ταυτόχρονα, στις περιοχές που καταλάμβαναν, εκατοντάδες άνθρωποι συλλαμβάνονταν, φυλακίζονταν, κλείνονταν σε στρατόπεδα, βασανίζονταν, μόνο και με την υποψία της συνεργασίας τους με το ΚΚΕ και το ΕΑΜ.

Η πείνα αποτέλεσε επίσης βασικό όπλο των αστικών δυνάμεων: Ηδη από τις 4 Δεκέμβρη η UNRRA είχε διακόψει τη διανομή τροφίμων στην πρωτεύουσα28,ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός παρεμποδιζόταν, ενώ βρετανικά αεροπλάνα στόχευαν σκοπίμως τα συσσίτια των Λαϊκών Επιτροπών.


Στις 24 Δεκέμβρη ειδικό απόσπασμα του ΕΛΑΣ μετέφερε υπογείως έναν περίπου τόνο δυναμίτη, τον οποίο τοποθέτησε κατάλληλα στα θεμέλια του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρετανία» στο Σύνταγμα, που λειτουργούσε ως Στρατηγείο των Βρετανών και των εγχώριων αστικών πολιτικών δυνάμεων. Οταν όμως έγινε γνωστό ότι ερχόταν στην Αθήνα ο Τσόρτσιλ και ενδεχομένως να διέμενε στη «Μεγάλη Βρετανία», η επιχείρηση ακυρώθηκε. Λίγο αργότερα οι Βρετανοί εντόπισαν και αφαίρεσαν τα εκρηκτικά.

Η σύσκεψη στο υπουργείο Εξωτερικών. Η ανακωχή

Στις 25 Δεκέμβρη 1944, ήρθε στην Αθήνα ο Τσόρτσιλ, συνοδευόμενος από τον Βρετανό υπουργό των Εξωτερικών Α. Ιντεν. Την επομένη (26 Δεκέμβρη) συνήλθε στο υπουργείο Εξωτερικών διάσκεψη υπό την προεδρία του αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού. Από τη μεριά του αστικού πολιτικού φάσματος πήραν μέρος οι Γ. Παπανδρέου, Γ. Καφαντάρης, Θ. Σοφούλης, Ν. Πλαστήρας. Από τη μεριά της Βρετανίας μετείχαν οι Ου. Τσόρτσιλ, Α. Ιντεν, Ρ. Λίπερ, Ρ. Σκόμπι και ο στρατάρχης Αλεξάντερ. Πήραν επίσης μέρος ως παρατηρητές ο πρέσβης των ΗΠΑ Μακ Βι και οι επιτετραμμένοι της Γαλλίας και της ΕΣΣΔ (συνταγματάρχης Ποπόφ). Το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ πήρε μέρος στη διάσκεψη με αντιπροσωπεία αποτελούμενη από τους Γ. Σιάντο, Μ. Παρτσαλίδη και Ε. Μάντακα (τους συνόδευε ο Μαν. Σιγανός)29.

Ο συσχετισμός δυνάμεων είχε γείρει πια σαφώς υπέρ της αστικής πλευράς και η έκβαση της μάχης του Δεκέμβρη είχε κριθεί. Η σύσκεψη ήταν οργανωμένη από θέση ισχύος και έχοντας απέναντι στο ΕΑΜ - ΕΛΑΣ τελεσιγραφικό χαρακτήρα. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις 27 Δεκέμβρη, ενώ συνεχιζόταν η πολιτική σύσκεψη, εξαπολύθηκε γενική επίθεση των βρετανικών δυνάμεων κατά του ΕΛΑΣ.

Τελικά, μετά από διάφορες ενστάσεις και αντεγκλήσεις, αποφασίστηκε η αναβολή της διάσκεψης για άλλη μέρα (ουσιαστικά επ' αόριστον)30.


Στις 3 Γενάρη σχηματίστηκε νέα κυβέρνηση, με πρωθυπουργό τον Ν. Πλαστήρα, αφού η κυβέρνηση Παπανδρέου είχε επιτελέσει το έργο για το οποίο χρειαζόταν.

Αξιολογώντας τις εξελίξεις στα πεδία των μαχών (τη συντριπτική υπεροπλία του αντιπάλου, τη μη δυνατότητα άμεσης ενίσχυσης του ΕΛΑΣ και τον κίνδυνο υπερφαλάγγισης των δυνάμεών του στην πρωτεύουσα), η ΚΕ του ΕΛΑΣ εξέδωσε λίγο πριν από τα μεσάνυχτα της 4ης προς 5η Γενάρη 1945 διαταγή για γενική σύμπτυξη προς Πεντέλη - Πάρνηθα. Η σύμπτυξη του ΕΛΑΣ πραγματοποιήθηκε καθ' όλη τη διάρκεια της νύχτας έως το πρωί, με απόλυτη πειθαρχία και συνοχή. Χιλιάδες άοπλοι πολίτες, μέλη των μαζικών λαϊκών οργανώσεων, του ΕΑΜ και του ΚΚΕ, ακολούθησαν τον ΕΛΑΣ σε αυτήν την πορεία.

Η υποχώρηση του ΕΛΑΣ συνεχίστηκε τα επόμενα 24ωρα υπό τις αδιάκοπες επιθέσεις των Βρετανών και ειδικά της αεροπορίας. Τελικά, στις 11 Γενάρη υπογράφτηκε στην Αθήνα ανακωχή, με την οποία ο ΕΛΑΣ υποχρεωνόταν να αποσυρθεί, έως τις 18 Γενάρη 1945, από την Αττική, μεγάλα τμήματα της Στερεάς (ανατολικά και νότια της Λαμίας), τμήματα της Πελοποννήσου (βόρεια της γραμμής Αργους - Πύργου), την Εύβοια, την περιοχή της Θεσσαλονίκης, τη Ζάκυνθο, τα Κύθηρα, τα νησιά των Κυκλάδων και τις Σποράδες. Ορίζονταν, τέλος, η ανταλλαγή αιχμαλώτων και η απελευθέρωση εκ μέρους του ΕΛΑΣ όλων ανεξαιρέτως των αστυνομικών και χωροφυλάκων, καθώς και των Βρετανών στρατιωτών.

Οι απώλειες των Βρετανών στις μάχες της Αθήνας και του Πειραιά ήταν 210 νεκροί και 1.000 περίπου τραυματίες. Υπήρξαν ακόμη 733 αγνοούμενοι, από τους οποίους οι περισσότεροι ήταν αιχμάλωτοι του ΕΛΑΣ και απελευθερώθηκαν μετά την ανακωχή (55 δεν βρέθηκαν ποτέ). Οι απώλειες των Βρετανών συγκρίνονται με τις αντίστοιχες των Γερμανών στην εισβολή του Απρίλη 1941 στη χερσαία Ελλάδα. Οι απώλειες των εγχώριων αστικών ενόπλων δυνάμεων αριθμούσαν περίπου 1.000 - 1.200 νεκρούς. Οι απώλειες του ΕΛΑΣ δεν ήταν δυνατό να καταγραφούν με ακρίβεια, ιδιαίτερα καθώς πολλοί από τους μαχητές του ήταν άμαχοι εθελοντές, τα ονόματα των οποίων δεν καταγράφηκαν πουθενά. Ωστόσο, υπολογίζεται ότι οι νεκροί των στρατιωτικών και πολιτικών οργανώσεων του ΕΑΜ ήταν περίπου 2.000. Τα θύματα μεταξύ των αμάχων, των κατοίκων των λαϊκών συνοικιών της Αθήνας και του Πειραιά ενδεχομένως να έφτασαν και τις 3.000, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν θύματα των 1.326 επιχειρήσεων της βρετανικής αεροπορίας31.


Παραπομπές

1. «Ελευθερία», 2/12/1944.

2. «Ριζοσπάστης», 2/12/1944.

3. Νίκανδρος Κεπέσης, «Δεκέμβρης του 1944», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1994, σελ. 165.

4. Ολο το Σχέδιον Ενεργείας του Α' ΣΣ του ΕΛΑΣ στο «Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα», Σπύρος Α. Κωτσάκης, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1986, σελ. 46-50.

5. Συγκεκριμένα: Η Ορεινή Ταξιαρχία αριθμούσε περίπου 2.500 άνδρες, οι ταγματασφαλίτες που στρατωνίζονταν στου Γουδή 1.500, η Χωροφυλακή 3.000, η Αστυνομία Πόλεων 2.000, η «Χ» και ο ΕΔΕΣ 1.000 και τα Τάγματα Εθνοφυλακής 1.000 (Αρχείο του ΚΚΕ - Εγγραφο 68490, Εκθεση του Ξ.Ι.Φ./30 (Θ. Μακρίδη) για τη δράση του ΕΛΑΣ την περίοδο 1940-1944). Στους παραπάνω προστέθηκαν στις 12 Δεκέμβρη, κατά την ομολογία του τότε υφυπουργού Στρατιωτικών Λ. Σπαή, 12.000 άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας: «Η εισήγηση», έγραψε 3 δεκαετίες αργότερα, «ήταν των Αγγλων και η απόφαση δική μου. Ηταν πόλεμος πλέον και κάθε μέτρο φαίνεται "επιβεβλημένο". Δεν θέλω να δικαιολογήσω την πράξη μου, αλλά δεν γινόταν αλλιώς, η στρατιωτική μας δύναμη ήταν ανύπαρκτη. Συνολικά υπήρχαν 27.000 άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας. Χρησιμοποιήσαμε 12.000, τους λιγότερο εκτεθειμένους...» (Πολιτικά Θέματα, 4/12/1974).

Βρετανός σκοπευτής βάλλει από την Ακρόπολη κατά των δυνάμεων του ΕΛΑΣ στη μάχη του Μακρυγιάννη
Βρετανός σκοπευτής βάλλει από την Ακρόπολη κατά των δυνάμεων του ΕΛΑΣ στη μάχη του Μακρυγιάννη
6. Οι βρετανικές δυνάμεις στην Ελλάδα, τέλη Δεκέμβρη του 1944, ξεπέρασαν τις 60.000, ενώ στις μάχες της Αθήνας και του Πειραιά είχαν στη διάθεσή τους δεκάδες άρματα μάχης, αεροπλάνα, βαριά όπλα, καθώς και τα κανόνια του στόλου. (Νίκανδρος Κεπέσης, «Δεκέμβρης του 1944», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1994, σελ. 190).

7. Τις επόμενες μέρες οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ ενισχύθηκαν, ξεπερνώντας τις 16.000 (Αρχείο του ΚΚΕ - Εγγραφο 68490, Εκθεση του Ξ.Ι.Φ./30 (Θ. Μακρίδη) για τη δράση του ΕΛΑΣ την περίοδο 1940 - 1944).

8. Νίκανδρος Κεπέσης, «Δεκέμβρης του 1944», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1994, σελ. 164.

9. Νίκανδρος Κεπέσης, «Δεκέμβρης του 1944», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1994, σελ. 164-170. Την ΚΕ του ΕΛΑΣ αποτέλεσαν ο Γ. Σιάντος (Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ) και οι στρατηγοί του ΕΛΑΣ Μαν. Μάντακας και Μιχ. Χατζημιχάλης. Επιτελάρχης ανέλαβε ο αντισυνταγματάρχης Κ. Λαγγουράνης.

10. FO 371/43736 R19861, Λίπερ προς Φόρεϊν Οφις, 2 Δεκέμβρη 1944, στο «Αυτός ήταν ο Δεκέμβρης, η ένοπλη απάντηση του λαού στην αγγλική κατοχή», Μπάμπης Γραμμένος (Επιμ.), εκδ. «Φιλίστωρ», Αθήνα 2004, σελ. 14.

11. Το ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα, τόμ. 5ος, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1981, σελ. 515.

12. Σπύρος Α. Κωτσάκης, «Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1986, σελ. 56.

13. Ο Αγγελος Εβερτ ήταν αρχηγός της Αστυνομικής Διεύθυνσης Αθηνών επί Κατοχής, ενώ διατηρήθηκε στη θέση αυτή από τον Γ. Παπανδρέου και μετά την απελευθέρωση. Οπως παραδέχθηκε ο ίδιος ο Εβερτ το 1958, «βάσει των υπευθύνων διαταγών τας οποίας είχον, διέταξα και εγώ υπευθύνως την βιαίαν διάλυσιν των επιτιθεμένων διαδηλωτών» («Ακρόπολις», 12/12/1958).

14. Αναστάσης Γκίκας, «Το χρονικό του Δεκέμβρη 1944» στο Τμήμα Ιστορίας (Επιμ.), «Δεκέμβρης του '44. Η κρίσιμη ταξική σύγκρουση», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2014, σελ. 205.

15. Σπύρος Α. Κωτσάκης, «Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1986, σελ. 59 - 64. Στα απομνημονεύματά του ο Λίπερ αναφέρει: «Κατά τη διάρκεια των πρώτων ημερών της μάχης οι βρετανικές δυνάμεις, που αριθμητικά υστερούσαν πολύ, ήταν περιορισμένες στο κέντρο της πόλεως. Αν ο ΕΛΑΣ είχε δείξει μεγαλύτερη αποφασιστικότητα και έσπευδε προς το κεντρικό τμήμα της πόλεως, πιθανώς να είχε επιτύχει, αλλά θα του είχε κοστίσει ακριβά. Ευτυχώς δεν προσπάθησαν» (Γιάννης Ανδρικόπουλος, «1944 Κρίσιμη χρονιά», τόμ. Β΄, εκδ. «Διογένης», Αθήνα, 1974, σελ. 256).

16. Αναστάσης Γκίκας, «Το χρονικό του Δεκέμβρη 1944» στο Τμήμα Ιστορίας (Επιμ.), «Δεκέμβρης του '44. Η κρίσιμη ταξική σύγκρουση», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2014, σελ. 206.

17. PREM 3/212/10, όπως παρατίθεται στο «1944 Κρίσιμη χρονιά», Γιάννης Ανδρικόπουλος, τόμ. Β΄, εκδ. «Διογένης», Αθήνα, 1974, σελ. 244.

18. Στέφανος Σαράφης, «Ο ΕΛΑΣ», «Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις», 1958, σελ 585. Διοικητής του 2ου Συντάγματος ήταν ο Μιχ. Παπαζήσης και Καπετάνιος ο Δ. Δημητρίου (Νικηφόρος). Ο πρώτος παρέδωσε το σύνταγμα αμαχητί, ενώ ο δεύτερος είχε πάει στην Κηφισιά, μετά από επείγον τηλεγράφημα που του είχε σταλεί, όπως υποστήριξε, από τη διοίκηση της ΙΙ Μεραρχίας (καπετάν Ορέστης - Μούντριχας). Ο Δ. Δημητρίου σε βιβλίο του έχει εκθέσει με πολλά στοιχεία την όλη υπόθεση (Δημήτρης Ν. Δημητρίου - Νικηφόρος, «Δεκεμβριανά 1944: 2ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ. Παγίδευση και αφοπλισμός», Αθήνα, 1997).

19. Αναστάσης Γκίκας, «Το χρονικό του Δεκέμβρη 1944» στο Τμήμα Ιστορίας (Επιμ.), «Δεκέμβρης του '44. Η κρίσιμη ταξική σύγκρουση», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2014, σελ. 207 - 208.

20. Σπύρος Α. Κωτσάκης, «Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1986, σελ. 75 - 76 και Γιάννης Κυριακίδης, «Εθνικοαπελευθερωτικός Αγώνας. 1941 - 1945». Βιβλίο ΙΙ. Το Ι/1 Τάγμα του ΕΛΑΣ της Αθήνας και το αρχείο του, Νέα Σμύρνη, 1985, σελ. 340.

21. Σπύρος Α. Κωτσάκης, «Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1986, σελ. 78 - 79.

22. Σόλων Ν. Γρηγοριάδης, «Δεκέμβρης - Εμφύλιος 1944 - 1949, εκδ. «Κ. Καπόπουλος», Αθήνα, 1994, σελ. 118. και Σπύρος Α. Κωτσάκης, «Δεκέμβρης του 1944» στην Αθήνα, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1986, σελ. 78 - 79.

23. Τον Δαμασκηνό, ωστόσο, δεν δέχονταν ούτε οι Φιλελεύθεροι ούτε οι Λαϊκοί (Γιάννης Ανδρικόπουλος, «1944 Κρίσιμη χρονιά», τόμ. Β΄, εκδ. «Διογένης», Αθήνα, 1974, σελ. 244 - 255).

24. Νίκανδρος Κεπέσης, «Δεκέμβρης του 1944», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1994, σελ. 203 - 205.

25. Γιώργος Μαργαρίτης, «Η μάχη των 33 ημερών στην Αθήνα» στο Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ (Eπιμ.) «Δεκέμβρης του '44. Κρίσιμη ταξική σύγκρουση», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2015, σελ. 129.

26. Σπύρος Κωτσάκης, «Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1986, σελ. 158.

27. Αναστάσης Γκίκας, «Το χρονικό του Δεκέμβρη 1944», στο Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ (Επιμ.), «Δεκέμβρης του '44. Η κρίσιμη ταξική σύγκρουση», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2014, σελ. 217.

28. Αναστάσης Γκίκας, «Το χρονικό του Δεκέμβρη 1944» στο Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ (Επιμ.), «Δεκέμβρης του '44. Η κρίσιμη ταξική σύγκρουση», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2014, σελ. 208. Στις 5 Δεκέμβρη διεκόπη επίσης η ηλεκτροδότηση και στις 11 η ύδρευση της πρωτεύουσας.

29. Αναστάσης Γκίκας, «Το χρονικό του Δεκέμβρη 1944», στο Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ (Επιμ.), «Δεκέμβρης του '44. Η κρίσιμη ταξική σύγκρουση», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2014, σελ. 231.

30. Νίκανδρος Κεπέσης, «Ο Δεκέμβρης του 1944», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1994, σελ. 296.

31. Γιώργος Μαργαρίτης, «Η μάχη των 33 ημερών στην Αθήνα» στο Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ (Επιμ.), «Δεκέμβρης του '44. Κρίσιμη ταξική σύγκρουση», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2014, σελ. 143 - 144. Αλλες πηγές: Για τις απώλειες των αστικών ενόπλων δυνάμεων, η Εκθεσις της Πολεμικής Ιστορίας των Ελλήνων, της χούντας, αναφέρει 3.480 νεκρούς (474 αξιωματικούς και 2.117 οπλίτες του στρατού, 658 άνδρες της Χωροφυλακής και 231 της Αστυνομίας Πόλεων). (Σόλων Ν. Γρηγοριάδης, «Δεκέμβρης - Εμφύλιος 1944-1949. Συνοπτική Ιστορία», εκδ. «Κ. Καπόπουλος», Αθήνα, 1984, σελ. 180). Ο Ν. Κεπέσης αναφέρει συνολικά (μαχητές και άμαχους) 5.200 νεκρούς και 8.500 τραυματίες, ενώ ειδικά από τον ΕΛΑΣ 1.000 νεκρούς και 3.000 τραυματίες. (Νίκανδρος Κεπέσης, «Ο Δεκέμβρης του 1944», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1979, σελ. 414).

* Ο τίτλος και οι υπότιτλοι στο κείμενο είναι επιμέλεια του «Ριζοσπάστη»

Για τη στάση του Διεθνούς Κομμουνιστικού Κινήματος τον Δεκέμβρη

Το κείμενο βασίζεται σε αποσπάσματα από το Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ τ.Β1 (1939 - 1949), καθώς και στο κείμενο του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ με τίτλο «Συμπεράσματα για το πέρασμα από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό» (ΚΟΜΕΠ τ.3/2020)

Ο συνταγματάρχης Γκριγκόρι Ποπόφ με αντάρτες του ΕΛΑΣ κάπου στην Αθήνα
Ο συνταγματάρχης Γκριγκόρι Ποπόφ με αντάρτες του ΕΛΑΣ κάπου στην Αθήνα
Είναι φανερό ότι η έκβαση της σύγκρουσης του Δεκέμβρη καθορίστηκε σε σημαντικό βαθμό από τη στρατηγική του Διεθνούς Κομμουνιστικού Κινήματος κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.Τα δεδομένα δείχνουν ότι πολιτικά η γραμμή του ΔΚΚ δεν διέφερε από τη γενική γραμμή (στρατηγική) του ΚΚΕ, που κατηύθυνε τον λαϊκό αγώνα στην επίτευξη της ομαλής δημοκρατικής εξέλιξης. Επίσης, από μια σειρά διαθέσιμα στοιχεία προκύπτει ότι η ΕΣΣΔ και τα ΚΚ της Βαλκανικής ήταν αλληλέγγυα στην ενεργητική αντίσταση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ στον αγώνα του Δεκέμβρη. Παραμονές της σύγκρουσης του Δεκέμβρη, ο επικεφαλής της σοβιετικής στρατιωτικής αποστολής στην Ελλάδα, συνταγματάρχης Γκριγκόρι Ποπόφ, «γνωρίζει και συστήνει όχι συνθηκολόγηση, αλλά στάση ενεργητική».Ταυτόχρονα, όμως, δεν εκφραζόταν και επίσημη δημόσια πολιτική υποστήριξη στον λαϊκό αγώνα, ενώ αποκλειόταν οποιαδήποτε πολεμική βοήθεια. Η άρνηση πολεμικής συνδρομής του ελληνικού ένοπλου λαϊκού κινήματος είχε εκφραστεί και νωρίτερα. Ενδεικτική ήταν η απόφαση του ΠΓ της ΚΕ του Βουλγαρικού ΚΚ (20 Οκτώβρη 1944) για τη μη παραχώρηση ποσότητας πολεμοφοδίων που ζητούσε ο ΕΛΑΣ Ανατολικής Μακεδονίας - Θράκης, προκειμένου να αντιμετωπίσει ενδεχόμενη γερμανική επίθεση όταν ο γερμανικός στρατός υποχωρούσε: «Δεν μας είναι εύκολο να ικανοποιήσουμε το αίτημα των Ελλήνων συντρόφων: 1) λόγω της έλλειψης όπλων και 2) λόγω των διεθνών περιπλοκών με την Αγγλία και επιδείνωσης της δίχως άλλο δύσκολης θέσης της Βουλγαρίας».Στις 2 Δεκέμβρη, στάλθηκε «στο εξωτερικό μεγάλη ΕΑΜική αποστολή για να διαφωτίσει τους λαούς και τις κυβερνήσεις και να οργανώσει τη συμπαράσταση στον αγώνα μας». Ο Π. Ρούσος, επικεφαλής της αποστολής, αναζήτησε στη Γιουγκοσλαβία και στη Βουλγαρία τις δυνατότητες μιας πιο ενεργού συνδρομής των λαϊκών κινημάτων των εν λόγω χωρών. Εγραψε: «Η διεθνής στιγμή δεν επέτρεπε συγκεκριμένη βοήθεια προς τον αγώνα μας». Πέρα από την παρότρυνση του Ποπόφ, ενώ οι μάχες στην πρωτεύουσα μαίνονταν (15 Δεκέμβρη) ο Τρ. Κοστόφ απέστειλε ραδιοτηλεγράφημα στον Γ. Σιάντο σχετικά με τη γνώμη του Γκ. Ντιμιτρόφ για την κατάσταση, αναφέροντας: «Ο Παππούς συμβουλεύει ο αγώνας να συνεχιστεί. Εμείς κάνουμε καθετί το δυνατό». Ωστόσο, σε επόμενο ραδιοτηλεγράφημα συμπλήρωνε: «Δίνοντάς σας τη συμβουλή του Παππού σύγχρονα υπογραμμίζουμε ότι προς το παρόν εφόσον βοήθεια απ' έξω δεν είναι δυνατή έχετε και αυτό υπόψιν σας στις αποφάσεις σας».

Η στάση του Διεθνούς Κομμουνιστικού Κινήματος καθοριζόταν από την αγγλοσοβιετική πολεμική συμμαχία που διατηρούνταν, καθώς ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος δεν είχε τελειώσει. Ωστόσο, το κύριο ήταν ότι την ίδια στιγμή που η ηγεσία του ΚΚΕ απευθυνόταν σε αδελφά ΚΚ για να ζητήσει βοήθεια, κρατούσε τις κύριες δυνάμεις του ΕΛΑΣ μακριά από την Αθήνα, ενώ είχε ήδη εγκαταλείψει το σχέδιο κατάληψης της Αττικής.

Περαιτέρω στοιχεία που υπάρχουν γύρω από αυτό το ζήτημα αναδεικνύουν και ένα άλλο βασικό συμπέρασμα:

Είναι θεμιτό και δικαιολογημένο ένα σοσιαλιστικό κράτος το οποίο κινδυνεύει - σε συνθήκες που το διεθνές ιμπεριαλιστικό σύστημα βρίσκεται σε πόλεμο, είναι διασπασμένο - να κάνει και εκείνο τις κινήσεις της εξωτερικής του πολιτικής ώστε να κερδίσει χρόνο, να αξιοποιήσει τη διάσπαση του ιμπεριαλιστικού μπλοκ, να οργανώσει από κοινού στρατιωτικές επιχειρήσεις με κάποιες δυνάμεις, ακόμα και να προχωρήσει σε διαπραγματεύσεις, ενδεχομένως και για το θέμα της λήξης του πολέμου, των συμφωνιών ανακωχής που προϋποθέτουν διεθνείς συμβάσεις κ.λπ.

Ομως, οι παράγοντες που διαμορφώνουν την «επόμενη μέρα» και αφορούν την ταξική πάλη είναι πιο σύνθετοι. Ο κάθε πόλεμος έχει και τη δική του δυναμική στο εσωτερικό της κάθε χώρας που εμπλέκεται στον πόλεμο, αρχικά είτε ως επιτιθέμενο κράτος είτε ως κατεχόμενο. Ο ταξικός συσχετισμός δυνάμεων τείνει να αλλάζει, όπως π.χ. στην Ελλάδα, όπου κυρίως ηγήθηκε το ΚΚΕ σε έναν απελευθερωτικό αντικατοχικό αγώνα και όχι η αστική τάξη της χώρας. Αυτές οι αλλαγές στο συσχετισμό υπέρ της εργατικής τάξης και των λαϊκών δυνάμεων έχουν καθοριστικό ρόλο στη διεκδίκηση της «επόμενης μέρας» από τη λαϊκή πλειοψηφία, και όχι μόνο ή κυρίως να καθοριστούν από διαπραγματεύσεις και συμφωνίες ανάμεσα σε κράτη - συμπεριλαμβανομένων και σοσιαλιστικών - που κέρδισαν στον πόλεμο, στην προκειμένη περίπτωση από τα σύμμαχα αλλά ταξικά διαφορετικά κράτη ΕΣΣΔ - ΗΠΑ - Ηνωμένο Βασίλειο. Ο πρώτος λοιπόν λόγος της μεταπολεμικής εξέλιξης σχετίζεται με την εξέλιξη του αγώνα στο εσωτερικό της κάθε χώρας και σε αυτό πρέπει να έχουν λόγο αποφασιστικό οι εσωτερικές διεργασίες από τη σκοπιά του επαναστατικού εργατικού κινήματος, προσελκύοντας στον μέγιστο δυνατό βαθμό τη διεθνιστική ταξική αλληλεγγύη του κομμουνιστικού κινήματος ή των συγκροτημένων σοσιαλιστικών κρατών.

Μπορούσαν το ΚΚΕ και το ΕΑΜ να καταλάβουν την εξουσία;

Κείμενο βασισμένο σε απόσπασμα από το βιβλίο «Δεκέμβρης του '44. Κρίσιμη ταξική σύγκρουση»

Μπορούσαν, άραγε, το ΕΑΜ - ΚΚΕ να καταλάβουν την εξουσία τις μέρες της Απελευθέρωσης της Αθήνας (12 Οκτώβρη 1944); Παρότι η Ιστορία δεν γράφεται με υποθετικά σχήματα, το ερώτημα στην πραγματικότητα μεταφράζεται αν το ΚΚΕ έπρεπε να πάρει την εξουσία, αν είχε την ανάλογη προετοιμασία, και η απάντηση είναι σαφώς πως ναι. Η κατάκτηση της εργατικής εξουσίας όμως προϋπέθετε διαχωρισμό των ΕΑΜικών δυνάμεων από τους πολιτικούς και στρατιωτικούς στόχους των «συμμάχων» και της κυβέρνησης Παπανδρέου, γεγονός που θα όξυνε πολύ περισσότερο την ταξική πάλη. Προϋπέθετε ακόμα αναδιάταξη των συμμαχιών μέσα στο ΕΑΜ - ΕΛΑΣ σε βάση επαναστατική και μετατροπή των φύτρων εξουσίας (λαϊκός στρατός, λαϊκή δικαιοσύνη) σε όργανα της επαναστατικής δράσης. Επρεπε να προετοιμαστεί το Κόμμα και ισχυρές λαϊκές δυνάμεις για την εφαρμογή σχεδίου κατάληψης της Αθήνας, μετά την αποχώρηση των Γερμανών. Αυτό, σε συνδυασμό με αντίστοιχη δράση και συγκέντρωση δυνάμεων για την κατάληψη και άλλων βασικών αστικών κέντρων της χώρας, ιδιαίτερα της Θεσσαλονίκης. Το Κόμμα μας όμως ήταν ιδεολογικά - πολιτικά ανέτοιμο για να διαμορφώσει τέτοιες εξελίξεις.

Το στάδιο της αστικοδημοκρατικής επανάστασης, που είχε χαράξει η 6η Ολομέλεια (και επικύρωσε λίγο αργότερα το 5ο Συνέδριο του ΚΚΕ), αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία προσαρμόστηκε η στρατηγική του «αντιφασιστικού μετώπου», που υιοθέτησε το 6ο Συνέδριο του ΚΚΕ1 (Δεκέμβριος 1935), σύμφωνα με τις Αποφάσεις του 7ου Συνεδρίου της ΚΔ (Ιούλιος - Αύγουστος 1935). Η στρατηγική των αντιφασιστικών μετώπων πάλης καθώς και προηγούμενες αποφάσεις της ΚΔ στηρίζονταν στην ανάλυση ότι «...οι εργαζόμενες μάζες σε μια σειρά καπιταλιστικές χώρες είναι υποχρεωμένες σήμερα να διαλέξουν συγκεκριμένα όχι ανάμεσα στη δικτατορία του προλεταριάτου και στην αστική δημοκρατία, αλλά ανάμεσα στην αστική δημοκρατία και το φασισμό»2.

Η στρατηγική του 7ου Συνεδρίου υλοποιήθηκε και πριν τον πόλεμο και η εμπειρία από την εφαρμογή της ήταν αρνητική, αφού υπέστη ταπεινωτικό πλήγμα στη Γαλλία και στην Ισπανία. Πρόκειται για δύο χώρες όπου σχηματίστηκαν κυβερνήσεις του Λαϊκού Μετώπου, στην πρώτη με τη στήριξη του ΚΚ Γαλλίας προς την κυβέρνηση του σοσιαλιστή Λεόν Μπλουμ και στη δεύτερη με τη συμμετοχή του ΚΚ Ισπανίας στην κυβέρνηση του Λάργκο Καμπαλέρο. Κατά τον εμφύλιο πόλεμο, η γαλλική κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου απαγόρευσε την εξαγωγή όπλων για τον εξοπλισμό του Δημοκρατικού Στρατού Ισπανίας και σε συνεννόηση με τη Βρετανία ζήτησε από τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις ν' ακολουθήσουν απέναντι στην Ισπανία πολιτική «ουδετερότητας», την ίδια στιγμή που η Γερμανία και η Ιταλία τροφοδοτούσαν τον Φράνκο με τεράστιας ισχύος πολεμικά μέσα και στρατό! Αμέσως μετά το 7ο Συνέδριο της ΚΔ και πριν το 6ο Συνέδριο του ΚΚΕ, η 4η Ολομέλεια της ΚΕ (27-28 Σεπτεμβρίου 1935) αποφάσισε ότι «...το ΚΚΕ συνεργάζεται όχι μόνο με τα σοσιαλιστικά και τα αγροτικά κόμματα (...) αλλά και όλα τα άλλα κόμματα (...) που στέκονται σε μια ελάχιστη δημοκρατική - αντιφασιστική βάση (...) όπως των Φιλελευθέρων».3

Είχε προηγηθεί η Απόφαση της ΚΕ (Αύγουστος 1935), η οποία έθετε το στόχο για «...τον σχηματισμό της αντιφασιστικής - δημοκρατικής κυβέρνησης», με τη συμμετοχή του ΚΚΕ. Η ουσία των προηγούμενων ντοκουμέντων ήταν: Μέσα από την πάλη εναντίον του μοναρχοφασισμού το ΚΚΕ θα επιδιώξει αρχικά την αστικοδημοκρατική επανάσταση και μετά το σοσιαλισμό. (...) Η πολιτική της «εθνικής ενότητας», που βρισκόταν πίσω και από το στάδιο ακόμα της λεγόμενης αστικοδημοκρατικής επανάστασης, ήταν γενική γραμμή του Διεθνούς Κομμουνιστικού Κινήματος στα χρόνια του πολέμου και στα πρώτα μεταπολεμικά, και αυτή υλοποιήθηκε και στις χώρες που αποσπάστηκαν από το ιμπεριαλιστικό σύστημα (Πολωνία, Ρουμανία, Γιουγκοσλαβία κ.λπ.). Με μια μεγάλη διαφορά: Οτι σε αυτές και άλλες υπήρχε η άμεση παρουσία του Κόκκινου Στρατού και ασκούσε γενικότερη επίδραση ο αποτρεπτικός στους ιμπεριαλιστικούς σχεδιασμούς ρόλος της Σοβιετικής Ενωσης. Για παράδειγμα, ο Τίτο έφτασε στο Βελιγράδι στις 27 Οκτώβρη 1944, αφού προηγουμένως, στις 20 του ίδιου μήνα, ο Κόκκινος Στρατός είχε απελευθερώσει τη γιουγκοσλαβική πρωτεύουσα, μαζί με παρτιζάνικο στρατό.4 Αντίθετα, στην Ελλάδα υπήρχε ο βρετανικός στρατός.

Το βαθύ αντιφατικό γεγονός ήταν ότι το ΚΚΕ, όντας σε ένοπλη πάλη και μετά την απελευθέρωση από την ξένη κατοχή, είχε ως πολιτικό στόχο την ομαλή αστική δημοκρατική εξέλιξη ως μεταβατική στην πάλη για το σοσιαλισμό. Τέτοια εξέλιξη ήταν ανεδαφική. Η αλλαγή του συσχετισμού δυνάμεων σε όφελός της, που επιδίωκε η αστική τάξη, προϋπέθετε διαφόρους τρόπους τακτικής, απαραίτητα και την αιματηρή τρομοκρατία. Από την άλλη, η ένοπλη πάλη αντίστασης και αποτροπής των δολοφονικών επιθέσεων των αστικών ξένων και ντόπιων δυνάμεων δεν ήταν ποτέ δυνατό να λειτουργήσει και ως μέσο πίεσης για «ομαλές δημοκρατικές εξελίξεις».

Και στις δύο πλευρές υπήρχαν χιλιάδες νεκροί και τεράστιες υλικές καταστροφές, ταυτόχρονα με το όργιο της πτωματολογίας και της προβοκάτσιας που οργάνωσαν οι Βρετανοί και οι εγχώριοι κρατικοί μηχανισμοί. Ποια «ομαλότητα» ήταν δυνατό να έρθει μετά από το δολοφονικό όργιο των λαομίσητων Ταγμάτων Ασφαλείας, εναντίον χιλιάδων αγωνιστών, ακόμα και ανθρώπων που δεν είχαν ενεργή ανάμειξη στην οργανωμένη πάλη; Αλλωστε, ο αστικός πολιτικός κόσμος που αντιστεκόταν στους κατακτητές παίρνοντας το μέρος της βρετανικής πλευράς, συνέδεε την απελευθέρωση με τη διατήρηση της καπιταλιστικής εξουσίας. Παρέμεινε αταλάντευτος σε αυτήν τη θέση, ακόμα και τότε που δεν μπορούσε ούτε στην Αθήνα να έρθει από την Αίγυπτο, δίχως τον βρετανικό στρατό και τους συμβιβασμούς του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Το ΚΚΕ αντιμετώπισε τον ένοπλο αγώνα των 33 ημερών ως μέσο επίτευξης ενός στόχου που δεν έβγαινε από το πλαίσιο της αστικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Ομως η ταξική πάλη έχει τους δικούς της αδήριτους νόμους. Ενώ ο Δεκέμβρης διαρκούσε, η Απόφαση του ΠΓ της ΚΕ, στα μέσα της φωτιάς (17 Δεκέμβρη 1944), ανέφερε: «Στην περίοδο της απελευθέρωσης, όταν οι αντίπαλοί μας φοβόνταν ότι θα καταλάβει την εξουσία, όπως μπορούσε να το κάνει, το ΚΚΕ απόδειξε περίτρανα την ειλικρίνεια και εντιμότητα των δημοκρατικών του σκοπών. Εξασφάλισε απόλυτη τάξη στην πρωτεύουσα και στις άλλες πόλεις και ζήτησε από το λαό να περιμένει από την κυβέρνηση ικανοποίηση των αιτημάτων του. (...) Μέσα και έξω από την κυβέρνηση το ΚΚΕ και το ΕΑΜ έκαμαν τα πάντα για να μπουν σε εφαρμογή δημοκρατικές λύσεις, για να προληφθεί η αιματοχυσία»5. Συνεχίζοντας η Απόφαση του ΠΓ, αφού κατάγγελλε την κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου και τους Λήπερ - Σκόμπυ, ότι «παραβιάζουν αρχές πολέμου, σύμφωνα Λιβάνου - Καζέρτας, κυβερνητικές επαγγελίες, κουρελιάζουν την εθνική μας ανεξαρτησία και αξιοπρέπεια, ποδοπατούν τα δικαιώματα του ελληνικού λαού, ετοιμάζουν εμφύλιο πόλεμο και νεοφασιστική τυραννία»6, κατέληγε με τα εξής: «Ολοι επί ποδός πολέμου (...) Να σταματήσει η φονική και διαλυτική του έθνους μας ξενική επέμβαση. Να συγκροτηθεί ελληνική δημοκρατική κυβέρνηση πραγματικής εθνικής ενότητας, που θα λύσει όλα τα εσωτερικά ζητήματα. (...) Για τη λευτεριά και την ανεξαρτησία! Για τη δημοκρατία!»7. Τη θέση του ΚΚΕ για «ομαλή δημοκρατική εξέλιξη» είχε υπογραμμίσει ο Γιώργης Σιάντος, Γραμματέας της ΚΕ, μιλώντας στη μεγάλη συγκέντρωση της Αθήνας για την επέτειο των 26 χρόνων από την ίδρυση του Κόμματος, λίγο καιρό πριν αρχίσει ο Δεκέμβρης (19 Νοέμβρη 1944). Συγκεκριμένα είπε: «Είμαστε υπερασπιστές της ομαλής δημοκρατικής εξέλιξης της πολιτικής ζωής του τόπου. Καταπολεμούμε τις δυναμικές - διχτατορικές λύσεις. (...) Μετέχουμε και υποστηρίζουμε την Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας γιατί βασικά συμφωνούμε με τους προγραμματικούς της σκοπούς. (...) Αγωνιζόμαστε για να γίνει γρήγορα ελεύθερο δημοψήφισμα για το πολιτειακό. (...) Μόνο έτσι θα μπούμε πραγματικά στο δρόμο της ομαλής δημοκρατικής εξέλιξης. (...) Αγωνιζόμαστε για την άμεση προετοιμασία εκλογών Συνταχτικής Εθνοσυνέλευσης, γιατί μόνο έτσι μπαίνουμε πραγματικά στον ομαλό πολιτικό βίο και την πραγματική ανοικοδόμηση της Ελλάδας».8

Από αυτές τις εκτιμήσεις εξηγείται και το γεγονός γιατί οι μάχες του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ τον Δεκέμβρη περιορίστηκαν κυρίως στην Αθήνα και τον Πειραιά και δεν επεκτάθηκαν σε όλη την Ελλάδα. Αντίθετα, για λογαριασμό της αστικής τάξης, συνόψισε τους νόμους της ταξικής πάλης ο Γ. Παπανδρέου: «Το συμπέρασμα είναι ότι ο Δεκέμβριος μπορεί να θεωρηθή "δώρον του Υψίστου". Αλλά, διά να υπάρξη ο Δεκέμβριος, έπρεπε προηγουμένως να είχωμεν έλθει εις την Ελλάδα. Και τούτο ήτο δυνατόν μόνο με την συμμετοχήν και του ΚΚΕ εις την κυβέρνησιν, δηλαδή με τον Λίβανον. Και διά να ευρεθούν εδώ οι Βρετανοί, οι οποίοι ήσαν απαραίτητοι διά την Νίκην, έπρεπε προηγουμένως να είχεν υπογραφή το Σύμφωνον της Καζέρτας. Και δια να γίνη Στάσις - "το δώρον του Υψίστου" - έπρεπε προηγουμένως να επιμείνω εις την άμεσον αποστράτευσιν του ΕΛΑΣ και να θέσω το ΚΚΕ ενώπιον του διλήμματος ή να αποδεχθή ειρηνικώς τον αφοπλισμόν του ή να επιχειρήση την Στάσιν, υπό συνθήκας όμως πλέον, αι οποίαι ωδήγουν εις την συντριβήν του. Αυτή είναι η ιστορική αλήθεια»9. Η σύγκρουση του Δεκέμβρη ήταν αναπόφευκτη. Η στάση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ να μην υποχωρήσουν και να απορρίψουν το τελεσίγραφο του Σκόμπυ ήταν σωστή. Υποχώρηση θα σήμαινε απόλυτη πολιτική και ηθική απαξίωση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Και όπως σωστά είπε ο Γ. Σιάντος, θα ήταν «...μια προδοσία από μέρους της ηγεσίας ενός τέτοιου κινήματος, εν γνώσει ότι θα επακολουθήσει μια κατάσταση πολύ χειρότερη από τη σημερινή»10. Μια τέτοια ήττα, χωρίς μάχη, για πάρα πολλά χρόνια θα απαξίωνε το ΚΚΕ και θα τσάκιζε το εργατικό κίνημα. Η μάχη είχε ουσιαστικά αμυντικό χαρακτήρα. Βέβαια, η πηγή των αντιφάσεων δεν λύθηκε, έτσι στη συνέχεια το ΚΚΕ προχώρησε σε νέο απαράδεκτο συμβιβασμό, τη Συμφωνία της Βάρκιζας.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

1. Το 6ο Συνέδριο εξάλειψε και τις θεωρούμενες ως αριστερίστικες πλευρές της 6ης Ολομέλειας, όπως, για παράδειγμα, το ότι η αστικοδημοκρατική επανάσταση στρεφόταν ενάντια στο σύνολο της αστικής τάξης.

2. Ινστιτούτο Μαρξισμού - Λενινισμού της ΚΕ του ΚΚΣΕ, «Κομμουνιστική Διεθνής», σελ. 403, εκδ. «Ελεύθερη Ελλάδα», 1973

3. «Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα», τόμ. 4ος, σελ. 246, Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις, 1968.

4. Ο Ι. Τίτο έχει παρατηρήσει: «Χωρίς τη Σοβιετική Ενωση θα ήταν αδύνατο να νικήσουμε τους φασίστες κατακτητές, θα ήταν αδύνατο να απελευθερώσουμε τη Γιουγκοσλαβία, θα ήταν αδύνατο να δημιουργήσουμε την καινούργια Γιουγκοσλαβία» (Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ, «Παγκόσμια Ιστορία», τομ. Χ, σελ. 574, εκδ. «Μέλισσα», Αθήνα, 1965)

5. «Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα», τόμ. 5ος, σελ. 245, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1981

6. «Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα», τόμ. 5ος, σελ. 246, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1981

7. «Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα», τόμ. 5ος, σελ. 248-249, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1981

8. «Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα», τόμ. 5ος, σελ. 240, 241, 243, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1981

9. Γεώργιος Παπανδρέου, «Ο Δεκέμβριος 1944», «Η Καθημερινή», 2 Μαρτίου 1945

10. «Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα», τόμ. 5ος, σελ. 422, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1981

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΗΣ «ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΠΟΧΗΣ» ΓΙΑ ΤΗ ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΔΕΚΕΜΒΡΗ

Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ

ΔΕΚΕΜΒΡΗΣ ΤΟΥ 1944. Κρίσιμη ταξική σύγκρουση (Αρθρα και ντοκουμέντα)

Στην έκδοση, μαζί με το χρονικό του Δεκέμβρη του 1944 και την ανάδειξη της κρισιμότητας της συγκεκριμένης χρονιάς, παρουσιάζεται ο πολιτικός συσχετισμός των δυνάμεων, καθώς και οι πολιτικές και στρατιωτικές οργανώσεις. Επειτα αποτυπώνεται η μάχη των 33 ημερών του Δεκέμβρη στην Αθήνα, η στάση του γυναικείου κινήματος και της λαϊκής διανόησης. Στη συνέχεια καταγράφονται μαρτυρίες για την επιχείρηση ανατίναξης του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρετανία» κατά το Δεκέμβρη του '44. Η έκδοση ολοκληρώνεται με την παρουσίαση των νεκρών λαϊκών αγωνιστών το Δεκέμβρη του 1944 και με ντοκουμέντα της περιόδου.

Κομματική Οργάνωση Αττικής του ΚΚΕ

1944. Η απελευθέρωση της Αθήνας και η ταξική σύγκρουση του Δεκέμβρη

Με το Λεύκωμα της Κομματικής Οργάνωσης Αττικής, που έχει ως θέμα την επέτειο των 75 χρόνων από την απελευθέρωση της Αθήνας και τη σύγκρουση του Δεκέμβρη του 1944, έρχονται για πρώτη φορά στο φως ντοκουμέντα της περιόδου. Μέσα από το πλούσιο φωτογραφικό υλικό του, οι αναγνώστες «μεταφέρονται» στις μάχες των 33 ημερών του Δεκέμβρη του '44, όπου αποτυπώνονται η μαζική λαϊκή οργάνωση και αυτενέργεια, η συλλογικότητα, η αλληλεγγύη, η πολιτική επαγρύπνηση και αυτοθυσία, σε έναν αγώνα που δόθηκε με πρωταγωνιστή την εργατική τάξη και το Κόμμα της, το ΚΚΕ. Είναι μια έκδοση τιμής και μνήμης για τους αγωνιστές του ΚΚΕ και του λαού μας, η οποία προσφέρεται για χρήσιμα διδάγματα. Για την έκδοσή του σημαντική ήταν η συμβολή του Αρχείου του ΚΚΕ.

Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, 1939 - 1949, τόμος Β1

Ο συγκεκριμένος τόμος είναι μέρος του τετράτομου Δοκιμίου Ιστορίας του ΚΚΕ, το οποίο διατίθεται από τις εκδόσεις της «Σύγχρονης Εποχής» σε προσφορά. Στον τόμο Β1 εξετάζεται η περίοδος 1939 - 1949, όπου γίνεται αναλυτική παρουσίαση των γεγονότων του Δεκέμβρη του 1944, σε αλληλοσύνδεση με την εξέταση των επεξεργασιών του Διεθνούς Κομμουνιστικού Κινήματος. Η παρουσίαση της ηρωικής πάλης του ΚΚΕ στη δεκαετία του 1940 στοχεύει τόσο στην υπεράσπιση της ιστορίας του εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος όσο και στην άντληση συμπερασμάτων χρήσιμων για τους σημερινούς πολιτικούς αγώνες.


1940 - 1949. Δεκαετία όξυνσης της ταξικής πάλης στην Ελλάδα. Υλικά της Ημερίδας της Κομματικής Οργάνωσης Αττικής του ΚΚΕ. 23 Νοέμβρη 2019

Η έκδοση περιλαμβάνει τα υλικά της Ημερίδας της ΚO Aττικής, που πραγματοποιήθηκε στις 23 Νοέμβρη 2019. Η διοργάνωση της Ημερίδας αποτελούσε μέρος των εκδηλώσεων και πρωτοβουλιών της ΚΟ Αττικής με αφορμή τα 75 χρόνια από την Απελευθέρωση της Αθήνας και την ταξική σύγκρουση του Δεκέμβρη του 1944. Από το σύνολο των παρεμβάσεων αναδείχθηκαν πλευρές της δεκαετίας 1940 - 1949, όπως: Η στρατηγική του ΚΚΕ και η οργανωτική του πορεία σ' αυτήν την περίοδο, η στάση των αστικών πολιτικών δυνάμεων και των διεθνών συμμάχων τους, η συγκρότηση του ΕΛΑΣ στην Αθήνα και τον Πειραιά, οι βασικοί σταθμοί στην ταξική σύγκρουση του Δεκέμβρη του 1944, η δράση του εργατικού κινήματος, η συμβολή των γυναικών και η δράση των καλλιτεχνών. Η έκδοση μπορεί να αποτελέσει ένα «βοήθημα» για τη γνωριμία με την ιστορία της περιόδου, την απόκρουση της επιχείρησης παραχάραξης της Ιστορίας και την προσέγγιση βασικών συμπερασμάτων - διδαγμάτων που απορρέουν από την ιστορία της δεκαετίας 1940 - 1949.

Βασίλης Μόσχος

Οι λογοτέχνες στην ταξική αναμέτρηση της δεκαετίας 1940 - 1950

Το έργο του Βασίλη Μόσχου είναι αποτέλεσμα πολύχρονης συστηματικής μελέτης - εργασίας και συγκροτεί ένα μεγάλο μέρος της ομώνυμης διδακτορικής διατριβής του συγγραφέα. Ερχεται, δίχως υπερβολή, να προσθέσει το δικό του βάρος στην ελληνική κομμουνιστική ιστοριογραφία, στο πλαίσιο της οποίας για πρώτη φορά επιχειρείται μια ολοκληρωμένη αποτίμηση της πολιτικής στάσης των λογοτεχνών στη δεκαετία του '40, βασισμένη στα αρχεία των ίδιων και σε άρθρα τους. Στο έργο, μεταξύ άλλων, αναδεικνύεται η συμμετοχή των λογοτεχνών στη Δεκεμβριανή αναμέτρηση και ο τρόπος που αυτή εξελίσσεται.


Δημήτρης Ραβάνης - Ρεντής

O δρομάκος με την πιπεριά

«Στις πέντε του Γενάρη το βράδυ, τους φώναξαν στη διοίκηση και τους είπαν πως πρέπει ν' αφήσουν την Αθήνα, γιατί, έτσι που πήγαιναν οι "σύμμαχοι", δε θ' άφηναν τίποτα όρθιο. Οι μαχητές δεν πολυκατάλαβαν. -Δηλαδή; -Τι δηλαδή; Φεύγουμε! -Πώς φεύγουμε; Δεν ήθελε κανείς να το πιστέψει. Εκείνο το βράδυ κιόλας θ' άρχιζε σύμφωνα με τη διαταγή η εκκένωση της Αθήνας. Ως το πρωί τα τμήματα έπρεπε να βρίσκονται έξω από την πόλη. Θα πιάνανε θέσεις στο Τατόι. Σε δυο ώρες φύγανε κιόλας οι πρώτες ομάδες από το τμήμα του Νώντα. Αλλα τμήματα θα 'μεναν να καλύψουν τους οπισθοχωρούντες σε περίπτωση που θα τους έπαιρναν χαμπάρι οι Εγγλέζοι. Το σχέδιο ήταν να φύγουν αθόρυβα, έτσι που το πρωί ο εχθρός να βρει τα οδοφράγματα άδεια. Σκίσαν ένα σεντόνι και γράψανε με ντοματοπελτέ: ΖΗΤΩ Ο ΛΑΟΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ. ΘΑ ΞΑΝΑΡΘΟΥΜΕ!».

Ενα μυθιστόρημα γραμμένο από τον Δημήτρη Ραβάνη - Ρεντή, που αντανακλά εκείνες τις ηρωικές μέρες της ΕΑΜικής Αντίστασης. Ενα σπουδαίο έργο της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας. Μέσα από τα μάτια του συγγραφέα καθρεφτίζονται οι προσδοκίες, οι αξίες, οι λαχτάρες, αλλά και οι πόνοι, οι καημοί του αγωνιζόμενου λαού την περίοδο του Δεκέμβρη του 1944, με προμετωπίδα του το Κόμμα του, το ΚΚΕ.






Ο καθημερινός ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 1 ευρώ