Οι κινηματίες είχαν με το μέρος τους περίπου τη μισή δύναμη του τακτικού στρατού, τη Στρατιά της Αφρικής (αποτελούμενη βασικά από Μαροκινούς - από το Ισπανικό Μαρόκο άλλωστε ξεκίνησε και στέριωσε το πραξικόπημα), μεγάλο μέρος των Σωμάτων Ασφαλείας και βεβαίως τα δεκάδες χιλιάδες μέλη των φασιστικών - παρακρατικών οργανώσεων (όπως οι Φαλαγγίτες, οι Καρλιστές, κ.ά.), που ξεπερνούσαν σε αριθμητική δύναμη τον τακτικό στρατό και αποτέλεσαν σημαντική δύναμη κρούσης των φασιστών.

Ωστόσο, με εξαίρεση ορισμένες επαρχίες (όπου καταλυτικό ρόλο στην επικράτησή τους έπαιξε η επιρροή της Καθολικής Εκκλησίας και του Βατικανού υπέρ των φασιστών) και την πόλη της Σεβίλλης, οι πραξικοπηματίες δεν κατάφεραν να κυριαρχήσουν. Ειδικά στα αστικά κέντρα, όπου νικήθηκαν κατά κράτος από την οπλισμένη εργατιά. «Στα εργοστάσια και στα ορυχεία συγκροτούνταν εργατικά τάγματα που οπλίζονταν με ό,τι μπορούσαν (...) Ολο το βάρος των πρώτων μαχών με τον καλά εφοδιασμένο στρατό των κινηματιών έπεσε στα ανεκπαίδευτα αυτά και κακοοπλισμένα τμήματα της πολιτοφυλακής που κατόρθωσαν με μεγάλες θυσίες να αναχαιτίσουν (...) το φασιστικό κίνημα».¹

Αλλά ούτε και στο ναυτικό οι πραξικοπηματίες είχαν ιδιαίτερη επιτυχία, αφού οι ναύτες, έχοντας συγκροτήσει επαναστατικά συμβούλια, εξεγέρθηκαν, εκτέλεσαν τους αξιωματικούς τους και απέτρεψαν την παράδοση των περισσότερων πλοίων στον Φράνκο.

Τις κρίσιμες όμως εκείνες ώρες (όπως και στη συνέχεια), στην πάλη του εργαζόμενου λαού, βάρυναν καταλυτικά οι ταλαντεύσεις, η αναβλητικότητα, έως και τάση συμβιβασμού της σοσιαλδημοκρατικής ηγεσίας του Λαϊκού Μετώπου απέναντι στην αστική - φασιστική επιθετικότητα. Το Σοσιαλιστικό Κόμμα, όπως και τα υπόλοιπα κόμματα που απάρτιζαν το Λαϊκό Μέτωπο, ήταν βεβαίως αστικά ή αστικοποιημένα κόμματα, με τα οποία το ΚΚ είχε συμμαχήσει στο πλαίσιο της στρατηγικής που χάραξε το 7ο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Γεγονός, που είχε άμεσες επιπτώσεις στον προσανατολισμό και την αποτελεσματικότητα της πάλης για την υπόθεση της εργατικής τάξης. Οπως απέδειξε η πείρα των Λαϊκών Μετώπων, τόσο στην Ισπανία όσο και στη Γαλλία, η στρατηγική αυτή ούτε τον σοσιαλισμό έφερε πιο κοντά, ούτε το φασισμό μπόρεσε να αναχαιτίσει, καταδεικνύοντας ότι τα θεμελιώδη συμφέροντα της εργατικής τάξης βρίσκονται σε αδιάκοπη αντίθεση με τα αντίστοιχα της αστικής (τόσο σε καιρούς ειρήνης όσο και σε καιρούς πολέμου) και δεν «χωρούν» σε καλούπια αστικής διαχείρισης.

Σε στρατιωτικό επίπεδο, στην πλάστιγγα υπέρ των φασιστικών δυνάμεων, βάρυνε σίγουρα η άμεση και αποφασιστική συνδρομή των Ιταλίας, Γερμανίας και Πορτογαλίας με στρατιωτικό υλικό, άρματα μάχης, αεροπλάνα και στρατεύματα (50.00 - 60.000, 16.000 και 8.000 - 12.000 αντίστοιχα), αλλά και το ταυτόχρονο εμπάργκο των καπιταλιστικών κρατών (ΗΠΑ, Γαλλία, Βρετανία, κ.ά.) προς τη Δημοκρατική Ισπανία (πολιτική της δήθεν «Μη-Επέμβασης»).

Ολα τα παραπάνω συνέτειναν στη γρήγορη προέλαση των φασιστικών στρατευμάτων, που το Σεπτέμβρη του 1936 βρέθηκαν στις πύλες της Μαδρίτης. Το τέλος της Δημοκρατικής Ισπανίας θα ερχόταν σίγουρα πιο γρήγορα, αν δεν υπήρχε η γενναία σοβιετική στρατιωτική βοήθεια - που μόλις είχε αρχίσει να καταφθάνει - αλλά και ένας στρατός, που για πρώτη φορά έκανε την εμφάνισή του. Επρόκειτο για τις Διεθνείς Ταξιαρχίες.

Οι Διεθνείς Ταξιαρχίες συγκροτήθηκαν με απόφαση της Κομμουνιστικής Διεθνούς στις 18 Σεπτέμβρη 1936, ενώ στις γραμμές τους εντάχθηκαν συνολικά 35.000 περίπου μαχητές, από το Μεξικό έως την Κίνα. Αρχικά, ο σοσιαλιστής πρωθυπουργός του Λαϊκού Μετώπου Λ. Καμπαλέρο αντιτάχθηκε στο όλο εγχείρημα. Στη συνέχεια, ωστόσο, υπό το βάρος των προελαυνόντων στρατευμάτων του Φράνκο, αναγκάστηκε σε υποχώρηση. Οι αναρχικοί (CNT) υπήρξαν επίσης αρνητικοί, απαγορεύοντας μάλιστα το πρώτο διάστημα την είσοδο στους ξένους εθελοντές στα σύνορα που έλεγχαν. Τέτοιας «υποδοχής» έτυχε και μια ομάδα Ελλήνων εθελοντών, τους οποίους «πιάσανε οι Ισπανοί φρουροί που ανήκαν στους αναρχικούς της CNT και τους κράτησαν 40 ώρες» μέχρι να απελευθερωθούν με παρέμβαση του Λαϊκού Μετώπου.² Να σημειώσουμε πως ξένοι εθελοντές εντάχθηκαν τελικά, τόσο στην αναρχική CNT όσο και στο τροτσκιστικό POUM, σε πολύ μικρότερο όμως βαθμό απ' ό,τι στις Διεθνείς Ταξιαρχίες.

Οι μαχητές των Διεθνών Ταξιαρχιών ήταν στην πλειοψηφία τους οργανωμένοι κομμουνιστές: το 60% των Γάλλων, το 70% των Αμερικανών, το 75% των βαλκάνιων λαών, το 80% - 90% των Γερμανών, κ.ο.κ. Το 80% ήταν εργάτες, στην πλειοψηφία τους νέοι, αλλά και «ψημένοι» στους ταξικούς αγώνες στις χώρες τους.³

Το ίδιο ίσχυε και για τους Ελληνες. Ο Δημήτρης Σακαρέλλος ήταν Γραμματέας του σωματείου Φορτοεκφορτωτών Πειραιά, ο Νίκος Βαβούδης Γραμματέας του Εργατικού Κέντρου Πειραιά, ο Νίκος Καραγιάννης στέλεχος της Ναυτεργατικής Ενωσης, ο Α. Δεληγιάννης Γραμματέας της Καπνεργατικής Ομοσπονδίας Ελλάδας, ο Κώστας Βερνικιώτης εκ των ηγετών των μεγάλων καπνεργατικών αγώνων στο Αγρίνιο, κ.ο.κ. Ολοι στελέχη του ΚΚΕ. Οι μισοί σχεδόν από τους μαχητές που προήλθαν από την Ελλάδα ήταν ναυτεργάτες. Οι Ελληνες που κατέφθασαν στην Ισπανία απ' όλα τα μήκη και τα πλάτη του κόσμου (τα ιταλοκρατούμενα Δωδεκάνησα, την Κύπρο, την Αίγυπτο, τη Γαλλία, την Αγγλία, τις ΗΠΑ και τον Καναδά, κ.λπ.) ήταν επίσης εργάτες στην πλειοψηφία τους: Ανθρακωρύχοι, οικοδόμοι, μεταλλουργοί, κ.ο.κ.

Ειδική αναφορά πρέπει να γίνει στους Ελληνες μετανάστες στις ΗΠΑ, που «σκυμμένοι ως ήταν στο μόχθο της δουλειάς, στα χυτήρια, στα εργοστάσια, στις κουζίνες, στο δρόμο, ορθώθησαν, έριξαν τα σύνεργά τους, αφήκαν τις προσωπικές έγνοιες και φροντίδες και κίνησαν να πάνε (...) ν' αγωνισθούν για το καλό του κόσμου».⁴ Οι Ελληνες μετανάστες στις ΗΠΑ υπήρξαν η πολυπληθέστερη ομάδα Ελλήνων που πολέμησε στην Ισπανία. Πολλοί εξ αυτών ήταν μέλη του ΚΚ ΗΠΑ (όπως οι Στέφανος Τσερμέγκας, Χρήστος Μούγιαννης, Κώστας Σαμαράς, κ.ά.), με μακρά «θητεία» στους αγώνες της εργατικής τάξης (και όχι μόνο της ομογένειας), στην οργάνωση της πάλης των ανέργων την περίοδο της καπιταλιστικής κρίσης 1929 - 1933, κ.ο.κ.

Στις Διεθνείς Ταξιαρχίες εντάχθηκαν, τέλος, και τρεις Ελληνίδες από τον Καναδά (η Μαρία Νικολάου, η Ελένη Νικηφόρου και η Τούλα Ιωάννου), που υπηρέτησαν ως νοσοκόμες.

Η βάση των Διεθνών Ταξιαρχιών ήταν στο Αλμπαθέτε, όπου οι ξένοι εθελοντές συγκεντρώνονταν και εκπαιδεύονταν για περίπου ένα μήνα προτού διοχετευτούν στα διάφορα πεδία των μαχών. Συχνά, βέβαια, οι πολεμικές ανάγκες ήταν τέτοιες, που οι εθελοντές στέλνονταν απευθείας στο μέτωπο.

Οι Διεθνείς Ταξιαρχίες υπήρξαν ένα λαμπρό παράδειγμα διεθνούς προλεταριακού στρατού. Παρότι δεν ήταν ένας επαναστατικός στρατός (ως προς τον στρατηγικό σκοπό για τον οποίο μαχόταν), ωστόσο διέθετε πολλά από τα χαρακτηριστικά του, π.χ. στη σύνθεση, στη λειτουργία, στη συνειδητή πειθαρχία και τον ηρωισμό που απορρέουν από το δίκαιο του πολέμου, κ.ο.κ.

(Το β'μέρος του άρθρουθα δημοσιευτεί στον επόμενο «Κυριακάτικο Ριζοσπάστη»)

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

1. Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ, Παγκόσμια Ιστορία, τ. Θ1 - Θ2, εκδ. «Μέλισσα», Αθήνα, σελ. 469.

2. Παλαιολογόπουλος Δ., Ελληνες αντιφασίστες εθελοντές στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο (1936 - 1939), εκδ. «Φιλιππότη», Αθήνα, 1986, σελ. 61.

3. Thomas H., The Spanish Civil War, εκδ. Penguin, London, 1961, σελ. 258 και Alpert M, «The Clash of Spanish Armies: Contrasting Ways of War in Spain, 1936 - 1939», στο War in History, τ. 6(3), 1999, σελ. 331 - 351.

4. Αρχείο ΚΚΕ - έγγραφο 420011.

Με χιλιάδες νέες φωτογραφίες από τη δράση του ΔΣΕ εμπλουτίστηκε το Αρχείο της ΚΕ του ΚΚΕ. Το νέο υλικό προέρχεται από το αρχείο του Φώτη Ματσάκα (ψευδώνυμο Δούκας Χάρης), οπερατέρ και σκηνοθέτη του ΔΣΕ. Το αρχείο παραδόθηκε στην ΚΕ του ΚΚΕ από τα παιδιά του Φώτη, Νίκο και Παναγιώτη. Το αρχείο περιλαμβάνει χιλιάδες φωτογραφίες τόσο από τη δράση του ΔΣΕ όσο και από τη μετέπειτα ζωή των μαχητών στις σοσιαλιστικές χώρες. Πρόκειται για ανεκτίμητης αξίας φωτογραφικό υλικό, που έρχεται να προστεθεί στο αντίστοιχο από το αρχείο του Αποστόλη Μουσούρη.

Ο Φώτης Ματσάκας γεννήθηκε το 1925 στη Θεσσαλονίκη. Οι γονείς του, Παναγιώτης και Σοφία, είχαν έρθει πρόσφυγες από την Προύσα και εγκαταστάθηκαν στην Ανω Πόλη (Κουλέ Καφέ) της Θεσσαλονίκης. Κατάφεραν σχετικά σύντομα να ορθοποδήσουν, καθώς ο Παναγιώτης Ματσάκας είχε καλό μορφωτικό επίπεδο και ήταν πολύ καλός ξυλουργός - μάστορας σε ξύλινες γυριστές σκάλες. Η σύζυγός του Σοφία ήταν καπνεργάτρια.

Ο Φώτης Ματσάκας μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη, υπήρξε από τα μαθητικά του χρόνια πολύπλευρο ταλέντο, με ευρύ πεδίο ενδιαφερόντων και σπούδασε ηλεκτρολόγος στην τεχνική σχολή «Ευκλείδης». Στην περίοδο της Κατοχής εργάστηκε σε οικοδομές, στην κατασκευή δρόμων, σε λατομεία. Στρατολογήθηκε στην αντίσταση από τον Γιάννη Μητανίδη, γράφοντας συνθήματα, μοιράζοντας προκηρύξεις κ.ά. από τις γραμμές της ΕΠΟΝ από τα τέλη του 1943. Πρωτοπήρε μέρος σε συνεδρίαση της ΕΠΟΝ στη συνοικία Τσινάρι Θεσσαλονίκης.

Για εκείνη την περίοδο γράφει σε αυτοβιογραφικό του σημείωμα: «Βασικά στον καιρό της Κατοχής άρχισα να καταλαβαίνω τη ζωή, δηλαδή να ξεχωρίζω την αδικία, την εκμετάλλευση. Η γερμανική κατοχή με αγανακτούσε, οι φυλακές, τα βασανιστήρια, οι εκτελέσεις, οι πουλημένοι στους Γερμανούς, η πείνα, ανεργία, γύμνια ήταν αυτά που μου δημιούργησαν το μίσος στο καθεστώς, το φασισμό, την προδοσία. Τα δελτία, ο Τύπος του ΕΑΜ, του Κόμματος με βγάλαν από την αδιέξοδο αυτή, δηλαδή μου δείξαν τι να κάνω, πώς να βοηθήσω, να αγωνιστώ ενάντια σ' αυτά. Υστερα από συζητήσεις που έκανα με μεγαλύτερους από εμένα συντρόφους και οι οποίοι μου μιλούσαν για την ΕΠΟΝ, το ΚΚΕ, τη δράση των ανταρτών, το τι αυτοί επιδιώκουν, μα και απ' όσα έβλεπα μόνος, τους αγώνες των κομμουνιστών στην περίοδο της δικτατορίας του Μεταξά και στη διάρκεια της Κατοχής, είχα καταλάβει την ανάγκη να παλέψω και εγώ. Ο Μεγάλος Πατριωτικός Πόλεμος της Σοβιετικής Ενωσης μου δυνάμωνε την πίστη στη νίκη μας, στη Νίκη του Κομμουνισμού».

Χάρη στην ψυχραιμία του και την εφευρετικότητά του κατάφερε ένοπλος να διαφύγει από γερμανικά μπλόκα και να επιζήσει. Μέλος του ΚΚΕ έγινε τον Αύγουστο 1944, στη συνέχεια επειδή το σπίτι του χρησιμοποιήθηκε για παράνομη δουλειά (γιάφκα Τύπου), δεν είχε φανερή δράση, εμφανιζόταν ως αποστασιοποιημένος. Οταν ξεκίνησε η δράση της ΟΠΛΑ πήρε μέρος σε επιχειρήσεις της για την τιμωρία συνεργατών των ναζί. Πήρε από τον Ιούνη 1944 μέρος στον εφεδρικό ΕΛΑΣ ως διμοιρίτης στο 2ο Λόχο του Εφεδρικού Συντάγματος Θεσσαλονίκης, ενώ με την Απελευθέρωση μεταφέρθηκε στην Εθνική Πολιτοφυλακή στο 8ο Τμήμα της, το Νοέμβρη 1944. Μέχρι το 1945 ζούσε στο Κουλέ Καφέ στην οδό Εαμενίδου 13. Μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας, με κομματική εντολή της Β' Αχτίδας της ΚΟΘ, πέρασε στην παρανομία, κρυβόταν και διέφυγε στο εξωτερικό.

Ηταν καταδιωκόμενος για τη δράση του με τον εφεδρικό ΕΛΑΣ (τιμωρία προδοτών) στο χωριό Φίλυρο, που βρίσκεται βόρεια της Θεσσαλονίκης. Τις τελευταίες 3 μέρες πριν διαφύγει από τη Θεσσαλονίκη, κοιμόταν μέσα στο Εβραϊκό Νεκροταφείο της πόλης. Δικάστηκε από στρατοδικείο ερήμην σε θάνατο. Μετά τη διαφυγή του από τη Θεσσαλονίκη, στις 6 Απρίλη 1945, μέσω Γευγελής κατέφυγε στο Τέτοβο και από εκεί στο Μπούλκες της Γιουγκοσλαβίας, όπως και χιλιάδες άλλοι καταδιωκόμενοι αγωνιστές. Στο Μπούλκες ήταν μέλος στη 14η ΚΟΒ του ΚΚΕ, με Γραμματέα τον Αλέξη (Βαγγέλης Κωστούδης). Τον Ιούνη 1946 πήρε μέρος στη νεολαιίστικη ταξιαρχία ΕΛΑΣ. Τον Ιούνη 1947 ταξίδεψε για την Πράγα, όπου πήρε μέρος στο φεστιβάλ της ΠΟΔΝ. Και με την επιστροφή του στο Μπούλκες, εντάχθηκε στην ΚΟ του Καλλιτεχνικού Τμήματος. Από το Σεπτέμβρη 1947 και έως το Γενάρη 1948, πήρε μέρος στην Εργατική Ταξιαρχία (στα έργα ανοικοδόμησης) που δούλευε στο χωριό Τόριζα της Βοϊβοντίνας. Επέστρεψε στο Μπούλκες και εργάστηκε στο Κανναβουργείο, εργοστάσιο παραγωγής σχοινιών και σπάγκων.

Στο Μπούλκες δούλεψε στη διαφωτιστική δουλειά, εκλέχτηκε στο εκεί Γραφείο της ΕΠΟΝ και στο Συμβούλιο του Μπούλκες, όπου έγινε δεύτερος Γραμματέας. Είχε το ψευδώνυμο Δούκας Χάρης. Από το Μπούλκες, μαζί με άλλους νεολαίους ταξίδεψε με την αντιπροσωπεία της ΕΠΟΝ και πήρε μέρος στο Παγκόσμιο Φεστιβάλ νεολαίας και φοιτητών της Πράγας.

Στη συνέχεια κατέβηκε στην Ελλάδα και εντάχθηκε στον ΔΣΕ από τις 19 Νοέμβρη 1948. Εντάχθηκε στο επιτελείο του Γενικού Αρχηγείου στον τομέα της διαφώτισης, όπου αρχικά ήταν σε καλλιτεχνικό συνεργείο και εν συνεχεία αξιοποιήθηκαν οι τεχνικές του γνώσεις, εργάστηκε στο τυπογραφείο. Αργότερα εντάχθηκε στο κινηματογραφικό συνεργείο του ΔΣΕ, όπου γρήγορα έμαθε την τέχνη του οπερατέρ. Στον ΔΣΕ ο Φώτης Ματσάκας πήρε το βαθμό του Ανθυπολοχαγού Πολιτικού Επιτρόπου, μετά από πρόταση του Γ. Σεβαστίκογλου στις 20-10-1949. Στον ΔΣΕ ήταν μέλος στην Κομματική Οργάνωση της Κεντρικής Διαφώτισης. Μαζί με τους Μάνο Ζαχαρία, Απόστολο Μουσούρη, Γιώργη Σεβαστίκογλου, τον Φαέθωνα και τον Βλαδίμηρο (που αργότερα σκοτώθηκε), αποτέλεσαν το κινηματογραφικό - φωτογραφικό συνεργείο του ΔΣΕ.

Στην πολιτική προσφυγιά συνέχισε να είναι μέλος του Κόμματος. Την περίοδο 1963 - 1964 ήταν μέλος Γραφείου στην ΚΟΒ-32 της 13ης Πολιτείας στην Τασκένδη και μέχρι το 1966 Γραμματέας της.

Στα καλλιτεχνικά συνεργεία του ΔΣΕ, ο Φώτης πρωτογνώρισε και τη μετέπειτα (από το Δεκέμβρη 1949) σύζυγό του Ελλη Καραπέτσα από τη Νάουσα. Η Ελλη Καραπέτσα εντάχθηκε εθελοντικά στον ΔΣΕ μετά τη μάχη της Νάουσας. Νωρίτερα ο φαντάρος αδερφός της, στην απόπειρά του να λιποταχτήσει και να περάσει με τον ΔΣΕ, πιάστηκε και εκτελέστηκε στην πλατεία της Νάουσας. Η Ελλη Ματσάκα πήρε μέρος στο θεατρικό συνεργείο του ΔΣΕ, αλλά και σε μάχιμα τμήματα, όπου και τραυματίστηκε στη σπονδυλική στήλη.

Μετά την υποχώρηση του ΔΣΕ, αφού πέρασαν αρχικά στην Αλβανία όπως και χιλιάδες πολιτικοί πρόσφυγες, ο Φώτης και η Ελλη Ματσάκα εγκαταστάθηκαν στην ΕΣΣΔ, στη 12η και στη συνέχεια στη 13η Πολιτεία στην Τασκένδη.

Αρχικά ο Φώτης Ματσάκας εργάστηκε σε εργοστάσιο, ενώ στη συνέχεια φοίτησε σε στρατιωτική σχολή, όπου διακρίθηκε αποφοιτώντας πρώτος από τους 60 και ονομάστηκε ανθυπολοχαγός πεζικού. Αλλά συνέχισε ως οπερατέρ. Αρχικά σε κινηματογραφικές παραγωγές και στη συνέχεια ως οπερατέρ και σκηνοθέτης στην τηλεόραση της Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας του Ουζμπεκιστάν. Στα σχεδόν 27 χρόνια που εργάστηκε στη Σοβιετική Ενωση, πήρε μέρος στην παραγωγή 32 ταινιών ως οπερατέρ. Ενώ σκηνοθέτησε και 4 μικρού μήκους ταινίες. Κατά την εργασία του στην τηλεόραση της Τασκένδης ως επικεφαλής των συνεργείων λήψης (γενικός οπερατέρ), πήρε μέρος σε περισσότερες από 1.100 αποστολές. Σε πολλές αποστολές κάλυψε κεντρικά θέματα της Σοβιετικής τηλεόρασης, όπως περιοδείες του Λεονίντ Μπρέζνιεφ, την επίσκεψη του Φιντέλ Κάστρο κ.ά.

Ο Φώτης και η Ελλη Ματσάκα έκαναν δυο παιδιά, τον Νίκο και τον Παναγιώτη.

Ο Φώτης και η Ελλη Ματσάκα επαναπατρίστηκαν το Δεκέμβρη 1976. Ο Φώτης αρχικά δίδαξε σε σχολή Κινηματογράφου για μια διετία, ενώ παράλληλα προσπάθησε να βρει δουλειά στην τηλεόραση, δίχως αποτέλεσμα. Ετσι εργάστηκε ως οικονομικός διευθυντής σε επιχείρηση εμπορίας φυτοφαρμάκων (Κ&Ν Ευθυμιάδης) στη Θεσσαλονίκη. Οι χημικοί παράγοντες επηρέασαν την υγεία του. Πέθανε από καρκίνο το 1995 σε ηλικία 70 ετών. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ζούσε στη Βέροια.