Στις 27 Σεπτέμβρη του 1941, γύρω στις 8 το βράδυ, σ' ένα μικρό σπιτάκι δύο δωματίων στο κέντρο μιας μεγάλης αυλής, στο τέρμα της οδού Μαυρομιχάλη πραγματοποιήθηκε η ιδρυτική σύσκεψη του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου από τους εκπροσώπους τεσσάρων αριστερών κομμάτων της χώρας. Ηταν ο Λευτέρης Αποστόλου εκπρόσωπος του ΚΚΕ, ο Χρήστος Χωμενίδης από μέρους του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΣΚΕ), ο Ηλίας Τσιριμώκος από μέρους του κόμματος της Ενωσης Λαϊκής Δημοκρατίας (ΕΛΔ) και ο Απόστολος Βογιατζής, εκπρόσωπος του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας (ΑΚΕ). Εξω από το σπίτι εκτελούσαν χρέη περιφρούρησης τρεις ακόμη αγωνιστές, ώστε σε περίπτωση κινδύνου να εξασφαλίσουν την ασφαλή διαφυγή των εκπροσώπων των κομμάτων¹.

Η σύσκεψη αυτή δεν ήταν η πρώτη. Είχαν προηγηθεί κι άλλες προκαταρκτικού χαρακτήρα. Ετσι, χωρίς χρονοτριβές οι συμμετέχοντες στη σύσκεψη ενέκριναν το ιδρυτικό κείμενο του ΕΑΜ και το πρώτο του διάγγελμα προς τον ελληνικό λαό που πρότεινε το ΚΚΕ.

«Από τους αντιπροσώπους των κάτωθι υπογραφομένων κομμάτων -έλεγε το ιδρυτικό κείμενο- ιδρύεται το Εθνικόν Απελευθερωτικόν Μέτωπον της Ελλάδας (ΕΑΜ). Εις το ΕΑΜ γίνεται ισοτίμως δεκτόν και παν άλλο κόμμα ή οργάνωσις που δέχεται τας αρχάς του παρόντος ιδρυτικού ως και να εργασθή διά την επιτυχίαν των σκοπών του ΕΑΜ. Προκειμένου να γίνει δεκτή εις το ΕΑΜ οιαδήποτε οργάνωσις, δεν εξετάζεται το παρελθόν ή αι αντιλήψεις των σχετικώς με την μελλοντικήν ανασυγκρότηση της ελευθέρας και ανεξαρτήτου Ελλάδος, αλλά η πίστις των εις την ανάγκην του Εθνικού Απελευθερωτικού Αγώνος, η τιμιότητά των απέναντι αυτού και η αποδοχή των αρχών του ΕΑΜ που περιλαμβάνονται εις το παρόν ιδρυτικό»².

Στο διάγγελμα της οργάνωσης που κυκλοφόρησε, χειρόγραφο, πολυγραφημένο και τυπωμένο πλατιά στο λαό -κυρίως της Αθήνας και του Πειραιά- γινόταν έκκληση για την όσο το δυνατόν πλατιά και θαρραλέα συμμετοχή του λαού στην εθνικοαπελευθερωτική πάλη. Μεταξύ άλλων υπογραμμιζόταν³:

«Ελληνες και Ελληνίδες πατριώτες. Νέοι και νέες.

Ασχετα απ' ό,τι σας χώρισε στο παρελθόν, άσχετα απ' ό,τι θα σας χωρίσει στο μέλλον ύστερα από το ξεσκλάβωμά μας, ενώστε τις δυνάμεις σας για τον Εθνικό Απελευθερωτικό Αγώνα».

Το ΕΑΜ δε γεννήθηκε εκ του μηδενός. Οι συνθήκες για την ίδρυσή του ασφαλώς ωρίμασαν γρήγορα με την υποδούλωση της χώρας στο γερμανικό, ιταλικό και βουλγάρικο φασισμό. Ο ελληνικός λαός ήταν πολύ γρήγορα έτοιμος να αγκαλιάσει το ΕΑΜ, αλλά αυτή του η ετοιμότητα δεν ήταν μόνο αποτέλεσμα της ξενικής κατοχής. Στην ετοιμότητα του λαού σημαντικό ρόλο έπαιξε και η προηγούμενη αντιφασιστική δράση του ΚΚΕ, όπως αυτή εκδηλώθηκε στο πρώτο μισό της δεκαετίας του '30, στα χρόνια της μεταξικής δικτατορίας και φυσικά στις μέρες του ελληνο-ιταλικού πολέμου. Ετσι μονάχα μπορεί να εξηγηθεί και το γεγονός ότι το ΚΚΕ, αν και το 1941 αριθμητικά δεν ήταν τίποτε περισσότερο από μερικές εκατοντάδες ανθρώπων, κατάφερε σε εξαιρετικά ελάχιστο χρόνο να αναδιοργανωθεί, να οργανώσει ταυτόχρονα το εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα και να τεθεί επικεφαλής του.

Το ΚΚΕ υπογράμμισε έγκαιρα, από το 5ο Συνέδριό του (Μάρτης 1934), την ανάγκη να συνενωθεί όλος ο εργαζόμενος λαός σ' ένα ισχυρό αντιφασιστικό μέτωπο ενάντια στο φασισμό και στον πόλεμο⁴. Επίσης, στην απόφαση της 4ης Ολομέλειας της ΚΕ του (Σεπτέμβρης 1935) διακήρυξε ότι «μπροστά στον άμεσο κίνδυνο φασιστικής ιταλικής επιδρομής, είτε άλλης μεγαλοϊμπεριαλιστικής (λ.χ. απ' την πλευρά της χιτλερικής Γερμανίας), απειλής κατά της εθνικής ακεραιότητας και ανεξαρτησίας θέτει σαν υπέρτατο καθήκον του την υπεράσπιση της εθνικής ελευθερίας»⁵. Στην ίδια κατεύθυνση κινήθηκαν και οι αποφάσεις του 6ου Συνεδρίου του Κόμματος (Δεκέμβρης 1935) όπου, μεταξύ άλλων, υπογραμμίστηκε ότι το ΚΚΕ παρά την αρνητική στάση των άλλων κομμάτων, «θα σταθεί, όπως πάντοτε, πρωτεργάτης, για την εργατική ενότητα, ενιαία δράση όλων των αντιφασιστικών δημοκρατικών δυνάμεων»⁶. Ακόμη στο 6ο Συνέδριο επισημάνθηκαν οι κίνδυνοι που απειλούσαν την εθνική ανεξαρτησία της Ελλάδας, ιδιαίτερα δε, ο κίνδυνος που συνιστούσε η Ιταλία.

Για την αντιφασιστική - αντιιμπεριαλιστική πάλη τους οι Ελληνες κομμουνιστές πλήρωσαν όσο κανείς άλλος, στη διάρκεια του μοναρχοφασιστικού καθεστώτος της 4ης Αυγούστου κι αυτό αποτέλεσε σημαντική παρακαταθήκη που έδωσε σπουδαίους καρπούς στα χρόνια της Εθνικής Αντίστασης. Δε θα ήταν όμως καθόλου έξω από τα πράγματα αν λέγαμε ότι η πολιτικο-ιδεολογική πλατφόρμα πάνω στην οποία στηρίχτηκε η αντιφασιστική δράση του Κόμματος την περίοδο της Κατοχής ήταν το περίφημο γράμμα του Ν. Ζαχαριάδη για τον ελληνοϊταλικό πόλεμο. Σ' αυτή την πολιτική γραμμή στηρίχτηκε το ΚΚΕ για να φτιάξει το ΕΑΜ, μ' αυτή την πολιτική γραμμή αναδείχτηκε ο μπροστάρης και ο καθοδηγητής του ΕΑΜικού κινήματος κι αυτή ήταν η πολιτική γραμμή που ενέπνευσε τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, με αποτέλεσμα οι ΕΑΜικές οργανώσεις να μεγαλουργήσουν και να τις αγκαλιάσει η συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού λαού και της νεολαίας της εποχής εκείνης.

Με την κατάληψη της Ελλάδας από τα γερμανικά στρατεύματα, το ΚΚΕ οργανωτικά σμπαραλιασμένο, με την ηγεσία του και το μεγαλύτερο μέρος των στελεχών του στις φυλακές, κατάφερε πολύ γρήγορα να ανασυγκροτηθεί. Στις 1- 3 Ιούλη του 1941 συγκλήθηκε η 6η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, η οποία μεταξύ άλλων προσδιόρισε με σαφήνεια ότι το άμεσο επιτακτικό καθήκον για το Κόμμα, το λαό και τις οργανώσεις του ήταν η συγκρότηση ενός μετώπου εθνικής απελευθέρωσης⁷.

Πρώτη στο κάλεσμα του ΚΚΕ ανταποκρίθηκε η εργατική τάξη και στις 16 Ιούλη του '41 δημιουργήθηκε το Εργατικό ΕΑΜ.

Στις αρχές Σεπτέμβρη 1941 συγκλήθηκε η 7η Ολομέλεια της ΚΕ του Κόμματος που αποφάσισε την επιτάχυνση των διαδικασιών συγκρότησης του ΕΑΜ. «Είναι καιρός- έλεγε η απόφαση της Ολομέλειας⁸- να περάσουμε από την φιλολογία σε πρακτική δράση, στον τομέα αυτό. Από κάτω ίσαμε πάνω πρέπει να αποκρυσταλλώσουμε τη συνένωση των εθνικών δυνάμεων, να τους δώσουμε οργανωτική μορφή. Η δουλιά άρχισε και θα προχωρήσει με όσους και όποιους θέλουν να δέχονται να αγωνιστούν για το ξεσκλάβωμα της χώρας». Στη βάση αυτής της απόφασης το ΕΑΜ έγινε πραγματικότητα ελάχιστο χρονικό διάστημα μετά.

Τα αστικά κόμματα αντιμετώπισαν την πρωτοβουλία του ΚΚΕ για συγκρότηση εθνικού μετώπου απελευθέρωσης είτε επιφυλακτικά είτε αρνητικά. Και κράτησαν ακόμη πιο εχθρική στάση στη συνέχεια, όταν ο ελληνικός λαός αγκάλιασε μαζικά, με θέρμη και ενθουσιασμό το ΕΑΜ και τις οργανώσεις του. Σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Λ. Αποστόλου⁹, η στάση των αστών πολιτικών αρχηγών τους οποίους συνάντησε και συζήτησε μαζί τους ήταν αποκαρδιωτική. Ο Θ. Σοφούλης θεωρούσε ότι την εποχή εκείνη το «ξεκίνημα κάθε αγώνα ενάντια στους κατακτητές θα είχε καταστροφικές συνέπειες για το έθνος» κι ότι «συνασπισμοί σαν αυτόν που πρότεινε το ΚΚΕ ήτανε καταρχήν καταδικασμένοι σε αποτυχία». Ο Στ. Γονατάς ζητούσε ως προϋπόθεση για τη συγκρότηση του Μετώπου να αναγγελθεί δημόσια ότι, μετά την απελευθέρωση, το Μέτωπο θα αγωνιζόταν για εγκαθίδρυση αβασίλευτης Δημοκρατίας. Ακόμη απαιτούσε να υπάρξει συμφωνία για το πρόσωπο του Προέδρου της Δημοκρατίας και πρότεινε γι' αυτή τη θέση το Ν. Πλαστήρα. Ο Τσέλος, εκπρόσωπος του Π. Κανελλόπουλου, αρνήθηκε τη συνεργασία, με το επιχείρημα ότι το κόμμα του είναι αστικό και δεν μπορούσε να προχωρήσει σε τέτοιας έκτασης συμμαχία με το ΚΚΕ που ήταν κόμμα επαναστατικό. Ο Καφαντάρης κράτησε, κατά βάση, στάση επιφυλακτική, υπερτονίζοντας την απογοήτευσή του γιατί θεωρούσε ότι ενώ είχε προσφέρει στο Εθνος είχε αδικηθεί απ' αυτό. Τέλος, ο Γ. Παπανδρέου σύμφωνα με όσα μαρτυρεί ο Θ. Χατζής¹⁰ αρνήθηκε ακόμη και να συναντηθεί με το ΚΚΕ, με το πρόσχημα ότι αυτό συνεργαζόταν με τον Τσιριμώκο, ενώ ο Σοφιανόπουλος δήλωσε συμφωνία με τους σκοπούς του ΕΑΜ, αλλά εξέφρασε τη θέληση να μείνει εκτός των γραμμών του.

Ετσι αντιμετώπισαν τα αστικά κόμματα την ίδρυση του ΕΑΜ και την ανάγκη για αντίσταση στον κατακτητή. Ομως η ιστορία δεν πήγε με το δικό τους μέρος.

1. Λευτέρης Αποστόλου: «Το ξεκίνημα του ΕΑΜ», έκδοση «Ενωμένη Εθνική Αντίσταση 1941- 1944», Αθήνα 1982, σελ. 62. Ο Θ. Χατζής αναφέρει ότι η ιδρυτική σύσκεψη του ΕΑΜ έγινε σε σπίτι που βρισκόταν στο τέρμα της οδού Ιπποκράτους (Θ. Χατζή: «Η Νικηφόρα Επανάσταση που χάθηκε», εκδόσεις «Δωρικός», τόμος Α' σελ. 155).

2. «Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Α' σελ. 16

3. Στο ίδιο, σελ. 19

4. «Το ΚΚΕ - Επίσημα Κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος 4ος, σελ. 45

5. Στο ίδιο, σελ. 248

6. Στο ίδιο, σελ. 292

7. Στο ίδιο, τόμος 5ος, σελ. 39

8. Στο ίδιο, σελ. 49

9. Λευτέρης Αποστόλου, στο ίδιο, σελ. 31, 37, 39, 41- 42

10. Θ. Χατζή, στο ίδιο, σελ. 167