Κυριακή 31 Δεκέμβρη 2006
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
ΑΡΘΡΑ
ΕΝΘΕΤΗ ΕΚΔΟΣΗ: "7 ΜΕΡΕΣ ΜΑΖΙ"
Η προστατευτική ασπίδα της ρωσικής σημαίας στην ανάπτυξη της ελληνικής ναυτιλίας

Οι Ελληνες πλοιοκτήτες, για να αυξήσουν τα κέρδη τους, χρησιμοποίησαν διάφορους τρόπους και μέσα, όπως την εργασία των ναυτικών και τη ρωσική σημαία. Η πράξη τους αυτή - ύψωση της ρωσικής σημαίας στα πλοία τους, εκτός των άλλων, είχε θετικές επιπτώσεις και στο ρωσικό εμπόριο, για το οποίο ενδιαφερόταν άμεσα η Ρωσία. Εκτός αυτού, το ελληνικό εμπορικό ναυτικό, όπως αναφέρει ο Σ. Βόρειος, κατείχε πρωτεύουσα θέση μετά το 17ο αιώνα στο Αιγαίο και τη Μεσόγειο. Ενας άλλος Ελληνας ιστορικός αναφέρει, ότι στα τέλη του 18ουαιώνα, αρχές 19ου, η ελληνική εμπορική ναυτιλία κυριάρχησε σε Μαύρη Θάλασσα και Μεσόγειο.

Με γνώμονα τα αμοιβαία οφέλη, οι Ελληνες πλοιοκτήτες φρόντισαν, πολύ πριν από τη συνθήκη του Κιουτσούκ - Καϊναρτζή (ονομασία βουλγάρικου χωριού) στις 10-12 Ιούλη του 1774, να υψώσουν στα πλοία τους τη ρωσική σημαία1. Ετσι, οι Ελληνες πλοιοκτήτες εξασφάλιζαν από τους Ρώσους προξένους άδεια επιτηδεύματος και συμμετείχαν πολύ δραστήρια στο εμπόριο της Μαύρης θάλασσας. Κατά αυτόν τον τρόπο επέρχεται απότομη αλλαγή στον προσανατολισμό των Ελλήνων πλοιοκτητών, οι οποίοι μέχρι το πρώτο μισό του 18ουαιώνα προτιμούσαν τη γαλλική κυρίως σημαία2. Υπό την προστασία λοιπόν της ρωσικής σημαίας, από το 1774, τα ελληνικά πλοία έπλεαν ελεύθερα στα ρωσικά λιμάνια της Μαύρης θάλασσας, μεταφέροντας από τις αγορές της Νότιας Ρωσίας σιτηρά και άλλα εμπορεύματα στα λιμάνια της Ευρώπης3.

Η Συνθήκη Κιουτσούκ - Καϊναρτζή

Κατά την περίοδο του ρωσοτουρκικού πολέμου 1768-1774, όταν ο ρωσικός στόλος, κάνοντας το γύρο της Ευρώπης, εμφανίστηκε στην Πελοπόννησο (τα γνωστά γεγονότα, τα Ορλοφικά), στον πορθμό της Χίου, στο Τσεσμέ, ο ρωσικός στόλος εξόντωσε τον τουρκικό και έγινε κυρίαρχος στο Αρχιπέλαγος, ενώ στο βορρά ο ρωσικός στρατός απειλούσε με εισβολή του στις εσωτερικές περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι Τούρκοι αναγκάστηκαν να αποδεχτούν ειρηνική διευθέτηση των διαφορών τους. Ετσι, το 1774 υπογράφηκε η ρωσοτουρκική Συνθήκη Ειρήνης του Κιουτσούκ - Καϊναρτζή. Με την υπογραφή της Συνθήκης κατοχυρώνεται πλέον νομικά το δικαίωμα οι Ελληνες πλοιοκτήτες να υψώνουν στα πλοία τους τη ρωσική σημαία. Εκτός αυτού, με τη ρωσοτουρκική Συνθήκη Ειρήνης του 1774, οι Ελληνες απέκτησαν επίσης το δικαίωμα να ναυπηγούν πλοία μεγάλου εκτοπίσματος. Επίσης, για πρώτη φορά, βάσει της προαναφερόμενης Συνθήκης Ειρήνης, αναγνωρίστηκε επίσημα στη Ρωσία το δικαίωμα θρησκευτικής «προστασίας» των Ελλήνων ορθοδόξων χριστιανών.


Ο στόλος ελληνικής πλοιοκτησίας, χρησιμοποιώντας τη ρωσική σημαία, απόχτησε τη δυνατότητα να παρακάμπτει τα περιοριστικά μέτρα της Πύλης. Χάρη σ' αυτό το ρωσικό «προστατευτικό» δικαίωμα, αρχίζει η θυελλώδης ανάπτυξη του ελληνικού εμπορικού στόλου, η οποία οφείλεται βέβαια και στα προστατευτικά μέτρα της Ρωσίας. Βάσει της συνθήκης αυτής, το φορτίο των πλοίων θεωρούνταν πλέον ρωσική ιδιοκτησία και οι Ελληνες πλοιοκτήτες είχαν τη ρωσική προστασία. Οι προσπάθειες διάλυσης του ελληνικού στόλου από την Πύλη εγκυμονούσε κινδύνους: ρωσοτουρκικές διπλωματικές εμπλοκές και πολεμικές συγκρούσεις. Αλλά και αργότερα, το 1784, η ρωσική διοίκηση του Ναυαρχείου της Μαύρης Θάλασσας επέτρεψε την ανύψωση της ρωσικής σημαίας σε εμπορικά πλοία, όμως ρωσικής υπηκοότητας. Αλλά το δικαίωμα αυτό, όπως αναφέρει ο ιστορικός Κ. Σκαλκόφσκι, χρησιμοποιήθηκε μόνον από ξένους. Το γεγονός αυτό, αναφέρει στη συνέχεια ο ίδιος ιστορικός, επικυρώνεται και από τις ονομασίες των πλοίων, τα οποία ανήκαν σε Ελληνες, είτε σε Ιταλούς4.

Ο ελληνικός εμπορικός στόλος, χρησιμοποιώντας ως ασπίδα τη ρωσική σημαία, μπορούσε να λυτρωθεί από τις αυθαιρεσίες και τα κατασταλτικά μέτρα της Πύλης. Ετσι, η ρωσική σημαία εξασφάλισε στους Ελληνες πλοιοκτήτες προστασία και ελευθερία κινήσεων.

Μεταφορέας ρωσικών προϊόντων


Η Ρωσία ενδιαφερόταν άμεσα για την ανάπτυξη της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας, η οποία υπήρξε για μακρά χρονική περίοδο ο κύριος μεταφορέας ρωσικών προϊόντων στις αγορές της Δύσης. Η ναυτιλιακή δραστηριότητα των Ελλήνων υποστηρίχτηκε δραστήρια από τη ρωσική κυβέρνηση.

Λόγω έλλειψης ρωσικών εμπορικών πλοίων για τη μεταφορά εμπορευμάτων από τις νότιες περιοχές της χώρας, το 1797 η ρωσική κυβέρνηση εξουσιοδότησε τον στρατηγό Γκεόργι Ποτιόμκιν (κυβερνήτη της Νέας Ρωσίας, της Αζοφικής Θάλασσας και του Αστραχάν) να παράσχει σε ξένους πλοιοκτήτες άδεια ανάρτησης της ρωσικής σημαίας στα εμπορικά τους σκάφη. Σε συνέχεια εφαρμόζοντας την απόφαση της κεντρικής εξουσίας, τον Απρίλη του 1804, ο διοικητής της Οδησσού Ρισελιέ χορήγησε άδεια επιτηδεύματος στους πλοιοκτήτες να υψώνουν τη ρωσική σημαία στα εμπορικά τους πλοία. Το μέτρο αυτό πάρθηκε όχι μόνο γιατί ο ρωσικός εμπορικός στόλος στη Μαύρη Θάλασσα ήταν την περίοδο αυτή σχεδόν ανύπαρκτος, αλλά και για τον πρόσθετο λόγο, ότι προγενέστερα, άδεια ανύψωσης ρωσικής σημαίας χορηγούσε μόνο το Ναυαρχείο της Πετρούπολης. Ετσι, για να αποφευχθούν οι χρονοβόρες διαδικασίες και να επισπευστεί η άμεση επίλυση του προβλήματος, αυτό το δικαίωμα παραχωρήθηκε στο διοικητή της Οδησσού Ρισελιέ5.

Οι κάτοικοι των νησιών του Αιγαίου, ύστερα από τη Συνθήκη του Κιουτσούκ - Καϊναρτζή, με την προστασία της ρωσικής σημαίας, άρχισαν να γίνονται οι μεσίτες στις εμπορικές συναλλαγές μεταξύ Ρωσίας και Δύσης. Ετσι, ελληνικής πλοιοκτησίας πλοία με ρωσικά ναυλωτήρια έπλεαν από την Κριμαία έως το Γιβραλτάρ. Επίσης, ο εμπορικός στόλος των ελληνικών νησιών πραγματοποίησε αλματώδη ανάπτυξη, χάρη στη μεγάλη αύξηση του εμπορίου δημητριακών από την Ανατολή προς τις δυτικοευρωπαϊκές αγορές.

Εκτός από τα «εξωτερικά» πλεονεκτήματα που διασφάλισε η ρωσοτουρκική Συνθήκη Ειρήνης του Κιουτσούκ - Καϊναρτζή στους Ελληνες πλοιοκτήτες, μέσα στην ίδια τη Ρωσία εκτοπίζονται σταδιακά από το εμπόριο οι Αγγλογάλλοι και ενισχύονται αισθητά οι θέσεις των Ελλήνων. Ομως, υπήρχε και κίνδυνος. Γι' αυτό ο γενικός επίτροπος της Ανώτατης Αρχής της Φιλικής Εταιρείας - αναφέρει ο ιστορικός Γεώργιος Ζωίδης - στις 8 Σεπτέμβρη του 1820 σε εγκύκλιό του επισήμανε το μεγάλο κίνδυνο που διέτρεχε ο ελληνικός εμπορικός στόλος από την Αγγλία και κάλεσε τους πλοιάρχους να επαγρυπνούν για να αποτρέψουν τη θανάσιμη απειλή. Οι Ελληνες πλοιοκτήτες και έμποροι, χάρη στην προστασία των ρωσικών αρχών, άρχισαν να μεταφέρουν τον κύριο όγκο των ρωσικών εμπορευμάτων.

Με τη ρωσική προστασία και την εκτέλεση τέτοιου ύψους μεταφορών, αναπτύσσεται αλματωδώς ο ελληνικός στόλος. Οι Ελληνες πλοιοκτήτες και έμποροι αρχίζουν να θησαυρίζουν, δημιουργώντας κολοσσιαίες περιουσίες. Ιδιαίτερα θησαύρισαν οι πλοιοκτήτες των νησιών του Αιγαίου Υδρα, Σπέτσες και Ψαρά. Βάσει του άρθρου 17 της ρωσοτουρκικής Συνθήκης Ειρήνης του Κιουτσούκ - Καϊναρτζή, στα νησιά του Αιγαίου παραχωρήθηκαν σημαντικά πολιτικά και οικονομικά προνόμια. Εκτός από τα αναφερόμενα πλεονεκτήματα, υπήρξε και μια άλλη θετική επίπτωση της ανάρτησης ρωσικής σημαίας στα ελληνικά πλοία. Τα πλοία που περνούσαν τα Στενά δε μετέφεραν μόνον εμπορεύματα. Τα τακτικά εμπορικά δρομολόγια των ελληνικών πλοίων με ρωσική σημαία παρείχαν στους Ελληνες της Οδησσού τη δυνατότητα να διατηρούν μόνιμη σύνδεση με τους συγγενείς και φίλους τους στην επικράτεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Και, το σπουδαιότερο, μπορούσαν έτσι να παράσχουν κάθε είδους ηθική και υλική βοήθεια στον αγώνα του ελληνικού λαού για ελευθερία και ανεξαρτησία. Συνεπώς, η ρωσοτουρκική Συνθήκη Ειρήνης του 1774 έπαιξε σημαντικό ρόλο στη νικηφόρα έκβαση της Επανάστασης του 1821.

Επόμενο ήταν, με την όξυνση των ρωσοτουρκικών σχέσεων, η Τουρκία να κλείνει ή να ανοίγει τα Στενά κατά τη βούλησή της. Βέβαια, και σε ειρηνική περίοδο μεταξύ των δύο χωρών υπήρξαν τεταμένες σχέσεις, διότι η Τουρκία εφάρμοζε μια σειρά από περιοριστικά μέτρα.

Προβλήματα με τα ελληνικά πληρώματα

Η Πύλη προσπάθησε κατ' επανάληψη, με διάφορα διπλωματικά και διοικητικά μέτρα, να παρεμποδίσει τη ρωσική ναυσιπλοΐα στα Στενά. Ετσι, στις αρχές του 1819, η Τουρκία κάνει προσπάθειες να αφαιρέσει από τη Ρωσία τον κεκτημένο προστατευτικό της ρόλο σε ό,τι είχε σχέση με τη ρωσική σημαία και παίρνει διάφορα αυθαίρετα μέτρα σε βάρος των ρωσικών πλοίων. Οι τουρκικές αρχές ισχυρίζονταν ότι τα πιστοποιητικά των πλοίων υπό ρωσική σημαία είναι πλαστά. Ενα άλλο διπλωματικό επιχείρημα δικαιολόγησης των αυθαιρεσιών της Πύλης ήταν το θέμα που είχε σχέση με την εθνική σύνθεση των πληρωμάτων των ρωσικών πλοίων που διέσχιζαν τα Στενά. Η Πύλη υποστήριζε ότι τα πληρώματα των ρωσικών πλοίων αποτελούνται από ραγιάδες, δηλαδή προέρχονται από τουρκικές κτήσεις. Οι αρχές της Τουρκίας γνώριζαν πολύ καλά ότι στη Ρωσία υπήρχε μεγάλη έλλειψη ναυτικών και ότι χρησιμοποιούνταν Ελληνες που γνώριζαν άριστα το ναυτικό επάγγελμα.

Ο επιτετραμμένος της Ρωσίας στην Κωνσταντινούπολη Γ. Α. Στρογκάνοφ, σε διπλωματική επιστολή του, αναφέρει για προαναφερόμενο θέμα, ότι «σε μας (στη Ρωσία Κ. Α.) δεν υπάρχουν ραγιάδες». Και σε συνέχεια τονίζει ότι από τη στιγμή που οι Ελληνες μετοίκησαν στη Ρωσία, σε μερικούς μόνο μήνες τους χορηγείται το ρωσικό διαβατήριο και η ρωσική υπηκοότητα.

Οι προσπάθειες της Πύλης να παρεμποδίσει την ελεύθερη ρωσική ναυσιπλοΐα στα Στενά δεν είχαν μόνον οικονομικό χαρακτήρα σε βάρος της Ρωσίας, αλλά και πολιτικό. Με τα περιοριστικά αυτά μέτρα της, η Τουρκία υπέσκαπτε την εμπιστοσύνη την Ελλήνων προς τη Ρωσία. Βέβαια, οι αυθαιρεσίες της Πύλης είχαν την υποστήριξη της Αγγλίας, όχι μόνο γιατί ήταν αντίπαλος της Ρωσίας στο Ανατολικό ζήτημα, αλλά και επειδή προσπαθούσε να εξαναγκάσει τους Ελληνες πλοιοκτήτες να υψώνουν στα πλοία τους αντί της ρωσικής σημαίας την αγγλική. Ετσι, ώστε να γίνει η Αγγλία απόλυτος κυρίαρχος όχι μόνο στη Μεσόγειο, αλλά και στη Μαύρη και Αζοφική θάλασσα, για να διατηρήσει και σταθεροποιήσει τις θέσεις της στις αποικίες της στην Ανατολή.

Οι συνθήκες που προαναφέραμε βοήθησαν να δημιουργηθεί αξιόλογος ελληνικός εμπορικός στόλος, ο οποίος δε δυσκολεύτηκε να μετατραπεί σε πολεμικό στην εθνικο-απελευθερωτική Επανάσταση του 1821.

Η πραγματική ανάπτυξη

Η πραγματική ανάπτυξη της ελληνικής ναυτιλίας, αναφέρει ο ιστορικός Γ. Αρς, άρχισε μετά το έτος 17746. Επίσης, στην ανάπτυξη της ελληνικής ναυτιλίας θετικά επέδρασε ο αγγλογαλλικός πόλεμος 1792-1815. Η ενίσχυση του ελληνικού στόλου ξανα-ανησύχησε την Πύλη. Γι' αυτό, παραμονές της εθνικο-απελευθερωτικής Επανάστασης του 1821, η τουρκική κυβέρνηση προθυμοποιήθηκε να καταργήσει όλους τους φόρους που εισέπραττε από τους κατοίκους των νησιών (ιδίως της Υδρας, των Σπετσών και των Ψαρών), υπό τον όρο, ότι θα υψώσουν στα πλοία τους την τουρκική σημαία, αντί της ρωσικής. Σκοπός της Πύλης ήταν, με την εφαρμογή αυτού του μέτρου, να αφαιρέσει από τη Ρωσία το δικαίωμα προστασίας της ελληνικής ναυτιλίας που της είχε παραχωρηθεί βάσει της Συνθήκης Ειρήνης του Κιουτσούκ -Καϊναρτζή. Αργότερα, το 1823, ο σουλτάνος εξέδωσε ειδικό φιρμάνι που απαγόρευσε στη Ρωσία να χρησιμοποιεί ελληνικής πλοιοκτησίας πλοία υπό τη δική της σημαία. Ετσι, ματαίωνε ουσιαστικά την πραγματοποίηση εμπορικών ανταλλαγών. Με την πάροδο του χρόνου, οι όροι ανύψωσης της ρωσικής σημαίας σε ελληνικής πλοιοκτησίας πλοία και άλλα ξένα αλλάζουν. Το 1865 για την ανύψωση της ρωσικής σημαίας έπρεπε ένας εκ των ιδρυτών του εμπορικού οίκου, στον οποίο ανήκε το πλοίο, να είχε ρωσική υπηκοότητα.

Βέβαια, η ανύψωση της ρωσικής σημαίας στα πλοία ελληνικής πλοιοκτησίας εξυπηρετούσε οικονομικά τη Ρωσία, αλλά μπορούμε να υποστηρίξουμε, ότι σε μεγαλύτερο βαθμό εξέφραζε τον αγώνα του ελληνικού λαού. Δε συμμεριζόμαστε τη θέση, ότι η ρωσική προστασία «αποπροσανατόλισε την ελληνική οικονομία»6,7. Για ποια ελληνική οικονομία αναφέρεται, όταν η Ελλάδα αποτελούσε επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο συγγραφέας εξετάζει τα γεγονότα της περιόδου εκείνης, έξω από την ιστορική εποχή τους. Να τι αναφέρει: «... Η ανάπτυξη μιας μεγάλης και δυναμικής εμπορικής ναυτιλίας σε συνδυασμό με τον αποκλεισμό κάθε προσπάθειας για τη δημιουργία άλλης βιομηχανίας, αποδεικνύουν ότι ο σχηματισμός της εμπορικής ναυτιλίας ήταν ουσιαστικά ένας αποπροσανατολισμός της οικονομίας»8. Για πια βιομηχανία αναφέρεται στον ελλαδικό χώρο την εποχή εκείνη; Εδώ, θα έπρεπε να παρθούν υπόψη ο χρόνος, η τοποθεσία της χώρας, οι παραδόσεις στην οικονομία και μια σειρά άλλων οικονομικο-πολιτικών παραγόντων.

Και μετά τη δημιουργία του ελληνικού ανεξάρτητου κράτους, η Ρωσία εξακολούθησε να χρησιμοποιεί στις θαλάσσιες εμπορικές μεταφορές της ελληνικά πλοία, με μόνη τη διαφορά ότι τώρα έπλεαν, στην πλειονότητά τους, υπό ελληνική σημαία. Μάλιστα, η ελληνική εμπορική ναυτιλία κατέχει, ακόμα και στις μέρες μας, δεσπόζουσα θέση στις εμπορικές μεταφορές αυτής της χώρας.

* * *

1. Σ. Βόρειου, «Το ελληνικό εμπορικό ναυτικό κατά το 18ο αιώνα», Αθήνα 1940, σελίδα 11.

- Ο. Σπάρο, «Η απελευθέρωση της Ελλάδας και η Ρωσία (1821-1829)», Αθήνα 1985, σελίδα 91.

2. Σεραφείμ Μάξιμος, «Το ελληνικό εμπορικό ναυτικό».

3. Γ. Κορδάτος, «Η κοινωνική σημασία της ελληνικής επανάστασης του 21», Αθήνα 1975, σελίδα 83.

4. Κωνσταντίνου Σκαλκόφσκι, «Η ρωσική εμπορική ναυτιλία», σελίδα 5.

5. Α. Σκαλκόφσκι, «Η πρώτη τριακονταετία της Οδησσού», σελίδα 138.

6. Γ. Αρς, «Το κίνημα των φιλικών στη Ρωσία», Μόσχα 1970, σελίδα 153.

7. Βασίλης Κρεμμυδάς, «Εισαγωγή στην ιστορία της νεοελληνικής κοινωνίας (1700-1821)», Αθήνα 1976, σελίδα 125-126.

8. Στο ίδιο.


Κώστας ΑΥΓΗΤΙΔΗΣ
Καθηγητής Ιστορίας - ερευνητής, μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών



Ο καθημερινός ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 1 ευρώ