Ταυτόχρονα, μετά από αρκετά χρόνια, είχε κάνει αισθητή την παρουσία του το μαζικό αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα, που επιπλέον παρουσίαζε ισχυρές τάσεις ακόμα μεγαλύτερης ανόδου, όπως είχαν δείξει οι δύο καταλήψεις της Νομικής Σχολής (Φλεβάρης και Μάρτης 1973).

Και το ακόμα χειρότερο για τη δικτατορία: Εκδηλώθηκε το αντιχουντικό κίνημα στο Πολεμικό Ναυτικό (Μάης 1973), που μπορούσε να προκαλέσει ή και που έδειχνε ότι θα υπάρξουν αλυσιδωτές εστίες αντίδρασης στο Στρατό, στο βασικό και πιο δυναμικό στήριγμα της χούντας.

Οι παραπάνω εξελίξεις συντελούνταν στο έδαφος της νέας οικονομικής κρίσης του καπιταλισμού που ξέσπασε το 1973 και βεβαίως εκδηλώθηκε και στην Ελλάδα. Οι προϋποθέσεις αναπαραγωγής του κοινωνικού κεφαλαίου είχαν χειροτερέψει σημαντικά. Χαρακτηριστική ήταν η μείωση των επενδύσεων, με προεξάρχουσα τη μεγάλη πτώση της οικοδομικής δραστηριότητας¹. Πτώση υπήρχε και στους ρυθμούς αύξησης των επενδύσεων στην αγροτική οικονομία, ενώ η άνοδός τους στη βιομηχανία και στις μεταφορές, αν και παρουσίαζε μια σχετική σταθερότητα, είχε εξασθενήσει. Το φαινόμενο αφορούσε τόσο στις ιδιωτικές όσο και στις επενδύσεις του κρατικού καπιταλιστικού τομέα.

Για να εκτονώσει το βαρύ κλίμα, η χουντική κυβέρνηση του Γεωργίου Παπαδόπουλου προχώρησε στη λεγόμενη «φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος», με το γνωστό «πείραμα Μαρκεζίνη», όπως ονομάστηκε.

Στον Σπύρο Μαρκεζίνη, παλιό αστό πολιτικό, ανατέθηκε ο σχηματισμός κυβέρνησης που υποσχέθηκε τη διενέργεια εκλογών. Για να γίνει πειστική αυτή η «λύση», χαλάρωσαν μία σειρά δικτατορικών μέτρων, δίχως όμως και να καταργηθεί η δικτατορία.

Ο ξεσηκωμός στο Πολυτεχνείο και η αιματηρή καταστολή του ματαίωσαν τις διαδικασίες της «φιλελευθεροποίησης», ενώ η κυβέρνηση Παπαδόπουλου ανατράπηκε από το στρατιωτικό πραξικόπημα του ταξίαρχου Ιωαννίδη, στις 25 Νοέμβρη 1973. Η απομόνωση της δικτατορίας έγινε ακόμα μεγαλύτερη.

Την τελειωτική βολή στη δικτατορία έδωσε το πραξικόπημα στην Κύπρο κατά της κυβέρνησης Μακαρίου και η εισβολή των τουρκικών στρατευμάτων που ακολούθησε. Στην Ελλάδα κηρύχτηκε γενική επιστράτευση, ενόψει πιθανού πολέμου με την Τουρκία.

Η ελληνική άρχουσα τάξη και ο αστικός πολιτικός κόσμος ανησύχησαν μήπως η κατάσταση φύγει από τον έλεγχό τους. Τότε ακριβώς η δικτατορία παρέδωσε την εξουσία. Στις 23 Ιούλη 1974 ήρθε στην Ελλάδα από το Παρίσι ο Κ. Καραμανλής και σχημάτισε την κυβέρνηση της λεγόμενης «εθνικής ενότητας», από προσωπικότητες της προδικτατορικής ΕΡΕ και του «κεντρώου» χώρου.

Ποιος ήταν ο χαρακτήρας αυτής της αλλαγής; Το ΚΚΕ τη χαρακτήρισε ως προϊόν συμβιβασμού². Ελεγε ανάμεσα σε άλλα η Απόφαση της ΚΕ στις 29 Ιούλη 1974:

«...Μπροστά σ' αυτήν την κατάσταση, η χουντική ηγεσία, με οδηγίες της Ουάσιγκτον και άλλων ηγετικών νατοϊκών κύκλων, ανέθεσε τη διακυβέρνηση της χώρας σε συντηρητικούς αστούς πολιτικούς, με επικεφαλής τον Κωνσταντίνο Καραμανλή»³.

Νωρίτερα, στις 24 Ιούλη 1974, η ανακοίνωση του Πολιτικού Γραφείου τόνιζε ότι «...ο ελληνικός λαός δε βασανίστηκε, πάλεψε και μάτωσε επί 7,5 χρόνια για να συντελεστεί μία μεταμφίεση του ζυγού του»⁴.

Λίγους μήνες αργότερα (Γενάρης 1975) η 2η Ολομέλεια της ΚΕ υπογράμμιζε:

«...το γεγονός ότι η αντικατάσταση της δικτατορίας έγινε από τα πάνω με συμβιβασμό ανάμεσα στη χούντα, τους ιμπεριαλιστές και τις συντηρητικές πολιτικές δυνάμεις, καθόρισε τον περιορισμένο χαρακτήρα της μεταβολής της 23 του Ιούλη. Στην εξουσία ήρθαν οι συντηρητικές δυνάμεις. Πρόκειται για αναγκαστική αλλαγή μορφής εξουσίας των μονοπωλίων εγχώριων και ξένων...»⁵.

Η στρατιωτική δικτατορία των χρόνων 1967-1974, ανεξάρτητα από τις προθέσεις των πρωταγωνιστών της, οδήγησε στην επιτάχυνση του εκσυγχρονισμού του αστικού πολιτικού συστήματος στην Ελλάδα. Η προσαρμογή του στα νέα δεδομένα αποτέλεσε βασική προϋπόθεση για τη θωράκιση και τη μακροημέρευσή του. Σε αυτήν την ανάγκη ανταποκρίθηκε⁶ ομόγνωμα ο αστικός πολιτικός κόσμος, πρώτοι απ' όλους ο Κ. Καραμανλής και το κόμμα που ίδρυσε το 1974, η Νέα Δημοκρατία (ΝΔ)⁷.

Το αστικό πολιτικό σύστημα, όπως ήταν διαμορφωμένο μέχρι το 1967, εξάντλησε τα όριά του για τους εξής λόγους:

1. Εξαιτίας των αντιθέσεων ανάμεσα στα αστικά κόμματα και στο παλάτι που διατηρούσε σημαντικές εξουσίες⁸.

2. Λόγω της μεταπολεμικής αστικής πολιτικής ανασυγκρότησης, που είχε στηριχτεί στη διαμόρφωση εκείνων των μέσων και μηχανισμών καταστολής, που δεν ανταποκρίνονταν πια στις ανάγκες ενσωμάτωσης ευρύτατων λαϊκών δυνάμεων.

3. Εξαιτίας των αντιθέσεων της άρχουσας τάξης με συμφέροντα των ΝΑΤΟικών συμμάχων της στη Μεσόγειο, πρωταρχικά οι εξελίξεις από την τουρκική εισβολή («Αττίλας 1» και «Αττίλας 2») και την κατοχή του 37% της Κύπρου, όπου ο ρόλος των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ ήταν προκλητικά εμφανής.

Στα προηγούμενα πρέπει ασφαλώς να συνυπολογιστούν η ριζοσπαστικοποίηση πλατιών λαϊκών μαζών, που είχε επέλθει κατά τη διάρκεια της δικτατορίας και η εκδηλωμένη γενική λαϊκή απαίτηση να μην επαναληφθούν οι «ανώμαλες» καταστάσεις του παρελθόντος. Μαζί τους, η αισθητή υποχώρηση του αντικομμουνισμού, που μετά το 1974 υποχρεώθηκαν την πιο ωμή έκφρασή του να εγκαταλείψουν και οι αστοί πολιτικοί που πρωτοστατούσαν στον αντικομμουνισμό πριν από τη δικτατορία.

Αυτοί οι λόγοι επέβαλαν τη νομιμοποίηση της δράσης του ΚΚΕ, καθώς και την κατάργηση αντικομμουνιστικών νόμων που ίσχυαν από τα χρόνια του Εμφυλίου, ορισμένοι και πριν από το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.

Παράλληλα, τη σκέψη και τις αποφάσεις της ηγεσίας της ΝΔ και γενικά του αστικού πολιτικού κόσμου επηρέαζαν αισθητά στη νέα τακτική τους η σύνδεση της Ελλάδας με την ΕΟΚ (ΕΕ), που είχε «παγώσει» στα χρόνια της δικτατορίας, σε συνδυασμό με την επιδιωκόμενη ένταξη σε αυτή.

Το πιο σημαντικό γεγονός, που χρωμάτισε την περίοδο της λεγόμενης μεταπολίτευσης, ήταν η νομιμοποίηση του ΚΚΕ μετά από 27 χρόνια παρανομίας. Πέρα από την ύπαρξη των διαμορφωμένων συνθηκών, βασικός λόγος που την επέβαλε ντε φάκτο ήταν η παρέμβαση του ΚΚΕ, που εμφανίστηκε αμέσως μετά την κατάρρευση της δικτατορίας, με την άφιξη της καθοδήγησής του στην Ελλάδα και με το άνοιγμα των κεντρικών γραφείων του πριν από την επίσημη νομιμοποίησή του από την κυβέρνηση της «εθνικής ενότητας». Επίσης, με την έκδοση της εφημερίδας «ΝΕΑ ΕΛΛΑΔΑ».

Με ανακοίνωσή της, στις 24 Σεπτέμβρη 1974, η ΚΕ του ΚΚΕ απηύθυνε χαιρετιστήριο για τη νομιμοποίηση του Κόμματος «προς την εργατική τάξη, την αγροτιά, τους διανοούμενους, όλο το λαό». Ταυτόχρονα, κυκλοφόρησε ο «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ».

Σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, το ΚΚΕ και η ΚΝΕ αναπτύχθηκαν οργανωτικά και απέκτησαν σημαντική επιρροή στο εργατικό κίνημα και σε άλλα μαζικά κινήματα, αν και η οργανωμένη τους δύναμη μέχρι το 1974 ήταν μικρή. Η διάλυση των Κομματικών του Οργανώσεων το 1958, με απόφαση της 8ης Ολομέλειας της ΚΕ, είχε βάλει τη σφραγίδα της στην οργανωμένη δύναμη και στη βιολογική ανανέωση του ΚΚΕ. Το πρόβλημα συνειδητοποιήθηκε ουσιαστικά όταν εγκαθιδρύθηκε η δικτατορία, οπότε η δημιουργία Κομματικών Οργανώσεων και της ΚΝΕ τέθηκε επί τάπητος. Αυτά τα ζητήματα επίσης τέθηκαν με δραματικό τρόπο και όταν το ΚΚΕ βγήκε στη νομιμότητα.

Σειρά διεθνών και εσωτερικών πολιτικών γεγονότων (ο γαλλικός Μάης 1968, η νίκη του βιετναμέζικου λαού κατά των ΗΠΑ, η ανατροπή της κυβέρνησης Αλιέντε στη Χιλή, ο ξεσηκωμός στο Πολυτεχνείο), μαζί με την ηρωική διαδρομή και πάλη του ΚΚΕ, καθώς και οι πρόσφατες θυσίες του στον αγώνα κατά της δικτατορίας, είχαν συντελέσει στη μαζική προσχώρηση της νεολαίας στο ΚΚΕ και στην ΚΝΕ.

Στο ΚΚΕ προσχώρησαν και τα περισσότερα στελέχη της προδικτατορικής ΕΔΑ⁹, ενώ το ακολούθησε σε μια σύντομη πορεία ένα πολύ μεγάλο μέρος των ψηφοφόρων της. Η ύπαρξη της ΕΔΑ έγινε πλέον τυπική και αργότερα η ΕΔΑ διαλύθηκε.

Η οργανωτική ανάπτυξη του ΚΚΕ πραγματοποιήθηκε σε συνθήκες σκληρής διαπάλης με το λεγόμενο «ΚΚΕ εσωτερικού», που είχε προκύψει από ομάδα στελεχών του ΚΚΕ που αποχώρησαν το 1968 (12η Ολομέλεια της ΚΕ) και ίδρυσαν τον παραπάνω φορέα του «ευρωκομμουνισμού» στην Ελλάδα. Τα ηγετικά στελέχη του «ΚΚΕ εσωτερικού» (Μπ. Δρακόπουλος, Μ. Παρτσαλίδης, Αντ. Μπριλάκης, Ζ. Ζωγράφος, Τ. Μπενάς, Λεων. Τζεφρόνης, Σταύρος Καράς, Π. Δημητρίου, Λ. Κύρκος κ.ά.) είχαν πρωτοστατήσει στην πρώτη επιχείρηση διάλυσης του ΚΚΕ προδικτατορικά, μέσω της ΕΔΑ.

Χάρη στην καθημερινή αυτοθυσία χιλιάδων μελών και φίλων του, το ΚΚΕ αποτέλεσε το βασικό πολιτικό παράγοντα της εργατικής και λαϊκής πάλης. Αντιπάλεψε τις στρατηγικές επιλογές της πλουτοκρατίας και των κομμάτων της, με πιο χαρακτηριστικά συνθήματα «Οχι στην ΕΟΚ των μονοπωλίων», «Εξω οι βάσεις και το ΝΑΤΟ», «Εξω τα πυρηνικά».

Η ίδρυση της ΝΔ ήταν προϊόν των ιστορικών συνθηκών που διαμορφώθηκαν αμέσως μετά την κατάρρευση της δικτατορίας. Στην ιδρυτική διακήρυξη της ΝΔ, ανάμεσα σε άλλα, αποτυπώνονται οι εξής κατευθυντήριες αρχές:

«..."Νέα Δημοκρατία" είναι η πολιτική παράταξη που ταυτίζει το Εθνος με τον Λαόν, την πατρίδα με τους Ανθρώπους της, την Πολιτεία με τους Πολίτες της, την Εθνική Ανεξαρτησία με την Λαϊκή Κυριαρχία, την Πρόοδο με το Κοινό Αγαθό, την Πολιτική Ελευθερία με την Εννομη Τάξη και την Κοινωνική Δικαιοσύνη.

(...) "Νέα Δημοκρατία" είναι η πολιτική παράταξη που αγνοεί τις διενέξεις και τους διχασμούς του παρελθόντος - που τόσα δεινά επεσώρευαν στον τόπο μας - και προσανατολίζεται στα ευρύτερα δυνατά σχήματα εθνικής ενότητος.

(...) Οτι η ελευθέρα οικονομία στην οποία πιστεύει η "Νέα Δημοκρατία" δεν ημπορεί να αποκλείση την διεύρυνση του οικονομικού τομέως τον οποίο ελέγχει το κράτος.

(...) Οτι δεν θα φεισθή κόπων και θυσιών για να καταστήση την Ελλάδα ισχυρή και απρόσβλητη (...) θα επιδιώξη την προσαρμογή του πολιτεύματος προς τις συνθήκες της ελληνικής πραγματικότητος (...) η Ελλάς όχι μόνο δικαιούται, αλλά και ημπορεί να εξασφαλίση την εξέχουσα θέση και την ευτυχία του λαού της μέσα στην Ευρώπη όπου ανήκει... να συμβάλη πολιτικά, ηθικά και πολιτιστικά στην πραγματοποίηση της ιδέας μιας ενωμένης Ευρώπης.

Βασικά, όμως, προϋπόθεση για όλα αυτά είναι η θεμελίωση στον τόπο μας της αληθινής και συγχρόνου δημοκρατίας»^10.

Αυτό το τελευταίο, καθώς και το άλλο σημείο της διακήρυξης «...θα επιδιώξει την προσαρμογή του πολιτεύματος προς τις συνθήκες της ελληνικής πραγματικότητας», τα έλεγαν όλα σχετικά με τη μορφή που είχε αποφασιστεί να πάρει το πολιτικό σύστημα. Η «αληθινή και σύγχρονος δημοκρατία», στην οποία προσέβλεπε η ΝΔ, ήταν μία κλασική αστική δημοκρατία.

Η ιδεολογία της ΝΔ ορίστηκε ως «ριζοσπαστικός φιλελευθερισμός».

Οπως όμως διευκρίνιζε ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, μετέπειτα Πρόεδρος της Δημοκρατίας, «ο φιλελευθερισμός της ΝΔ δεν είναι ο ασύδοτος φιλελευθερισμός της παλιάς εποχής. Είναι ο φιλελευθερισμός ο συνδεδεμένος με τον έλεγχο του κράτους, με τους απαραίτητους για την επίτευξη μεγάλης κοινωνικής δικαιοσύνης περιορισμούς που καθορίζει το κράτος. Και κατά τούτο είναι μεμετρημένος...»¹¹.

Αυτή τη γραμμή υλοποίησε η κυβέρνηση του Κ. Καραμανλή προχωρώντας σε κρατικοποιήσεις επιχειρήσεων του ιδιωτικού καπιταλιστικού τομέα, όπως της «Ολυμπιακής Αεροπορίας».

Σχετικά με τη διεθνή θέση της Ελλάδας, αυτή προσδιορίστηκε επιγραμματικά από τον Καραμανλή: «Ανήκομεν εις την Δύσιν».

Οι πρώτες μετά το 1964 βουλευτικές εκλογές (17 του Νοέμβρη 1974), στις οποίες το ΚΚΕ συμμετείχε στο σχήμα «Ενιαία Αριστερά»¹², σε σχέση με το προδικτατορικό πολιτικό σκηνικό ανέδειξαν ένα νέο, που είχε βασικά χαρακτηριστικά του την υπερψήφιση της ΝΔ με ποσοστό 54,37% και την αποδυνάμωση του δεύτερου πόλου του δικομματισμού, της «Ενωσης Κέντρου», που βρέθηκε στην αξιωματική αντιπολίτευση, έχοντας ψηφιστεί από το 20,42% των ψηφοφόρων. Υψηλό ποσοστό (13,58%) συγκέντρωσε το νεοϊδρυμένο Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα (ΠΑΣΟΚ)¹³, ενώ η «Ενωμένη Αριστερά» πήρε το 9,47% των ψήφων.

Η υλοποίηση από τον Καραμανλή ορισμένων εκσυγχρονισμών, όπως η εκκαθάριση των λεγόμενων παρακρατικών οργανώσεων, κάλυπτε το «φιλελεύθερο» έδαφος της «Ενωσης Κέντρου» του Γεωργίου Μαύρου (ο Γεώργιος Παπανδρέου είχε πεθάνει το 1968), γεγονός που δημιουργούσε ένα ασφυκτικό πλαίσιο για την ύπαρξή της. Ταυτόχρονα, η «Ενωση Κέντρου» δεν ήταν δυνατό να μετεξελιχτεί σε σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, ώστε να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες.

Αυτό το είχε αντιληφθεί έγκαιρα ο Ανδρέας Παπανδρέου, ήδη από την περίοδο της δικτατορίας. Ετσι, το 1974 απέρριψε πρόταση να ηγηθεί της «Ενωσης Κέντρου» και προχώρησε στην ίδρυση του ΠΑΣΟΚ. Είχαν ωριμάσει οι συνθήκες για τη διαμόρφωση ενός σύγχρονου μαζικού σοσιαλδημοκρατικού κόμματος που θα λειτουργούσε ως ανάχωμα στην τάση ριζοσπαστικοποίησης που έφερνε κυρίως η δράση του ΚΚΕ.

Το ΠΑΣΟΚ προερχόταν από την αντιδικτατορική οργάνωση Πανελλήνιο Αντιδικτατορικό Κίνημα (ΠΑΚ) και διακήρυσσε ότι ακολουθούσε το λεγόμενο τρίτο δρόμο προς το σοσιαλισμό, ότι δηλαδή απέρριπτε τόσο τον καπιταλισμό, όσο και το σοσιαλισμό που γνωρίσαμε, ενώ επέκρινε και την πολιτική των παλαιότερων κομμάτων της σοσιαλδημοκρατίας, υποστηρίζοντας ότι το ίδιο είναι σοσιαλιστικό και όχι σοσιαλδημοκρατικό κόμμα.

Ειδικότερα, η δημιουργία του ΠΑΣΟΚ αποκρυστάλλωνε σοσιαλδημοκρατικές τάσεις που προϋπήρχαν κυρίως σε τμήματα της νεολαίας της προδικτατορικής «Ενωσης Κέντρου». Σε εκείνες προστέθηκαν και νεότερα ανάλογα πολιτικά ρεύματα. Εξέφραζαν ένα μικροαστικό «αντιιμπεριαλισμό», αναμειγμένο με την αντίληψη «κατά των δύο υπερδυνάμεων», που ταύτιζε τη Σοβιετική Ενωση με τις ΗΠΑ και θεωρούσε ότι έχουν μοιράσει τον κόσμο.

Από την άλλη, το 54,37% που συγκέντρωσε η ΝΔ ήταν συγκυριακό. Η προβολή του Κ. Καραμανλή, από την αστική τάξη, ξένους πολιτικούς παράγοντες (Ζισκάρ Ντ' Εστέν κ.ά.) και τους μηχανισμούς του κράτους, ως «Μεσσία», που έφερε την ανατροπή της δικτατορίας, μαζί με το χαμηλό επίπεδο του λαϊκού κινήματος και το ρόλο που έπαιξε προεκλογικά ο εκβιασμός σε βάρος ψηφοφόρων με το ψεύτικο και εκφοβιστικό δίλημμα - σύνθημα «Καραμανλής ή τανκς»¹⁴, είχαν συντελέσει σε εκείνο το εκλογικό ποσοστό.

Πράγματι, στις εκλογές της 20ής του Νοέμβρη 1977 η εκλογική δύναμη της ΝΔ μειώθηκε κατά 12,53%, ενώ η εκλογική ποσοστιαία σχέση «Ενωσης Κέντρου» - ΠΑΣΟΚ αντιστράφηκε και το ΠΑΣΟΚ έγινε αξιωματική αντιπολίτευση με 25,34%. Η «Ενωση Κέντρου» συγκέντρωσε 11,95% και λίγο αργότερα το μεγαλύτερο τμήμα της απορροφήθηκε από το ΠΑΣΟΚ και διαλύθηκε. Σε ένα βαθμό δυνάμεις του «Κέντρου» προσχώρησαν και στη ΝΔ, μετά από το κάλεσμα «διεύρυνσης» της ΝΔ που απηύθυνε ο Κ. Καραμανλής, με πιο χαρακτηριστική την προσχώρηση του Κ. Μητσοτάκη και του Θαν. Κανελλόπουλου. Στις ίδιες εκλογές το ΚΚΕ συγκέντρωσε το 9,36% των ψήφων.

Σημειώσεις:

1. Αυτό το γεγονός αποτέλεσε μια βασική αιτία της μαζικής συμμετοχής οικοδόμων κατά την εξέγερση στο Πολυτεχνείο, βεβαίως και με ανάλογη δουλειά της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας (ΚΟΑ) του ΚΚΕ.

2. Προσπάθεια να υλοποιηθεί ένας συμβιβασμός, ανάμεσα στη δικτατορία και στον αστικό πολιτικό κόσμο, είχε εκδηλωθεί αρκετές φορές στο παρελθόν, στη βάση της οικειοθελούς αποχώρησης του Στρατού από το πολιτικό προσκήνιο. Οι συζητήσεις δεν έδωσαν αποτέλεσμα.

3. Περιοδικό «Νέος Κόσμος», Αύγουστος - Σεπτέμβρης 1974, σελ. 3.

4. Περιοδικό «Νέος Κόσμος», Ιούλης 1974, σελ. 25.

5. «Από το 9ο ως το 10ο Συνέδριο του ΚΚΕ», έκδοση ΚΕ του ΚΚΕ, σελ. 63.

6. Πριν από τη δικτατορία ένα τμήμα του αστικού πολιτικού κόσμου, ανάμεσά τους και ο Κ. Καραμανλής, δεν απέκλειαν την προσωρινή επιβολή δικτατορίας, όπου θα είχαν εκείνοι τον πολιτικό έλεγχο.

7. Η ΝΔ αποτελεί μετονομασία και κατ' ουσίαν επανίδρυση της ΕΡΕ (Εθνική Ριζοσπαστική Ενωσις), την οποία επίσης ίδρυσε ο Κ. Καραμανλής το 1956.

8. Σημειώνεται εδώ η σταθερή πεποίθηση του Κ. Καραμανλή, αρκετά χρόνια πριν από τη δικτατορία του 1967, για την ανάγκη να επέλθει τομή στο πολιτικό σύστημα της χώρας. Σημείο - κλειδί ήταν ο περιορισμός των εξουσιών που παρείχε στο βασιλιά το Σύνταγμα του 1952 και η αύξηση των αρμοδιοτήτων της εκτελεστικής εξουσίας (κυβέρνησης).

9. Η ΕΔΑ ιδρύθηκε τον Αύγουστο του 1951 ως συνασπισμός κομμάτων, στον οποίο συμμετείχε το παράνομο ΚΚΕ.

10. Αγγελος Μπρατάκος: «Η Ιστορία της Νέας Δημοκρατίας», εκδ. Α. Α. Λιβάνη, σελ. 148-150.

11. Αγγελος Μπρατάκος: «Η Ιστορία της Νέας Δημοκρατίας», εκδ. Α. Α. Λιβάνη, σελ. 246.

12. Ηταν πολιτική συμμαχία ανάμεσα στο ΚΚΕ και στην ΕΔΑ (Ηλ. Ηλιού κ.ά.). Στους εκλογικούς συνδυασμούς της «Ενωμένης Αριστεράς» συμμετείχε και το «ΚΚΕ εσωτερικού», δίχως να υπογράψει τη συμμετοχή του στο πρόγραμμα και στη συγκρότηση της «ΕΑ». Το ΚΚΕ - σωστά - δεν αναγνώριζε την ύπαρξη και δεύτερου ΚΚ σε μία χώρα και μάλιστα ενός κόμματος που ονόμαζε το ΚΚΕ «ΚΚΕ εξωτερικού», «υποτελές στη Μόσχα» και άλλα παρόμοια που θύμιζαν τις παλιότερες συκοφαντίες του ταξικού εχθρού κατά του ΚΚΕ, για τους «πράκτορες της Μόσχας», τα ρούβλια κ.ά. Η «Ενωμένη Αριστερά» διαλύθηκε αμέσως μετά τις εκλογές.

13. Η δημιουργία του ΠΑΣΟΚ δεν αποτέλεσε την πρώτη οργανωμένη έκφραση της σοσιαλδημοκρατίας στην Ελλάδα. Σοσιαλδημοκρατικά κόμματα προϋπήρξαν πολλές δεκαετίες πριν από την ίδρυση του ΠΑΣΟΚ. Παραδείγματα τέτοιων κομμάτων αποτελούν το «Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδας» (ΣΚΕ) και η «Ενωση Λαϊκής Δημοκρατίας» (ΕΛΔ) με ηγέτη της τον Ηλία Τσιριμώκο. Αυτά τα δύο κόμματα μαζί με το ΚΚΕ και το Αγροτικό Κόμμα ίδρυσαν το ΕΑΜ. Ανάλογες κινήσεις και κόμματα υπήρξαν και στα χρόνια του Μεσοπολέμου, όπως το υπό τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου κ.ά.

Από τις 29 προς 30.8.1949 οι κύριες δυνάμεις του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ) υποχώρησαν συντεταγμένα από το Γράμμο και το Βίτσι στην Αλβανία. Ενας ηρωικός αγώνας, που διήρκεσε τριάμισι χρόνια, είχε φτάσει στο τέλος του.

Η ήττα του ΔΣΕ σήμαινε αλλαγή του συσχετισμού δυνάμεων στην κατεύθυνση της σταθεροποίησης της αστικής εξουσίας.

Αν και οι αστικές πολιτικές δυνάμεις είχαν κατακερματιστεί εξαιτίας της κρίσης κατά την περίοδο της μεταξικής δικτατορίας και κυρίως της γερμανοϊταλικής κατοχής, γρήγορα ανασυγκροτήθηκαν μετά από αυτήν και μπροστά στον κίνδυνο απώλειας της αστικής εξουσίας.

Οι πολιτικές αντιθέσεις και οι ανταγωνισμοί μεταξύ αστών πολιτικών ηγετών δεν εμπόδιζαν τη διαμόρφωση κυβερνητικών συνασπισμών, ακόμα και ανάμεσα στα ισχυρότερα κόμματα των δύο κύριων αστικών πολιτικών ρευμάτων. Αυτό συνέβαινε ιδιαίτερα στα χρόνια της πιο σκληρής ταξικής πάλης. Ετσι, την πρώτη κυβέρνηση, αυτήν του Λαϊκού Κόμματος (κατατασσόμενου στο «συντηρητικό» ή «δεξιό» ρεύμα) που είχε σχηματιστεί μετά από τις εκλογές του 1946, διαδέχτηκε από το Γενάρη του 1947 η λεγόμενη «επτακέφαλος»¹ κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Δημήτριο Μάξιμο (συμμετείχαν 7 αρχηγοί κομμάτων). Στη συνέχεια και ως τις αρχές του 1950 ακολούθησαν πέντε κυβερνήσεις συνεργασίας ανάμεσα στο Κόμμα Φιλελευθέρων (κατατασσόμενο στο «δημοκρατικό φιλελεύθερο» ή «κεντρώο» ρεύμα) και στο Λαϊκό Κόμμα, καθώς και άλλα αστικά κόμματα. Από αυτές, οι δύο κυβερνήσεις είχαν πρωθυπουργό τον Θεμιστοκλή Σοφούλη των Φιλελευθέρων, παρόλο που το Λαϊκό Κόμμα με τους συμμάχους του είχε πολύ μεγαλύτερη κοινοβουλευτική δύναμη (206 βουλευτές) από τους Φιλελευθέρους (48 βουλευτές).

Μετά από το θάνατο του Σοφούλη (24.6.1949), ανέλαβε την πρωθυπουργία ο Αλέξανδρος Διομήδης. Αντιπρόεδροι της κυβέρνησης ορίστηκαν οι αρχηγοί των δύο μεγάλων κομμάτων, ο Σοφοκλής Βενιζέλος και ο Κωνσταντίνος Τσαλδάρης.

Ενόψει των εκλογών που θα γίνονταν μέσα στο 1950 -οι πρώτες μετά από τον ένοπλο αγώνα 1946-1949- ξεκίνησαν διεργασίες στο σύνολο των πολιτικών δυνάμεων της χώρας.

Στις 14.12.1949 εμφανίστηκε στο χώρο του «Κέντρου» μια νέα πολιτική κίνηση, το Κόμμα των Προοδευτικών Φιλελευθέρων, με αρχηγό τον Νικόλαο Πλαστήρα που επίσης ήταν σταθερά προσηλωμένος στην αγγλοσαξονική συμμαχία. Στις 14.1.1950 ο Πλαστήρας και ο Εμμανουήλ Τσουδερός ανακοίνωσαν την απόφασή τους να συμπράξουν σε ενιαίο κόμμα, με την επωνυμία Εθνική Προοδευτική Ενωσις Κέντρου (ΕΠΕΚ). Με την ΕΠΕΚ συνεργάστηκαν και ορισμένοι άλλοι αστοί πολιτικοί, όπως ο Γεώργιος Καρτάλης.

Στις αρχές του 1950 εκδηλώθηκαν οι πρώτες κινήσεις που στόχευαν στην ανασύνταξη και συσπείρωση των δυνάμεων του «συντηρητικού» ρεύματος υπό το στρατάρχη Αλέξανδρο Παπάγο. Γι' αυτόν το σκοπό υπέβαλε την παραίτησή του από την αρχιστρατηγία (5.1.1950), που την ανακάλεσε μετά από δύο ημέρες. Ο Σοφ. Βενιζέλος και οι άλλοι φιλελεύθεροι αποχώρησαν από την κυβέρνηση. Στις 5.1.1950 παραιτήθηκε η κυβέρνηση Διομήδη και ο βασιλιάς Παύλος ανέθεσε το σχηματισμό υπηρεσιακής στον Τζον Θεοτόκη.

Η κυβέρνηση Θεοτόκη διέλυσε τη Βουλή και προκήρυξε εκλογές για τις 19 Φλεβάρη αναστέλλοντας την ισχύ του Γ' Ψηφίσματος. Τελικά, μετά από κοινή συμφωνία των αστικών κομμάτων, οι εκλογές ορίστηκαν για τις 5.3.1950. Ως εκλογικό σύστημα αποφασίστηκε η απλή αναλογική, ενώ οι βουλευτικές έδρες περιορίστηκαν στις 250.

Η κίνηση Παπάγου δεν μπόρεσε αμέσως να διαμορφωθεί σε κόμμα και ο στρατάρχης υποχρεώθηκε, κυρίως από τις ΗΠΑ, να ανακαλέσει την παραίτησή του από την αρχιστρατηγία και να μην πάρει μέρος στις εκλογές. Σε αυτή τη φάση, η λύση Πλαστήρα είχε την εύνοια τόσο της εγχώριας αστικής τάξης όσο και των ΗΠΑ, καθώς θεωρήθηκε περισσότερο κατευναστική για τη λαϊκή δυσαρέσκεια, γεγονός που θα διευκόλυνε τη σταθεροποίηση του αστικού πολιτικού συστήματος. Ηταν πολιτική επιλογή που επίσης διευκόλυνε την προσέγγιση με τη Γιουγκοσλαβία για τη διαμόρφωση τριγώνου συνεργασίας ανάμεσα σε Βελιγράδι - Αγκυρα - Αθήνα. Το είχε δηλώσει ο ίδιος ο Τίτο στην εφημερίδα «Τάιμς» του Λονδίνου, όπως έγραψαν ελληνικές εφημερίδες στις 9.4.1950:

«Η δυνατότης συνεργασίας μεταξύ Ελλάδος και Γιουγκοσλαβίας εξαρτάται σήμερον εκ των εσωτερικών εξελίξεων εν Ελλάδι».²

Σωστά λοιπόν εκτιμήθηκε:

«Για να διατηρεί το "άλλοθι" των δεξιών του αποκλίσεων ο Τίτο απέναντι στον κόσμο της Αριστεράς, έπρεπε ο κυριότερος στρατιωτικοπολιτικός εταίρος του να έχει τουλάχιστο "δημοκρατική προθήκη"».³

Υστερα από την άρνηση του Πλαστήρα να συγκροτηθεί υπό την ηγεσία του ένα Δημοκρατικό Μέτωπο, σύμφωνα με την πρόταση του ΚΚΕ την οποία ο Πλαστήρας αρχικά είχε αποδεχτεί, σχηματίστηκε στις 2.2.1950 με την υποστήριξη του ΚΚΕ η Δημοκρατική Παράταξις (ΔΠ)⁴, από σοσιαλδημοκρατικές δυνάμεις: Την Ενωση Δημοκρατικών Αριστερών του I. Σοφιανόπουλου, το Σοσιαλιστικό Κόμμα-Ενωση Λαϊκής Δημοκρατίας (ΣΚ-ΕΛΔ) των Σβώλου-Τσιριμώκου και το Κόμμα των Αριστερών Φιλελευθέρων των Νεόκοσμου Γρηγοριάδη και Σταμάτη Χατζήμπεη. Τα κόμματα αυτά συμφώνησαν να κατεβούν στις εκλογές με κοινούς συνδυασμούς και απέκλεισαν από το συνασπισμό τους κόμματα που συμμετείχαν στο ΕΑΜ κατά την περίοδο 1946-1947 (Σοσιαλιστικό Κόμμα, Δημοκρατικό Ριζοσπαστικό Κόμμα, Δημοκρατική Ενωση).

Πρέπει να σημειωθεί ότι εκείνο το διάστημα παραδοσιακές «κεντρώες» δυνάμεις ασκούσαν ανοιχτά ιδεολογική και πολιτική τρομοκρατία στα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα. Ηταν χαρακτηριστική η τοποθέτηση του Γεωργίου Παπανδρέου τις παραμονές των εκλογών (3.3.1950):

«Το Κομμουνιστικόν Κόμμα δεν εμφανίζεται ενώπιον του λαού, αλλά ενεφανίσθησαν οι συνοδοιπόροι. Εάν το Κομμουνιστικόν Κόμμα είναι η πέμπτη φάλαγξ του πανσλαβισμού, όμως οι συνοδοιπόροι αποτελούν την πέμπτην φάλαγγα του κομμουνισμού. Η εμφάνισίς των δεν αποτελεί πολιτικόν κίνδυνον, διότι ο αριθμός τους είναι ασήμαντος, αλλά αποτελεί πρόκλησιν. Και την πρόκλησιν αυτήν καλείται ο λαός μας, πολιτικώς, να την συντρίψει την Κυριακήν».⁵

Η Δημοκρατική Παράταξη συγκρότησε συνδυασμούς στις 26 από τις 39 εκλογικές περιφέρειες. Το ΚΚΕ υποστήριξε τη Δημοκρατική Παράταξη, ασκώντας ταυτόχρονα πολεμική στο ΣΚ-ΕΛΔ και σε άλλους υποψηφίους, που επιδίωκαν να επωφεληθούν σε βάρος του ΚΚΕ. Παράλληλα, κάλεσε από το Ραδιοφωνικό Σταθμό τους ψηφοφόρους να ρίχνουν στις κάλπες και ψηφοδέλτια με τα ονόματα συγκεκριμένων υποψηφίων που ήταν πολιτικοί κρατούμενοι (Στ. Σαράφης, Μ. Γλέζος, Κ. Γαβριηλίδης, Μ. Πρωιμάκης, Μ. Σιγανός).⁶

Οι εκλογές -στις οποίες συμμετείχαν 29 εκλογικοί συνδυασμοί, πολλοί από τους οποίους ήταν «μέτωπα», «ενώσεις» και «παρατάξεις» (45 κόμματα συνολικά)⁷- έγιναν σε συνθήκες περιορισμένης τρομοκρατίας στα τρία μεγάλα αστικά κέντρα (Αθήνα, Πειραιάς, Θεσσαλονίκη) και έντονης τρομοκρατίας στην υπόλοιπη χώρα. Ο στρατιωτικός νόμος άρθηκε τμηματικά, ενώ τα στρατοδικεία συνέχιζαν να λειτουργούν.

Αναφερόμενο στο αποτέλεσμα των εκλογών⁸, το ΚΚΕ εκτίμησε:

«Η Δημοκρατική Παράταξη κέρδισε μια σημαντική εκλογική νίκη. Ο λαός, ψηφίζοντας τη Δημοκρατική Παράταξη, εξέφραζε τον ΕΑΜικό πόθο του για λαϊκοδημοκρατική μεταβολή στην Ελλάδα».⁹

Η περίοδος της διακυβέρνησης από τα κόμματα του «κεντρώου» χώρου είχε φτάσει στο τέλος της. Η αναδιάταξη των αστικών πολιτικών δυνάμεων, που συνεχιζόταν, ευνοούσε τον Ελληνικό Συναγερμό, ώστε να αναδειχτεί φορέας μιας πιο ενισχυμένης αστικής διακυβέρνησης, ενώ ταυτόχρονα η αστική τάξη έριχνε τώρα το βάρος της υπέρ της «Δεξιάς».

Αλλά και οι ΗΠΑ θεωρούσαν τώρα αναγκαίο το σχηματισμό κυβέρνησης της «Δεξιάς» που θα συσπείρωνε και δυνάμεις του «Κέντρου», διάδοχο σχήμα που ο Αμερικανός πρέσβης Τζον Πιουριφόι ήδη είχε προαναγγείλει. Για το σκοπό αυτό ο Πιουριφόι κινήθηκε προς το Παλάτι, τον Παπάγο, αλλά και πολιτικούς της «κεντρώας» παράταξης. Ο Γεώργιος Παπανδρέου, που το 1951 δεν είχε εκλεγεί βουλευτής, συνεργάστηκε με τον Ελληνικό Συναγερμό. Το ίδιο και άλλοι 69 από τον «κεντρώο» χώρο, ανάμεσά τους πρώην υπουργοί και βουλευτές, καθώς και πολιτευτές των Φιλελευθέρων (Εμμανουήλ Τσουδερός, Σταμάτης Μερκούρης, Γεράσιμος Λύχνος, Γεώργιος Εξηντάρης κ.ά.).¹⁰ Τη μεταπήδησή τους στα ψηφοδέλτια του Παπάγου υποστήριξε το δημοσιογραφικό συγκρότημα Λαμπράκη. Ταυτόχρονα, και οι εφημερίδες «Ακρόπολις», «Η Καθημερινή», «Εθνικός Κήρυξ», «Εστία», «Εθνος», «Βραδυνή» έδωσαν στον Παπάγο πλήρη υποστήριξη. Επομένως, ο Παπάγος ηγήθηκε στις εκλογές μιας ευρύτατης «κεντροδεξιάς» σύμπραξης.

Ο Πιουριφόι δήλωσε ότι το μόνο εκλογικό σύστημα για ανάδειξη ισχυρής κυβέρνησης είναι το πλειοψηφικό. Ο Πλαστήρας τάχτηκε υπέρ του πλειοψηφικού και η ΕΠΕΚ το υπερψήφισε. Καταψήφισε ο Συναγερμός, που ήθελε την «ευρεία περιφέρεια» σε όλη τη χώρα.

Ο Ι. Πασαλίδης είπε στη Βουλή, απαντώντας στον εκβιασμό που ασκούσε η ΕΠΕΚ στην ΕΔΑ:

«Δεν Θα μας εκβιάσετε: (...) Η ΕΠΕΚ είναι κόμμα όχι μόνον αμαρτωλόν, αλλά και κολασμένον».¹¹

Η Βουλή διαλύθηκε στις 10 Οκτώβρη, αφού ψήφισε το πλειοψηφικό. Οι εκλογές ορίστηκαν για τις 16.11.1952, με υπηρεσιακή κυβέρνηση και πρωθυπουργό τον εισαγγελέα του Αρείου Πάγου Δ. Κιουσόπουλο.

Στις 10.11.1952 το Κόμμα του Γ. Παπανδρέου γνωστοποίησε, με δημοσίευμα στις εφημερίδες της Πάτρας, ότι «ο κύριος Παπανδρέου συνιστά εις τους φίλους του την μετά φανατισμού υπερψήφισιν του ψηφοδελτίου του "Ελληνικού Συναγερμού", μεθ' ου ειλικρινώς συνειργάζετο».¹²

Η καθιέρωση του πλειοψηφικού συστήματος προκάλεσε διαφωνίες στους κόλπους της ΕΔΑ. Ορισμένες δυνάμεις της (Ηλίας Ηλιού κ.ά.) υποστήριζαν ότι η αυτόνομη κάθοδος της ΕΔΑ στις εκλογές θα συνέβαλε στη νίκη του Συναγερμού.

Στην κοινή ανακοίνωση του ΚΚΕ και του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας (20 Οκτώβρη) αναφερόταν:

«Δεν υπάρχει βασική διαφορά ανάμεσα στους αμερικανοπροσκυνημένους Πλαστήρα - Παπάγο. Και οι δύο είναι το ίδιο πιστοί λακέδες της αμερικανοκρατίας. (...) Πλαστήρας και Παπάγος είναι δύο όψεις απ' το ίδιο αμερικάνικο νόμισμα».¹³

Ταυτόχρονα όμως, το ΠΓ είχε και θέση συνεργασίας με τον Πλαστήρα, αν ο τελευταίος τη δεχόταν με βάση ένα κοινό πρόγραμμα και με συμμετοχή υποψηφίων στους συνδυασμούς.

Στις 23.10.1952 ο πρόεδρος της ΕΔΑ Γιάννης Πασαλίδης, με έγγραφο που επέδωσε στον Πλαστήρα και το οποίο δόθηκε στη δημοσιότητα, πρότεινε την εκλογική σύμπραξη της ΕΔΑ με την ΕΠΕΚ. Ο Πλαστήρας απέρριψε δημόσια την πρόταση της ΕΔΑ:

«... Δεν είναι δυνατόν να γίνη αποδεκτή από εμέ».¹⁴

Τελικά η πολιτική θέση του ΚΚΕ συμπυκνώθηκε στο σύνθημα «τι Πλαστήρας, τι Παπάγος».¹⁵ Το ίδιο σύνθημα υποστήριξε και η ΕΔΑ. Ομως, τα παραπάνω δείχνουν ότι το σύνθημα αυτό δεν εξέφραζε σταθερή ίση απόσταση του ΚΚΕ από τα αστικά κόμματα.

Στις εκλογές¹⁶ πρώτευσε ο Ελληνικός Συναγερμός που πήρε το 82% των βουλευτών, αν και συγκέντρωσε λιγότερες από τις μισές ψήφους.

Η 3η Πλατιά Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ (23-25.11.1952) εκτίμησε για τις εκλογές:

«Στις βουλευτικές εκλογές στις 16 του Νοέμβρη, η κύρια επιδίωξη της αμερικανοκρατίας και των λακέδων της ήταν να συντρίψουν εκλογικά τις δημοκρατικές δυνάμεις του λαού. Ομως (...) η αμερικανοκρατία και η αμερικανοδουλεία απότυχαν στην κύρια εκλογική επιδίωξή τους. Παρά το αντιδημοκρατικό εκλογικό σύστημα, την προεκλογική τρομοκρατία, τις εξαγορές και εκβιασμούς, τις νοθείες, οι δημοκρατικές δυνάμεις βγήκαν ενισχυμένες από τις εκλογές. (...) Ο Πλαστήρας έπαιξε και στις εκλογές της 16ης του Νοέμβρη το ρόλο του Ιούδα της Δημοκρατίας».¹⁷

Η γραμμή που έδωσε το ΚΚΕ στις εκλογές του 1952, «ούτε Πλαστήρας, ούτε Παπάγος», βρήκε ακόμα μεγαλύτερη απήχηση στις επαναληπτικές εκλογές που έγιναν για τη Θεσσαλονίκη στις 18.1.1953. Ο πρόεδρος της ΕΔΑ Γιάννης Πασαλίδης, που ήταν υποψήφιος βουλευτής, πήρε 43.037 ψήφους (30,64%), 20.000 περισσότερες από τις εκλογές του 1952, ενώ ο Παπάγος έχασε το 17% των ψήφων του και οι ΕΠΕΚ-Φιλελεύθεροι περίπου το 50% των ψήφων τους.

Η κυβέρνηση Παπάγου ορκίστηκε στις 19 Νοέμβρη. Στις 17 Δεκέμβρη ο νέος πρωθυπουργός παρουσίασε στη Βουλή τις προγραμματικές δηλώσεις της κυβέρνησης. Χαρακτήρισε την κυβέρνησή του λαοπρόβλητη, αφού στηριζόταν σε πλατιά κοινοβουλευτική πλειοψηφία.

Με την άνοδο του Παπάγου στη διακυβέρνηση έκλεισε όλη εκείνη η περίοδος στη διάρκεια της οποίας τα κόμματα του «Κέντρου» έπαιζαν ρόλο και ως κυβερνητικές δυνάμεις στη σταθεροποίηση του αστικού πολιτικού συστήματος. Ανοιξε μια νέα περίοδος 11 χρόνων, όπου διακυβέρνησαν τα κόμματα της «Δεξιάς», αρχικά του Ελληνικού Συναγερμού και κατόπιν της Εθνικής Ριζοσπαστικής Ενώσεως (ΕΡΕ).

Τότε το αστικό πολιτικό σύστημα απέκτησε μεγαλύτερη σταθερότητα, παρά το γεγονός ότι η πολυδιάσπαση στο χώρο του «Κέντρου» συνεχιζόταν. Ομως εκείνη την περίοδο το πρωταρχικό για την αστική τάξη και τις ΗΠΑ ήταν η εξασφάλιση της μεγαλύτερης δυνατής κυβερνητικής πλειοψηφίας. Ετσι, αρχικά συγκροτήθηκε «κεντροδεξιά» εκλογική συμμαχία και στη συνέχεια ο Παπάγος συμμάχησε με το Παλάτι.

Η πρωθυπουργία του Παπάγου παρουσίασε μεγάλη σταθερότητα. Μέχρι το θάνατό του (4.10.1955) συνεχίστηκε η πολιτική της βαθύτερης ενσωμάτωσης της Ελλάδας στο ιμπεριαλιστικό σύστημα. Η κυβέρνηση Παπάγου έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην εξωτερική πολιτική, αναπτύσσοντας τις σχέσεις με την Τουρκία και τη Γιουγκοσλαβία, την οποία χαρακτήρισε ως «προκεχωρημένον φυλάκιον του ελευθέρου κόσμου»¹⁸. Παράλληλα, η κυβέρνηση Παπάγου συνέχισε τη θωράκιση του αστικού κράτους (ίδρυση της Κεντρικής Υπηρεσίας Πληροφοριών-ΚΥΠ, με νόμο που ψήφισε η Βουλή στις 7.5.1953).

Απέναντι στο παράνομο ΚΚΕ και την ΕΔΑ η κυβέρνηση Παπάγου ακολούθησε την παγιωμένη πλέον πολιτική. Ενώ ο Παπάγος είχε επίσημη συνάντηση με τον πρόεδρο της ΕΔΑ Γ. Πασαλίδη (25.11.1952), όπου έκανε λόγο για ισοπολιτεία, τα κρατικά όργανα δρούσαν κατασταλτικά απέναντι στα μέλη της ΕΔΑ. Ταυτόχρονα, η κυβέρνηση και γενικά το αστικό κράτος συνέχιζαν να παίρνουν σκληρά μέτρα ενάντια σε κάθε δραστηριότητα του παράνομου ΚΚΕ.¹⁹ Η κυβέρνηση Παπάγου διατήρησε τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, απολύοντας κατά διαστήματα κάποιους εξόριστους.

Μετά από τα αποτελέσματα των δημοτικών εκλογών²⁰, η κυβέρνηση Παπάγου σκλήρυνε ακόμα περισσότερο τη στάση της. Οσοι κατηγορούνταν για συμμετοχή στον παράνομο μηχανισμό του ΚΚΕ παραπέμφθηκαν στα τακτικά στρατοδικεία, για παράβαση του Α.Ν. 375/1936 «περί κατασκοπίας».

Η Ασφάλεια επέκτεινε τους διωγμούς της σε εκατοντάδες αγωνιστές που είχαν την ιδιότητα του αδειούχου πολιτικού εξόριστου και τους επανεκτόπισε στον Αϊ-Στράτη.

Ωστόσο, ο Ελληνικός Συναγερμός, παρότι διατηρούσε το ΚΚΕ εκτός νόμου, κινήθηκε μέσα στο αστικό κοινοβουλευτικό σύστημα, παρά τις προβλέψεις που γίνονταν από διάφορες πλευρές ότι ο Παπάγος, ως αρχηγός του ΙΔΕΑ, είχε ταχτεί υπέρ της στρατιωτικής δικτατορίας και μάλιστα ότι θα ηγείτο κινήματος στο στρατό για την επιβολή της.

Η αντιλαϊκή ισχυρή διακυβέρνηση αποτελούσε προϋπόθεση για να προχωρήσει η μεταπολεμική και μετεμφυλιακή καπιταλιστική ανάπτυξη. Στα χρόνια του Συναγερμού έγιναν σημαντικά βήματα στην κατεύθυνση αυτή.

Στο μεταξύ, από το 1954 σημειώθηκαν νέες ανακατατάξεις στο αστικό πολιτικό σύστημα. Από τη μια, βάθυνε η κρίση στο χώρο του «Κέντρου». Από την άλλη, η κοινοβουλευτικά πανίσχυρη κυβέρνηση Παπάγου δέχτηκε ισχυρό πλήγμα από τα μέσα. Στις 2.4.1954 ο Σπύρος Μαρκεζίνης, υπουργός Συντονισμού στην κυβέρνηση Παπάγου, παραιτήθηκε λόγω διαφωνίας του με τον πρωθυπουργό στην άσκηση της νομισματικής και δημοσιονομικής πολιτικής. Η οριστική ρήξη επήλθε στις 10 Νοέμβρη, όταν ο Παπάγος κατηγόρησε τον Μαρκεζίνη για την ανταλλαγή επιστολών με το Γερμανό υπουργό Ερχαρτ, που δέσμευαν την κυβέρνηση Παπάγου απέναντι στη «Ζίμενς» και την «Τελεφούνκεν», δίχως να το γνωρίζει ο Παπάγος.

Στις 3.2.1955 ιδρύθηκε το Κόμμα Προοδευτικών (ΚΠ) με επικεφαλής τον Σπύρο Μαρκεζίνη. Στην ίδρυση του Κόμματος Προοδευτικών ακολούθησαν τον Μαρκεζίνη 22 ακόμα βουλευτές του Ελληνικού Συναγερμού.

Παράλληλα, εκδηλώθηκαν κινήσεις ανάμεσα στις δυνάμεις της αντιπολίτευσης που οδήγησαν σε ανακατατάξεις, στην προοπτική διαμόρφωσης ενός ισχυρού «κεντρώου» κόμματος, ικανού να διαδεχτεί το Συναγερμό, στην κυβέρνηση.

Ανάλογες προθέσεις εκδηλώθηκαν από τον Γ. Παπανδρέου και τον Σοφοκλή Βενιζέλο. Ο Γ. Παπανδρέου προσχώρησε στο Κόμμα Φιλελευθέρων και ανέλαβε τη συναρχηγία με τον Σοφ. Βενιζέλο. Η συναρχηγία και η ενιαία κομματική συμπόρευση Γ. Παπανδρέου και Σ. Βενιζέλου ήταν βραχύχρονη. Ο Σοφ. Βενιζέλος παραιτήθηκε και ο Γ. Παπανδρέου έμεινε μόνος πρόεδρος του Κόμματος Φιλελευθέρων, ενώ στις 11.4.1955 ο Σοφ. Βενιζέλος ίδρυσε νέο κόμμα, τη Φιλελεύθερη Δημοκρατική Ενωση (ΦΔΕ), στην οποία προσχώρησαν 24 βουλευτές, ανάμεσα τους οι Στ. Χατζήμπεης, Τσιριμώκος κ.ά. Στην επόμενη κοινοβουλευτική περίοδο η κοινοβουλευτική δύναμη της ΦΔΕ, του Κόμματος Προοδευτικών και της ΕΠΕΚ αυξομειωνόταν ανάλογα με τις προσχωρήσεις ή αποχωρήσεις βουλευτών.

Η επιδείνωση της υγείας του πρωθυπουργού είχε δρομολογήσει από τα πράγματα θέμα διαδοχής του. Λίγες ώρες πριν πεθάνει, ο Παπάγος όρισε αναπληρωτή του τον Στέφανο Στεφανόπουλο. Ωστόσο, την επομένη (5 Οκτώβρη), ο βασιλιάς έδωσε αιφνιδιαστικά την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης και το δικαίωμα να διαλύσει τη Βουλή στον Κ. Καραμανλή, υπουργό Δημόσιων Εργων στην κυβέρνηση Παπάγου. Σκοπός αυτής της εντολής ήταν να εξαναγκαστούν οι συναγερμικοί βουλευτές να πειθαρχήσουν στο βασιλιά. Στις 6 Οκτώβρη ορκίστηκε η νέα κυβέρνηση. Ολα τα κόμματα της αντιπολίτευσης ζήτησαν εκλογές με υπηρεσιακή κυβέρνηση.

Οι θέσεις του ΚΚΕ για την κατάσταση που διαμορφώθηκε διατυπώθηκαν σε κύριο άρθρο του περιοδικού «Νέος Κόσμος», το Νοέμβρη του 1955. Στο άρθρο γινόταν εκτίμηση του ρόλου και των λόγων επιλογής του νέου πρωθυπουργού από τα ανάκτορα:

«(...) Το μοναδικό "προσόν" του νέου πρωθυπουργού είναι πως συνδέεται στενά στενά με τους κύκλους του ΙΔΕΑ και τα διχτατορικά σχέδιά τους και έχει ταχθεί ενάντια στην προβολή του Κυπριακού στον ΟΕΕ και υπέρ της "συμβιβαστικής" λύσης του Κυπριακού, δηλαδή υπέρ της αποδοχής των αποικιακών προτάσεων της Αγγλίας, υπέρ της ελληνοτουρκικής "φιλίας" και "συμμαχίας" και υπέρ της συνέχισης της ξενόδουλης πολιτικής του NATO, των αμερικάνικων βάσεων, του ψυχρού πολέμου κλπ.».²¹

Στις 26.11.1955 ιδρύθηκε από δυνάμεις του «κεντρώου» χώρου η Εθνική - Δημοκρατική Πρωτοβουλία (ΕΔΠ), που είχε την άμεση υποστήριξη της ΕΔΑ. Στις 14.1.1956 ιδρύθηκε η Εθνική Κίνηση Αλλαγής (ΕΚΑ) με τη σύμπραξη της ΕΔΑ, του ΔΚΕΛ²² και της ΕΔΠ. Τότε ακριβώς η ΦΔΕ πήρε την πρωτοβουλία για τη συνένωση όλου του «κεντρώου» χώρου. Το αποτέλεσμα ήταν η συνεργασία της ΦΔΕ με το Κόμμα Φιλελευθέρων και την ΕΠΕΚ και η δημιουργία του Δημοκρατικού Κέντρου (ΔΚ).

Μετά από την ανάληψη της πρωθυπουργίας, ο Καραμανλής προσανατολίστηκε στη διάλυση του Συναγερμού και στην ίδρυση νέου κόμματος με την ονομασία Εθνική Ριζοσπαστική Ενωσις (ΕΡΕ), που ιδρύθηκε στις 4.1.1956. Η ΕΡΕ συσπείρωσε τους περισσότερους βουλευτές του Συναγερμού (Γεώργιος Ράλλης, Λάμπρος Ευταξίας, Σπύρος Θεοτόκης κ.ά.), καθώς και βουλευτές που είχαν εκλεγεί με τους Φιλελευθέρους, όπως τον Ευάγγελο Αβέρωφ - Τοσίτσα, τον Κωνσταντίνο Τσάτσο, τον Γρηγόρη Κασιμάτη και άλλους. Στις 10 Γενάρη διαλύθηκε η Βουλή και προκηρύχτηκαν εκλογές για τις 19.2.1956.

Στις 17.1.1956 ανακοινώθηκε η δημιουργία εκλογικού συνασπισμού με τον τίτλο Δημοκρατική Ενωσις (ΔΕ), στον οποίο συμμετείχαν το Κόμμα Φιλελευθέρων (Γεώργιος Παπανδρέου), η Φιλελεύθερη Δημοκρατική Ενωσις (Σοφοκλής Βενιζέλος), η Εθνική Προοδευτική Ενωσις Κέντρου (Σάββας Παπαπολίτης), το Δημοκρατικό Κόμμα Εργαζόμενου Λαού (Αλέξανδρος Σβώλος - Γεώργιος Καρτάλης), το Λαϊκό Κόμμα (Κωνσταντίνος Τσαλδάρης), η ΕΔΑ και το Κόμμα Αγροτών-Εργαζομένων (Αλέξανδρος Μπαλτατζής). Επικεφαλής της συνεργασίας τέθηκε ο Γεώργιος Παπανδρέου. Αυτή η εκλογική συνεργασία συσπείρωνε τις πολιτικές δυνάμεις του λεγόμενου «κεντρώου» χώρου και επεκτεινόταν προς τα «δεξιά» (με τη συμμετοχή του Λαϊκού Κόμματος) και προς τα αριστερά με τη συμμετοχή της ΕΔΑ. Στην ΕΔΑ παραχωρήθηκαν μόνο 20 θέσεις υποψηφίων, «προς εξασφάλισιν αυτοδύναμου κυβερνήσεως του Δημοκρατικού Κέντρου»²³, ενώ συμφωνήθηκε ότι η συνεργασία μαζί της ήταν μόνο εκλογική και ότι αποκλειόταν οποιαδήποτε κυβερνητική συνεργασία στην περίπτωση που η Δημοκρατική Ενωσις εξασφάλιζε την κοινοβουλευτική πλειοψηφία.

Η συνεργασία της ΕΔΑ στη Δημοκρατική Ενωση πραγματοποιήθηκε με Απόφαση της 5ης Ολομέλειας της ΚΕ του ΚΚΕ (1955), που κινούνταν στη λαθεμένη πολιτική κατεύθυνση της συνεργασίας των πατριωτικών δυνάμεων, όπως προβλεπόταν και σε προηγούμενες αποφάσεις σειράς κομματικών οργάνων. Η Δημοκρατική Ενωσις πρόβαλε τις εξής πολιτικές θέσεις:

1. Εφαρμογή ελληνικής εξωτερικής πολιτικής που να ανταποκρινόταν κάθε φορά στα εθνικά συμφέροντα και να εξασφάλιζε την εθνική αξιοπρέπεια. 2. Ανένδοτη υποστήριξη της αυτοδιάθεσης της Κύπρου. 3. Εφαρμογή εσωτερικής πολιτικής που να εξασφάλιζε την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Κατάργηση της εκτόπισης και των αστυνομικών φακέλων. Χορήγηση αμνηστίας. Μέτρα για την υπεράσπιση των οικονομικών συμφερόντων των εργαζομένων.

Εκτός από τους δύο βασικούς εκλογικούς σχηματισμούς (ΕΡΕ και ΔΕ) στις εκλογές συμμετείχαν και πολλές μικρές δυνάμεις της λεγόμενης «κεντροδεξιάς» (Κόμμα Προοδευτικών κ.ά.).

Στο ξεκίνημα του 1958, κέρδιζε έδαφος το αίτημα των κομμάτων της αντιπολίτευσης για τη διενέργεια εκλογών.

Στις 27.2.1958 κατατέθηκε στη Βουλή σχέδιο εκλογικού νόμου, ένα είδος «ενισχυμένης αναλογικής», που πριμοδοτούσε το πρώτο σε δύναμη κόμμα.²⁴

Το νομοσχέδιο προκάλεσε αντίδραση ακόμα και σε τμήματα των κομμάτων που το είχαν συμφωνήσει, της ΕΡΕ και των Φιλελευθέρων.

Την 1.3.1958 παραιτήθηκαν από την κυβέρνηση ο υπουργός Εμπορίου και Βιομηχανίας Παναγής Παπαληγούρας και ο υπουργός Δημοσίων Εργων Γεώργιος Ράλλης. Αλλοι δεκατρείς βουλευτές απέσυραν την υποστήριξή τους προς την κυβέρνηση. Επρόκειτο για εκδήλωση κρίσης στην ΕΡΕ που υπέβοσκε από το 1957. Η ΕΡΕ έχασε την κοινοβουλευτική πλειοψηφία και ο Καραμανλής υποχρεώθηκε να υποβάλει την παραίτηση της κυβέρνησης (2.3.1958).

Στις 3 Μάρτη ο βασιλιάς έκανε αποδεκτή την πρόταση των Γ. Παπανδρέου και Κ. Καραμανλή για διορισμό υπηρεσιακής κυβέρνησης υπό τον Κωνσταντίνο Γεωργακόπουλο, πρόεδρο του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Η νέα κυβέρνηση (5 Μάρτη) πήρε ψήφο εμπιστοσύνης από την ΕΡΕ, το Κόμμα Φιλελευθέρων και τους βουλευτές που είχαν αποχωρήσει από την ΕΡΕ. Εφερε για ψήφιση σχέδιο με εκλογικό σύστημα την «ενισχυμένη αναλογική». Στο νομοσχέδιο αντιτάχτηκαν τα άλλα κόμματα της αντιπολίτευσης. Στις 29.3.1958 ψηφίστηκε με 160 ψήφους υπέρ και 55 κατά. Ο νέος εκλογικός νόμος²⁵ έθετε ως όριο συμμετοχής στη β' κατανομή το 25% για αυτοτελές κόμμα, το 35% για συνασπισμό δύο κομμάτων και το 40% για συνασπισμό περισσότερων κομμάτων. Στη συνέχεια η Βουλή διαλύθηκε και προκηρύχτηκαν εκλογές για τις 11 Μάη.

Στο μεταξύ επιταχύνθηκαν οι ζυμώσεις και αποκρυσταλλώθηκαν οι πολιτικές συμπράξεις. Με πυρήνα το Λαϊκό Κόμμα των Κων. Τσαλδάρη και Παν. Κανελλόπουλου και με τη συμμετοχή του Παν. Παπαληγούρα συγκροτήθηκε τις παραμονές των εκλογών ο εκλογικός συνασπισμός Ενωσις Λαϊκών Κομμάτων (ΕΛΚ), στην οποία συμμετείχαν το Δημοκρατικό Μεταρρυθμιστικό Κόμμα (ΔΜΚ) του Θ. Κετσέα, το Κόμμα Εθνικοφρόνων (ΚΕ) του Θεόδ. Τουρκοβασίλη, το Μεταρρυθμιστικό Κόμμα (ΜΚ) του Σωτ. Γκοτζαμάνη και το Λαϊκό Κοινωνικό Κόμμα (ΛΚΚ) του Στέφ. Στεφανόπουλου. Επρόκειτο για εκλογική σύμπραξη αντιβενιζελικών δυνάμεων που είχαν συγκρουστεί και αποχωρήσει από τον Ελληνικό Συναγερμό ή την ΕΡΕ.

Στις 9 Απρίλη δημιουργήθηκε η Προοδευτική Αγροτική Δημοκρατική Ενωσις (ΠΑΔΕ) του Σπύρου Μαρκεζίνη, το Κόμμα Αγροτών Εργαζομένων (ΚΑΕ) του Αλ. Μπαλτατζή, η Εθνική Προοδευτική Ενωσις Κέντρου (ΕΠΕΚ) με επικεφαλής τον Σάββα Παπαπολίτη και το Δημοκρατικό Κόμμα Εργαζόμενου Λαού (ΔΚΕΛ) υπό την αρχηγία του Στέλιου Αλλαμανή, ο οποίος διαδέχτηκε τους Αλέξ. Σβώλο και Γεώργιο Καρτάλη, που είχαν στο μεταξύ πεθάνει.

Τα κόμματα που συμμετείχαν στην ΠΑΔΕ συζητούσαν πριν τη συγκρότησή της με την ΕΔΑ για τη διαμόρφωση ευρύτερης εκλογικής συνεργασίας. Οι διαπραγματεύσεις ναυάγησαν και ένα τμήμα του ΔΚΕΛ προχώρησε σε συνεργασία με την ΕΔΑ. Το ίδιο και πολιτευτές της ΕΠΕΚ, καθώς και διάφοροι ανεξάρτητοι. Συγκεκριμένα συνεργάστηκαν με την ΕΔΑ 7 βουλευτές του ΔΚΕΛ (Ανδρέας Ζάκκας, Ηλίας Μπρεδήμας, Τάσος Βουλόδημος, Ηλίας Σκυλλάκος, Βασίλης Παπαβασιλείου, Μιχάλης Γαληνός και ο Δημήτρης Στρατής, που τελικά δεν πολιτεύτηκε), άλλα στελέχη του ΔΚΕΛ, όπως ο Κομνηνός Πυρομάγλου και ο Ηλίας Τσιριμώκος - ο τελευταίος είχε προσχωρήσει πρόσφατα σε αυτό - ένας βουλευτής της ΚΑΕ (Νίκος Παπαδημητρίου), οι Γιώργος Βαλούρδος, Γιώργος Αράπης και άλλοι, π.χ., ο πρώην υπουργός Δημόσιας Τάξης και βουλευτής του Ελληνικού Συναγερμού Σταμάτης Μερκούρης²⁶, που ήταν υποψήφιος με την ΕΡΕ το 1956.

Οι αντιπολεμικές-αντιπυρηνικές θέσεις της ΕΔΑ, η διάσπαση του «Κέντρου», η σύμπραξη της ΕΔΑ με δυνάμεις του αστικού χώρου, η θέση της ΕΣΣΔ για το Κυπριακό και η αντίθεση στον εκλογικό νόμο που λειτούργησε αρνητικά για τον «κεντρώο» χώρο ως συμπαιγνία ΕΡΕ - Φιλελευθέρων συνέβαλαν στη διαμόρφωση κλίματος υπέρ της ΕΔΑ, που το εκλογικό της ποσοστό αποτέλεσε την έκπληξη των εκλογών²⁷ της 11.5.1958. Η ΕΔΑ αναδείχτηκε αξιωματική αντιπολίτευση με ποσοστό 24,42%, 939.902 ψήφους και 79 βουλευτές.

Ωστόσο, το εκλογικό ποσοστό της ΕΔΑ, αν και γρήγορα αποδείχτηκε ότι ήταν συγκυριακό, ενίσχυσε τις κοινοβουλευτικές αυταπάτες που υπήρχαν στην ηγεσία της και στην ηγεσία του ΚΚΕ, που επιπλέον δεν εκτίμησαν σωστά το γεγονός ότι σημαντικές μάζες ψηφοφόρων είχαν προτιμήσει την ΕΔΑ και λόγω της συνεργασίας της με αστικές δυνάμεις.

Τα αποτελέσματα των βουλευτικών εκλογών προκάλεσαν ανησυχία στην κυβέρνηση και γενικότερα στο αστικό κράτος.

Μετά από τις εκλογές του 1958, η νέα κυβέρνηση Καραμανλή συνέχισε τις διώξεις. Συνελήφθησαν και εξορίστηκαν 175 στελέχη, μέλη και οπαδοί της ΕΔΑ, ανάμεσά τους και ο Γραμματέας της Νεολαίας ΕΔΑ Νίκος Σολωμός και συνδικαλιστικά στελέχη, ενώ επεκτάθηκε σε πολλές περιοχές της χώρας η «πειθαρχημένη διαβίωση» των αδειούχων εξόριστων. Παράλληλα ενεργοποιήθηκαν διάφοροι μηχανισμοί του αστικού κράτους, ανάμεσά τους μια «άτυπη» επιτροπή στην οποία συμμετείχαν βασικά στελέχη της αντικομμουνιστικής προπαγάνδας και προβοκάτσιας (Σάββας Κωνσταντόπουλος, Γεώργιος Γεωργαλάς, Αγγελος Προκοπίου, Γεώργιος Παπαδόπουλος κ.ά.). Ταυτόχρονα δυνάμωνε η τάση της πιο άμεσης παρέμβασης του στρατού στις πολιτικές εξελίξεις. Σημείο αναφοράς της θεωρείται η τοποθέτηση ως Αρχηγού ΓΕΣ του Βασίλη Καρδαμάκη (Νοέμβρης 1959).

Στις 5.12.1958 συνελήφθη ο Μανόλης Γλέζος με την κατηγορία ότι τη νύχτα της 16ης προς τη 17η Αυγούστου 1958 συναντήθηκε με τον Κ. Κολιγιάννη, που βρισκόταν παράνομα στην Ελλάδα. Επτά μήνες αργότερα οι Μανόλης Γλέζος, Γιώργης Τρικαλινός, Λευτέρης Βουτσάς, Αντώνης Συγγελάκης, Αντώνης Καρκαγιάννης και άλλοι παραπέμφθηκαν σε δίκη, με την κατηγορία της «κατασκοπίας».

Ταυτόχρονα η κυβέρνηση έβλεπε τη δυνατότητα να εκφραστεί και στην Τοπική Αυτοδιοίκηση ο συσχετισμός που είχε διαμορφωθεί στη Βουλή. Για την αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος επεξεργάστηκε ανάλογο νομοσχέδιο, το οποίο τροποποιούσε το δημοτικό και κοινοτικό κώδικα κύρια στο σύστημα εκλογής των δημοτικών και κοινοτικών συμβουλίων και την εκλογή των δημάρχων. Το νομοσχέδιο προέβλεπε: Εμμεσο σύστημα εκλογής των δημάρχων. Αναλογική εκπροσώπηση των κομματικών παρατάξεων στα δημοτικά και κοινοτικά συμβούλια. Ενιαία εφαρμογή του εκλογικού συστήματος σε ολόκληρη τη χώρα, δίχως να εξαιρούνται ορισμένοι μεγάλοι δήμοι. Επιπλέον έθετε περιορισμούς στην άσκηση αντιπολιτευτικής πολιτικής από τους δημάρχους, θεσμοθετώντας το δικαίωμα της κυβέρνησης να τους καθαιρεί αν αυτοί «πολιτεύονταν».

Η κοινοβουλευτική επιτροπή της ΕΔΑ τάχτηκε κατά της έμμεσης και υπέρ της άμεσης εκλογής των δημάρχων, καθώς και υπέρ της εφαρμογής της απλής αναλογικής. Ζήτησε επίσης να ακυρωθούν οι διατάξεις που προέβλεπαν την απόλυση των αιρετών δημάρχων και κοινοταρχών. Κατά τάχτηκαν και μια σειρά αστοί πολιτικοί. Τελικά το νομοσχέδιο ψηφίστηκε από την κοινοβουλευτική πλειοψηφία της ΕΡΕ.

Στις εκλογές, σε σύνολο 65 επαρχιακών δήμων και 27 της περιοχής Αθήνας - Πειραιά, οι αντικυβερνητικοί υποψήφιοι πήραν σε 32 την απόλυτη πλειοψηφία.

Επίσης εξασφάλισαν σχετική πλειοψηφία στο Δήμο Αθήνας και σε άλλους δήμους. Στο δεύτερο γύρο εκλέχτηκαν αντικυβερνητικοί δήμαρχοι στις τρεις μεγάλες πόλεις (Αθήνα, Πειραιάς, Θεσσαλονίκη) και στους δήμους Καβάλας, Δράμας, Σερρών, Νίκαιας, Αιγάλεω, Μυτιλήνης, Τρικάλων, Πρέβεζας, Πύργου, Κορίνθου, Θήβας, Ηρακλείου Κρήτης, Δραπετσώνας, Αγρινίου, Δάφνης, Νέας Φιλαδέλφειας, Κερατσινίου κ.ά.

Σε απόφασή της (13.4.1959) η Διοικούσα Επιτροπή της ΕΔΑ εκτίμησε ότι «τα αποτελέσματα των εκλογών απέδειξαν ότι η ιδέα του μετώπου κατά της ΕΔΑ (...) δεν βρήκε απήχηση στους οπαδούς και τα στελέχη του Κέντρου (...)». Ακόμα, ότι «η κυβέρνηση απέτυχε σε βασικές επιδιώξεις της: α) Να απομονώσει την ΕΔΑ, συσπειρώνοντας τους εκπροσώπους των άλλων κομμάτων σε συνδυασμούς εναντίον της και β) να επιφέρει μια εντυπωσιακή μείωση της δύναμης της Αριστεράς».²⁸

Η ΕΡΕ, που είχε συσπειρώσει το σύνολο των λεγόμενων δεξιών κομμάτων, διεύρυνε τις συμμαχίες της συσπειρώνοντας νέα στρώματα της αστικής τάξης που αναπτύχθηκαν στον τομέα των κατασκευών με το σύστημα της αντιπαροχής, καθώς και μεγάλο μέρος των μεσαίων στρωμάτων της αγροτιάς και νέων μεσαίων στρωμάτων της πόλης. Επιπλέον, η μεγάλη διεύρυνση του δημόσιου τομέα και ο οικονομικός ρόλος του δημιούργησαν ένα εκτεταμένο στρώμα που είχε σημαντική συμβολή κύρια στη στήριξη της ΕΡΕ.

Μέχρι τις βουλευτικές εκλογές του 1958 δεν είχε ακόμα διαμορφωθεί μια δεύτερη αστική πολιτική δύναμη ικανή να απορροφά τη φθορά του κυβερνητικού κόμματος, στο πλαίσιο της δικομματικής εναλλαγής.

Λίγους μήνες μετά από τις εκλογές, δυνάμεις που είχαν συνεργαστεί με την ΕΔΑ προσχώρησαν σε νέα πολιτικά σχήματα. Στις 8.9.1958 κατέθεσαν δήλωση ίδρυσης νέου κόμματος, με τον τίτλο Δημοκρατική Ενωσις, 12 ανεξάρτητοι συνεργαζόμενοι βουλευτές: Κώστας Αθανασιάδης, Γιώργος Αράπης, Γιώργος Βαλούρδος, Τάσος Βουλόδημος, Δημήτρης Γαληνός, Σπύρος Διβάρης, Αλέκος Καλιδόπουλος, Μιχάλης Κύρκος, Ηλίας Μπρεδήμας, Δημήτρης Παινέζης, Κομνηνός Πυρομάγλου και Ηλίας Τσιριμώκος που ανέλαβε πρόεδρος και κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος του νέου κόμματος.

Στις 23 Σεπτέμβρη ανακοινώθηκε η διεύρυνση της Νέας Αγροτικής Κίνησης (ΝΑΚ) και ο μετασχηματισμός της σε κόμμα. Η ΝΑΚ συγκροτήθηκε με την προτροπή της ΕΔΑ η οποία επιδίωκε τη διαμόρφωση σχημάτων που θα στέγαζαν διάσπαρτες δυνάμεις του «Κέντρου», ώστε να συνεργαστεί μαζί τους. Στη ΝΑΚ προσχώρησαν ο ανεξάρτητος βουλευτής Γιάννης Γιαλόφας και οι Δημήτρης Μερλόπουλος, Ηλίας Σκυλλάκος και Τάσος Τσιάρας. Με τη ΝΑΚ συνεργάστηκε και ο βουλευτής Νίκος Παπαδημητρίου από το ΚΑΕ.

Μετά από τις εκλογές βάθυνε η κρίση στο Κόμμα Φιλελευθέρων. Εκδηλώθηκε ως κρίση συναρχηγίας (Βενιζέλου - Παπανδρέου) και στη συνέχεια ως κρίση αρχηγίας μέχρι και τη διεξαγωγή του συνεδρίου του στα τέλη Νοέμβρη. Το αποτέλεσμα ήταν η τριχοτόμηση των κοινοβουλευτικών δυνάμεων των Φιλελευθέρων. Αρχικά ανεξαρτητοποιήθηκε ο Γ. Παπανδρέου, συσπειρώνοντας ομάδα πέντε βουλευτών, που αποτέλεσαν τον πυρήνα για την ίδρυση του Φιλελεύθερου Δημοκρατικού Κόμματος (ΦΔΚ).

Αλλη ομάδα βουλευτών - ανάμεσα σε αυτούς οι Γεώργιος Μαύρος, Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, Παναγής Παπαληγούρας, Στέλιος Αλλαμανής - συγκρότησαν τη Νέα Πολιτική Κίνηση (ΝΠΚ), γνωστή και ως Ομάδα των Δέκα²⁹. Με αυτή συντάχθηκαν και οι τέως βουλευτές της ΕΡΕ, Γεώργιος Ράλλης και Δημήτριος Παπασπύρου.

Αναλαμβάνοντας ο Σοφ. Βενιζέλος την αρχηγία των δυνάμεων που έμειναν στο Κόμμα Φιλελευθέρων, δραστηριοποιήθηκε προς την κατεύθυνση συνένωσης των «κεντρώων» κομμάτων και κινήσεων. Το Νοέμβρη του 1960 προσέγγισε και στήριξε τη νεοϊδρυθείσα Κίνηση Εθνικής Αναδημιουργίας (ΚΕΑ) υπό το στρατηγό Γεώργιο Γρίβα, στην οποία εκχώρησε την κοινοβουλευτική του ομάδα δίχως τον ίδιο. Στην ΚΕΑ προσχώρησαν επίσης ο Στέφ. Στεφανόπουλος (Λαϊκό Κοινωνικό Κόμμα), η ΕΠΕΚ και ο Παυσανίας Κατσώτας (Προοδευτικό Εργατοτεχνικό Κόμμα).

Με την Κίνηση δε συσπειρώθηκαν βασικές «κεντρώες» δυνάμεις, όπως του Γ. Παπανδρέου, το Κόμμα Αγροτών Εργαζομένων του Αλ. Μπαλτατζή, καθώς και οι περισσότεροι βουλευτές της Νέας Πολιτικής Κίνησης (ΝΠΚ).

Πολλοί επέμεναν στην ανάγκη να συγκροτηθεί ενιαίο κόμμα του «Κέντρου», που θα κάλυπτε το χώρο ανάμεσα στην ΕΡΕ και την ΕΔΑ.

Αυτό το θέμα απασχολούσε δυνάμεις της ΕΡΕ και τις ΗΠΑ. Θεωρούσαν απαραίτητη τη διαμόρφωση ενός εναλλακτικού πολιτικού φορέα που θα αντικαθιστούσε τη «Δεξιά» στη διακυβέρνηση, όταν ερχόταν η ώρα, ώστε το αστικό πολιτικό σύστημα να είναι πιο ισχυρό και να λειτουργεί με σταθερότητα.

Ο Βενιζέλος εξέφραζε την άποψη ότι δεν υπήρχαν περιθώρια για δύο εθνικόφρονες παρατάξεις και ότι έπρεπε να υπάρξουν συμμαχικές κυβερνήσεις με τη «Δεξιά». Ετσι, ηγετικές μερίδες του «Κέντρου», ενώ διακήρυσσαν την πίστη τους στην ενότητά του, ταυτόχρονα επιδίωκαν το σχηματισμό «κεντροδεξιών» κυβερνήσεων, θέση που παρέπεμπε ευθέως στην αστική συμμαχία του 1947-1949. Ομως η τακτική της σύμπραξης με τη «Δεξιά» δεν είχε προοπτική και όξυνε ακόμα περισσότερο την κρίση του «κεντρώου» χώρου.

Δημοσιογραφικά όργανα της ΕΡΕ προπαγάνδιζαν τότε τη θεωρία του «μονοκομματισμού». Η εφημερίδα «Ακρόπολις» σε κύριο άρθρο της (10.9.1958), με τίτλο «Είμεθα υπέρ του μονοκομματισμού», έγραφε:

«Αυτήν την στιγμήν η Ελλάς, αντιμετωπίζουσα κρίσιμα εθνικά, πολιτικά και οικονομικά προβλήματα, διέρχεται μίαν περίοδον ειρηνικής επαναστάσεως. Δεν έχει ανάγκην κομμάτων, αλλά κινήματος. Ενός κινήματος (...) που θα χειρισθεί αποφασιστικώς και ρηξικελεύθως τα τεράστια ζητήματα που ανορθούνται εις τον δρόμον της».

Απαντώντας σε κριτική που προκάλεσε το παραπάνω δημοσίευμα, η εφημερίδα τοποθετήθηκε με ακόμα μεγαλύτερη σαφήνεια, στις 12 και 13 Σεπτέμβρη. Υποστήριξε ότι, αν αποτύγχανε ο Καραμανλής, «άλλος δρόμος από την δικτατορίαν δεν υπάρχει». «Τότε μοιραίως», έγραφε, «ΘΑ ΕΧΕΤΕ ΤΗΝ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑΝ! (...) Διότι, μην αμφιβάλλομεν, κάποιος θα συνεκινείτο από τον κίνδυνον μιας παρόμοιας καταστροφής».

Στις 17.11.1958 συνήλθε η 10η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ. Εκτίμησε ότι η στροφή προς τη δημοκρατική Αριστερά, που είχε σημειωθεί στις εκλογές της 11ης Μάη, συνεχιζόταν και μετά από τις εκλογές, ότι συσσωρεύονταν και αναπτύσσονταν παραπέρα τα στοιχεία της εθνικής κρίσης³⁰, και έθετε ζήτημα σχηματισμού κυβέρνησης εθνικής ενότητας απ' όλα τα κόμματα, μερίδες κομμάτων και προσωπικότητες που αισθάνονταν την ανάγκη άλλης πολιτικής.

Το ΚΚΕ, και έμμεσα οι δυνάμεις της ΕΔΑ, δεν μπόρεσαν να αξιολογήσουν βαθύτερα και ουσιαστικότερα την ανεξαρτητοποίηση αστικών πολιτικών δυνάμεων που είχαν εκλεγεί με τα ψηφοδέλτια της ΕΔΑ στις βουλευτικές εκλογές και αργότερα συσπειρώθηκαν στο κόμμα Ενωσις Κέντρου. Τόσο το ΚΚΕ όσο και η ΕΔΑ υπερτιμούσαν τη στάση αυτών των δυνάμεων, είχαν αυταπάτες ως προς τον ταξικό χαρακτήρα και το ρόλο τους.

Το πολιτικό σχήμα μέσα από το οποίο εκφραζόταν η πολιτική γραμμή του ΚΚΕ συσπείρωνε έστω και συγκυριακά ορισμένες αστικές και μικροαστικές πολιτικές δυνάμεις, με στόχους αστικού εκσυγχρονισμού και υπεράσπισης του Κυπριακού. Το σημαντικότερο, παρέμεναν ακόμα αρκετά ισχυροί οι δεσμοί του ΚΚΕ με τις εργατικές και λαϊκές δυνάμεις, ιδιαίτερα στα μεγάλα αστικά κέντρα.

Παρά τους αρνητικούς συσχετισμούς στα ηγετικά όργανα του εργατικού συνδικαλιστικού κινήματος, πραγματοποιούνταν σημαντικές κινητοποιήσεις διεκδίκησης οικονομικών και άλλων αιτημάτων.

Αυτοί οι παράγοντες συνέτειναν ώστε τμήμα των αστών πολιτικών, ανεξάρτητα από την κομματική τους τοποθέτηση, να βλέπει ως πιο πρόσφορη μορφή αποδυνάμωσης του ΚΚΕ την προσπάθεια ενσωμάτωσής του στο σύστημα και όχι τις θεσμοθετημένες διώξεις του. Ετσι, ένα μέρος αστών βουλευτών συντάχτηκε με τους βουλευτές της ΕΔΤΓ στην πρόταση 90 βουλευτών για την κατάργηση του τεταρτοαυγουστιανού Νόμου 375.³¹ Αυτή η επιλογή βέβαια σχετιζόταν και με την επιδίωξη να ισχυροποιηθεί το ελληνικό κράτος μέσω του εκσυγχρονισμού του, περιορίζοντας κάποια μέτρα καταστολής εναντίον του ΚΚΕ που επέβαλαν οι ανάγκες της αστικής τάξης σε άλλες συνθήκες. Ομως αυτό το ρεύμα δεν ήταν τότε κυρίαρχο στους εκπροσώπους της αστικής εξουσίας.

Στις 20.9.1961 ο πρωθυπουργός Κ. Καραμανλής υπέβαλε την παραίτηση της κυβέρνησής του στο βασιλιά, στον οποίο παρέδωσε για υπογραφή το διάταγμα διάλυσης της Βουλής και προκήρυξης των βουλευτικών εκλογών για τις 29.10.1961.

Η παραίτηση της κυβέρνησης Καραμανλή συνδεόταν με το γεγονός ότι επισπεύδονταν οι ενέργειες πολλών αστών πολιτικών για τη δημιουργία ενιαίου κόμματος του «Κέντρου», ενώ παράλληλα ήταν ήδη τεταμένες οι σχέσεις του Καραμανλή με το Παλάτι.

Ο βασιλιάς Παύλος δέχτηκε με ικανοποίηση την παραίτηση της κυβέρνησης και ταυτόχρονα συμφώνησαν με τον Καραμανλή να γίνουν οι εκλογές από υπηρεσιακή κυβέρνηση με πρωθυπουργό το στρατηγό Θρασύβουλο Τσακαλώτο. Ομως η συμφωνία ναυάγησε. Ο βασιλιάς, αν και είχε συμφωνήσει να είναι ο Τσακαλώτος και υπουργός Αμυνας, με υφυπουργό τον αρχηγό ΓΕΕΘΑ στρατηγό Φροντιστή, την άλλη μέρα ζήτησε από τον Τσακαλώτο να συμπεριλάβει στην κυβέρνηση ως υπουργό Αμυνας τον απόστρατο πτέραρχο Χαράλαμπο Ποταμιάνο, που ήταν άνθρωπος του βασιλιά. Ο Τσακαλώτος αρνήθηκε, με αποτέλεσμα να ματαιωθεί ο σχηματισμός υπηρεσιακής κυβέρνησης υπό την προεδρία του. Η σύγκρουση είχε και αυτήν τη φορά επίκεντρο τον έλεγχο του στρατού. Ο βασιλιάς Παύλος, χωρίς καν να συμβουλευτεί τον Καραμανλή, σχημάτισε υπηρεσιακή κυβέρνηση (20.9.1961) με πρωθυπουργό το στρατηγό Κωνσταντίνο Δόβα, που ήταν από το 1959 αρχηγός του στρατιωτικού οίκου του βασιλιά. Υπουργός Εθνικής Αμυνας ορίστηκε ο πτέραρχος Χαρ. Ποταμιάνος.

Στις εκλογές πήραν μέρος ουσιαστικά τρεις εκλογικοί συνδυασμοί: Η ΕΡΕ, ο συνασπισμός Ενωσις Κέντρου - Κόμμα Προοδευτικών και το Πανδημοκρατικό Αγροτικό Μέτωπο Ελλάδος (ΠΑΜΕ).

Στην ΕΡΕ είχε προσχωρήσει από το 1959 ο Παν. Κανελλόπουλος, ενώ τις παραμονές των εκλογών επανεντάχτηκαν ο Γεώργιος Ράλλης και ο Παναγής Παπαληγούρας. Προσχώρησαν επίσης στελέχη του Κόμματος Φιλελευθέρων (Δημήτριος Γόντικας, Θεόδωρος Δοδόπουλος, Περίανδρος Ξενοδοχειάρης) και τέσσερις πρώην βουλευτές (Γιάννης Μπούτος, Κωνσταντίνος Λιδωρίκης, Ιωάννης Γωνιάδης, Βασίλειος Μουράτογλου).

Οι δυνάμεις του διασπασμένου «Κέντρου» συνενώθηκαν λίγο πριν τις εκλογές (19.9.1961) και συγκρότησαν την «εθνική αντιπολίτευση».³² Για τη δημιουργία της ο Κωνσταντίνος Καραμανλής πίεζε τον Γεώργιο Παπανδρέου, που για ένα διάστημα προσανατολιζόταν στη συνεργασία με την ΕΡΕ. Πράγματι, η βαθιά κρίση του «κεντρώου» χώρου αρχικά ξεπεράστηκε με την παραπάνω συνένωση.

Το συνασπισμό ΠΑΜΕ συγκρότησαν στις 30.9.1961 η ΕΔΑ και το Εθνικό Αγροτικό Κόμμα (ΕΑΚ), που ιδρύθηκε στις 23.6.1961 και ήταν μετεξέλιξη της Νέας Αγροτικής Κίνησης (ΝΑΚ). Στο ΠΑΜΕ συνεργάστηκαν οι 16 από τους 21 βουλευτές που είχαν εκλεγεί το 1958 ως συνεργαζόμενοι με την ΕΔΑ, καθώς και στελέχη του λεγόμενου κεντροαριστερού χώρου που δεν είχαν συνεργαστεί με την ΕΔΑ το 1958, όπως οι Λεωνίδας Σπαής, Δημήτρης Στρατής, Λεωνίδας Καραμαούνας, Ευάγγελος Πέτσος, Γρηγόρης Λαμπράκης, Γιάννης Παπαθεοδώρου, Ασημάκης Φωτήλας, Νικηφόρος Μανδηλαράς.

Στις 20.10.1961 η ΚΕ του ΚΚΕ με προκήρυξή της κάλεσε το λαό να υπερψηφίσει το ΠΑΜΕ:

«Ψηφίστε τις δυνάμεις εκείνες που υπόσχονται και θα παλέψουν για δημοκρατική στροφή στην πορεία της χώρας, (...) οι δυνάμεις του ΠΑΜΕ».³³

Στο μεταξύ ανάμεσα στην κυβέρνηση και τον Γ. Παπανδρέου είχαν αρχίσει πριν τις εκλογές διαβουλεύσεις για τη διαμόρφωση νέου εκλογικού νόμου. Η ηγεσία της ΕΡΕ είχε προτείνει το σύστημα των λεγόμενων «συγγενών κομμάτων» που θα λειτουργούσε ως πλειοψηφικό έναντι της ΕΔΑ και ως αναλογικό ανάμεσα στα αστικά κόμματα. Το εκλογικό σύστημα ήταν μια παραλλαγή της ενισχυμένης αναλογικής. Παρά τις βελτιώσεις προς όφελός τους, τα κόμματα του «Κέντρου» απέφυγαν να υπερψηφίσουν τον εκλογικό νόμο, όπως και η ΕΔΑ. Ο νόμος ψηφίστηκε μόνο από την ΕΡΕ (23.6.1961). Την ίδια ημέρα η ΚΕ του ΚΚΕ κατάγγειλε το τρομοκρατικό όργιο.

Οι εκλογές έγιναν με πλήρη κινητοποίηση του κρατικού μηχανισμού υπέρ της ΕΡΕ. Επιθέσεις δέχονταν οπαδοί, ψηφοφόροι και υποψήφιοι του ΠΑΜΕ από τις πολιτικές, αστυνομικές και στρατιωτικές Αρχές. Οι «παρακρατικές» οργανώσεις της εποχής κατέστρεψαν κομματικά γραφεία, τυπογραφεία και άλλες εγκαταστάσεις της ΕΔΑ. Μόνο κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου καταγγέλθηκαν από τον Τύπο 319 περιπτώσεις επιθέσεων εναντίον ατόμων, κατά τις οποίες «οι κακοποιήσεις έγιναν αποκλειστικώς ή με την συμμετοχή διαφόρων τραμπούκων. Απ' αυτές, στις 253 περιπτώσεις οι τραμπούκοι ήσαν "άγνωστοι" (μασκοφόροι κλπ)».³⁴

Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου δολοφονήθηκαν από όργανα της αστυνομίας και του στρατού δύο στελέχη της Νεολαίας ΕΔΑ, ο Στέφανος Βελδεμίρης στον Επτάλοφο Θεσσαλονίκης (26 Οκτώβρη) και ο στρατιώτης Διονύσης Κερπινιώτης (29 Οκτώβρη) στο εκλογικό κέντρο του χωριού Δεμίρι Αρκαδίας. Πέρα από την ωμή βία, υπήρξε και εκτεταμένη νοθεία. Καταγράφηκαν ως ψηφίσαντες και άνθρωποι που είχαν πεθάνει.

Η ΕΡΕ κατέκτησε την απόλυτη πλειοψηφία στο Κοινοβούλιο³⁵ και σχημάτισε την τέταρτη κατά σειρά κυβέρνηση του Κ. Καραμανλή.

Η πτώση του εκλογικού ποσοστού της ΕΔΑ³⁶, που σε μεγάλο βαθμό οφειλόταν στο γεγονός ότι αυτήν τη φορά δε συνεργάστηκε με τις αστικές δυνάμεις που είχε συνεργαστεί το 1958, τροφοδότησε ακόμα περισσότερο απόψεις υπέρ της συνεργασίας της ΕΔΑ με την Ενωση Κέντρου. Ως προς αυτό το θέμα ξέσπασε διαμάχη στις γραμμές της ΕΔΑ, που διήρκεσε και τα επόμενα χρόνια. Ο κοινοβουλευτικός της εκπρόσωπος Ηλίας Ηλιού χαρακτήρισε «σταυρικό» το θέμα της στάσης της ΕΔΑ απέναντι στο «Κέντρο» και σε εκθέσεις του (10 Φλεβάρη και 31.8.1964) υπογράμμιζε ότι χρέος της ΕΔΑ ήταν να πείσει το λαό «ότι είμαστε κόμμα που ήδη οι συνθήκες επιτρέπουν να λογαριάζεται ενεργητικά, θετικά (όχι μόνο αρνητικό, στην καταψήφιση κυβερνήσεων) σαν συντελεστής εξουσίας, έστω σταδιακά και χωρίς βιασύνη και δυσανασχετήσεις, στην αρχή σαν δύναμη στήριξης μιας άλλης κυβέρνησης, ύστερα σαν στοιχείο συμμετοχής και συγκυβέρνησης, έως ότου οδηγηθεί μόνο στην πλειοψηφία και στην εξουσία».³⁷ Ταυτόχρονα εκτιμούσε:

«... Εκδήλως κυριαρχούμε. Οχι μόνο άνω από 100 βουλευτές της ΕΚ εκδηλώνονται υπέρ των απόψεών μας, αλλά σε πολλές περιπτώσεις και αριθμός μετριοπαθών της ΕΡΕ πλησιάζει ιδιαίτερα και διαδηλώνει ότι αναγνωρίζει ότι σωστά βάζουμε τα ζητήματα και ότι η τακτική μας είναι αντάξια μιας αληθινής πολιτικής ηγεσίας».³⁸

Από την άλλη επέκρινε έντονα αγωνιστικές εκδηλώσεις ως «εξ αντικειμένου προβοκάτσιες»:

«Πατάμε πρόθυμα πεπονόφλουδες. Θα γλιστρήσουμε. Λ.χ.: Πορείες (αποδυνάμωση), μνημόσυνα (γελοιοποίηση), στ' άρματα-στ' άρματα Θεσσαλονίκη, Λαύριο (τρελάθηκε η ΕΔΑ, πού το πάμε;). (...) Εν μέρει φοβίσαμε, θα φοβίσουμε πλήρως τους μικροαστούς, ενώ μπορούμε σε μεγάλο βαθμό και πρέπει να τους κερδίσουμε».³⁹

Δυο ημέρες μετά από τις εκλογές ο Γ. Παπανδρέου κατάγγειλε το εκλογικό αποτέλεσμα ως προϊόν βίας και νοθείας και στις 14 Νοέμβρη κήρυξε τον «ανένδοτο αγώνα» κατά της κυβέρνησης της ΕΡΕ.(...)

Σημειώσεις:

1. Τους 354 βουλευτές στις εκλογές του 1946 είχαν εκλέξει οι εξής συνδυασμοί: Ηνωμένη Παράταξις Εθνικοφρόνων - ΗΠΕ (συγκροτήθηκε με άξονα το Λαϊκό Κόμμα του Κωνσταντίνου Τσαλδάρη), Εθνική Πολιτική Ενωσις - ΕΠΕ (Σοφοκλής Βενιζέλος, Γεώργιος Παπανδρέου κ.ά.), Κόμμα Φιλελευθέρων - ΚΦ (Θεμιστοκλής Σοφούλης), Εθνικόν Κόμμα Ελλάδος - ΕΚΕ (Ναπολέων Ζέρβας), Ενωσις Εθνικοφρόνων - EE (Θεόδωρος Τουρκοβασίλης κ.ά.), Ενωσις Αγροτικών Κομμάτων - ΕΑΚ (Αλέξανδρος Μυλωνάς) και Συνδυασμοί Ανεξάρτητων Υποψηφίων και άλλα μικρά κόμματα. Την «επτακέφαλο» κυβέρνηση του εξωκοινοβουλευτικού πρωθυπουργού Δημητρίου Μαξίμου στήριξαν οι Κωνσταντίνος Τσαλδάρης, Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Γεώργιος Παπανδρέου, Σοφοκλής Βενιζέλος, Ναπολέων Ζέρβας, Στυλιανός Γονατάς, Απόστολος Αλεξανδρής.

2. Σπύρος Λιναρδάτος, «Από τον εμφύλιο στη χούντα», τόμ. Α' 1949-1952, σελ. 109, εκδ. «Παπαζήση», Αθήνα, 1977.

3. Γιώργης Δ. Κατσούλης, «Ιστορία του ΚΚΕ», τόμ. Ζ ' 1950-1968, σελ. 42, εκδ. Αντ. Λιβάνης & Σία EE «Νέα Σύνορα», Αθήνα, 1978.

4. Οι πολιτικές θέσεις της Δημοκρατικής Παράταξης προβάλλονταν μέσα από τις στήλες της εφημερίδας «Μάχη», οργάνου της ΕΛΔ, και του «Δημοκρατικού Τύπου», οργάνου της Ενωσης Δημοκρατικών Αριστερών του Σοφιανόπουλου. Αργότερα εκδόθηκε ο «Δημοκρατικός» από το βουλευτή της Δημοκρατικής Παράταξης Διονύση Χριστάκο. Μετά από το κλείσιμό του από την κυβέρνηση, εκδόθηκε η «Δημοκρατική» και αργότερα, στις 24.8.1952, εκδόθηκε από την ΕΔΑ «Η Αυγή», με πρώτο διευθυντή τον Βασίλη Εφραιμίδη. Από την έκδοσή της μέχρι τις 19.10.1952 «Η Αυγή» ήταν εβδομαδιαία και είχε υπότιτλο «Εβδομαδιαία δημοκρατική εφημερίδα του λαού». Από τις 26.10.1952 έγινε καθημερινή εφημερίδα και έφερε υπότιτλο «Καθημερινή δημοκρατική εφημερίδα του λαού».

5. Γεώργιος Α. Λεονταρίτης, «Ανάμεσα στα δύο άκρα: Η πορεία του Κέντρου 1946-1967», σελ. 110, έκδ. «Βιβλιοπωλείον της Εστίας», Αθήνα, 1992.

6. Γιώργης Κατσούλης, «Ιστορία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας», τόμ. Ζ' 1950-1968, σελ. 44, εκδ. Αντ. Λιβάνης & Σία EE «ΝέαΣύνορα», Αθήνα, 1978.

7. Jean Meynaud, «Οι πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα», τόμ. Α Ι 946-1965, σελ. 162-163, εκδ. «Σαββάλας», Αθήνα, 2002.

8. Τα τελικά αποτελέσματα των εκλογών, επί 1.688.923 έγκυρων ψηφοδελτίων, ήταν τα ακόλουθα: Το Λαϊκό Κόμμα συγκέντρωσε 317.512 ψηφοδέλτια (18,8%) και 62 έδρες. Το Κόμμα των Φιλελευθέρων 291.083 ψηφοδέλτια (17,24%) και 56 έδρες, η ΕΠΕΚ 277.739 ψηφοδέλτια (16,44%) και 45 έδρες, το Κόμμα Γ. Παπανδρέου (μετονομασία του Δημοκρατικού Σοσιαλιστικού Κόμματος) 180.185 ψηφοδέλτια (10,67%) και 35 έδρες. Η Δημοκρατική Παράταξις 163.824 (9,7%) ψηφοδέλτια και 18 έδρες. Οι υπόλοιπες έδρες μοιράστηκαν σε μικρότερα συντηρητικά κόμματα.

Στις εκλογικές περιφέρειες Αθήνας, Πειραιά, Θεσσαλονίκης η ΔΠ συγκέντρωσε 20-25% των ψήφων. Στη Μακρόνησο πήρε 35,3%.

Οι 18 έδρες της Δημοκρατικής Παράταξης κατανεμήθηκαν ως εξής: 6 στο Κόμμα Αριστερών Φιλελευθέρων, 8 στο ΣΚ-ΕΛΔ και 3 στην Ενωση Δημοκρατικών Αριστερών (I. Σοφιανόπουλος) και 1 στον Διονύση Χριστάκο (ανεξάρτητος). (Βλ. Ηλίας Νικολακόπουλος, «Η καχεκτική δημοκρατία. Κόμματα και εκλογές 1946-1967», σελ. 108-109, εκδ. «Πατάκη», Αθήνα, 2001).

9. Αρχείο ΚΚΕ, 7η Ολομέλεια της ΚΕ, σελ. 215, έκδ. ΚΕ του ΚΚΕ.

10. Ηλίας Νικολακόπουλος, «Η καχεκτική δημοκρατία. Κόμματα και εκλογές 1946-1967», σελ. 161, εκδ. «Πατάκη», Αθήνα, 2001.

11. Ο.π., σελ. 163.

12. Πελοπόννησος, 11.11.1952.

13. «Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα», τόμ. 7, σελ. 311, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1995.

14. «Ελευθερία», 1.11.1952.

15. Βεβαίως, τι εκπροσωπούσε ο Ν. Πλαστήρας είχε διαφανεί σαφέστατα και στα προηγούμενα χρόνια. Σε όλη τη διάρκεια της Κατοχής βρισκόταν στη γαλλική Νίκαια, απ' όπου καθοδηγούσε τον ΕΔΕΣ, ενώ κάλεσε το λαό σε υποταγή όταν τα γερμανικά στρατεύματα προχωρούσαν προς την Αθήνα και τάχτηκε υπέρ της δημιουργίας φιλογερμανικής κυβέρνησης: «... Κι αν ακόμη θα ηξεύραμε ότι ο πόλεμος θα ετελείωνε μετά τινας μόνον μήνας με τελείαν ήτταν του Αξονος (όπερ απίθανον)». (Βλ. «Η Καθημερινή», 14.9.1997.) Το Δεκέμβρη του 1944 ο Πλαστήρας στάθηκε με λύσσα απέναντι στο ΕΑΜ, καθυβρίζοντας τον ΕΑΜικό-ΕΛΑΣίτικο αγώνα. Διατηρώντας σε ένα βαθμό μια φιλολαϊκή εικόνα σε τμήματα του προσφυγικού στοιχείου, τοποθετήθηκε πρωθυπουργός (1945) για να «διευκολυνθεί» η υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας από το ΚΚΕ.

16. Τα αποτελέσματα των εκλογών ήταν: Ελληνικός Συναγερμός 783.541 ψήφοι (49,22%) και 247 έδρες, ΕΠΕΚ - Φιλελεύθεροι 544.834 ψήφοι (34,22%) και 51 έδρες, ανεξάρτητοι κεντρώοι υποψήφιοι και άλλοι 24.817 ψήφους (1,55%) και 2 έδρες. Αλλες μικρές κινήσεις δεν εξέλεξαν βουλευτές. Η ΕΔΑ, με 152.011 ψήφους και ποσοστό 9,55%, δεν έβγαλε καμία έδρα. Πάντως το υψηλό της ποσοστό κατάδειχνε μια σταθερότητα στην πολιτική επιρροή που ασκούσε το ΚΚΕ. (Ηλίας Νικολακόπουλος, «Η καχεκτική δημοκρατία. Κόμματα και εκλογές 1946-1967», σελ. 165, εκδ. «Πατάκη», Αθήνα, 2001).

17. «Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα», τόμ. 7, σελ. 556, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1995.

18. Σπύρος Λιναρδάτος, «Από τον εμφύλιο στη χούντα», τόμ. Β' 1952-1955, σελ. 26, εκδ. «Παπαζήση», Αθήνα, 1978.

19. Στις 20-21.12.1954 πραγματοποιήθηκε στο Κακουργιοδικείο Πειραιά η δίκη του «παράνομου Ριζοσπάστη». Δικάστηκαν με βάση τον Α.Ν. 509/1947 οι Γιώργος και Μαρία Γεωργίου, Αναστάσης Γεωργίου (ερήμην), Νίκος Σαλιαγιάννης, Νίκος Κορολής, Γιάννης Πίσπας, Αντώνης Φωτίου, Μανόλης Κοτσιφάκης, Χρήστος Ρήγας και Δημήτρης Υδραίος. Σύμφωνα με το κατηγορητήριο, «ο Γ. Γεωργίου διατηρούσε μυστικό τυπογραφείο στο οποίο εξεδίδετο μέχρι τον Δεκέμβριο 1953 ο παράνομος Ριζοσπάστης, ως εκ τούτου δε ο κατηγορούμενος, βοηθούμενος και από τους άλλους συγκατηγορούμενούς του στην διανομή των φύλλων, παρέβαινε τον Νόμο 509 και επεδίωκε να "αποσπάσει μέρος εκ του όλου της ελληνικής επικράτειας"» (Βλ. «Η Αυγή», 21.12.1954). Το δικαστήριο καταδίκασε τον Γ. Γεωργίου σε δεκαετή φυλάκιση και δεκαετή στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων.

20. Στις 21 και 28.11.1954 έγιναν οι δημοτικές και κοινοτικές εκλογές. Οι δυνάμεις του ΚΚΕ και της ΕΔΑ συμμετείχαν σε συνδυασμούς συνασπισμού που πρώτευσαν σε πολλούς δήμους, σε συνεργασία με αστικές δυνάμεις. Στην Αθήνα εκλέχτηκε δήμαρχος ο στρατηγός Παυσανίας Κατσώτας, «κεντρώος», που υποστηρίχτηκε από την ΕΔΑ. Στη Θεσσαλονίκη, εκλέχτηκε δήμαρχος ο Μηνάς Πατρίκιος και στον Πειραιά ο Δημήτρης Σαπουνάκης, που επίσης υποστηριζόταν από την ΕΔΑ. Σε εννέα από τους 20 συνολικά δήμους της Μείζονος Περιοχής Πρωτευούσης εκλέχτηκαν ΕΔΑΐτες δήμαρχοι. Αλλοι 6 δήμαρχοι εκλέχτηκαν με τη σύμπραξη ΕΔΑ - Φιλελευθέρων. Συνολικά, σε 225 δήμους σε όλη τη χώρα, στους 103 υπερίσχυσε ο Συναγερμός, ενώ σε άλλους έξι ο Συναγερμός σε συνεργασία με τα κόμματα του «Κέντρου». Οι συνδυασμοί που υποστήριξε η ΕΔΑ, σε σύμπραξη με το «Κέντρο», πλειοψήφησαν στους υπόλοιπους 116. Ανάμεσα στους δήμους αυτούς ήταν και οι δήμοι Αιγάλεω, Δραπετσώνας, Κερατσινίου, Νίκαιας, Καισαριανής, Βύρωνα, Νέας Φιλαδέλφειας, Μυτιλήνης, Λιβαδειάς, Αργοστολίου, Λαμίας, Βόλου, Καβάλας, Σερρών, Καρδίτσας, Ληξουρίου, Λαυρίου, Κατερίνης κ.ά. (Σπύρος Λινάρδατος, «Από τον εμφύλιο στη χούντα», τόμ. Β' 1952-1955, σελ. 232, εκδ. «Παπαζήση», Αθήνα, 1978).

21. «Νέος Κόσμος», σελ. 4, Νοέμβρης 1955.

22. Δημοκρατικό Κόμμα Εργαζόμενου Λαού. Ιδρύθηκε την 1.9.1953 με τη συγχώνευση του Δημοκρατικού Κόμματος (Γ. Καρτάλης) και του ΣΚΕ-ΛΔ (Αλ. Σβώλος).

23. Ηλίας Νικολακόπουλος, «Η καχεκτική δημοκρατία. Κόμματα και εκλογές 1946-1967», σελ. 200, εκδ. «Πατάκη», Αθήνα, 2001.

24. Υπερασπίζοντας τη συμφωνία για το εκλογικό νομοσχέδιο, ο Γ. Παπανδρέου υποστήριζε, πριν και μετά από τις εκλογές, ότι βασικός στόχος ήταν η αντιμετώπιση του αυξανόμενου ρεύματος υπέρ της ΕΔΑ. Σε συνέντευξή του στο περιοδικό «Εικόνες» (4.9.1958) υποστήριξε: «Κύριος σκοπός του νέου εκλογικού νόμου ήτο η ματαίωσις του μετώπου και του ευρύτερου, με τη συμμετοχή των Φιλελευθέρων, και του στενότερου, με τη συμμετοχή της ΠΑΔΕ. Και ο κύριος αυτός σκοπός επετεύχθη».

Στη διαμόρφωση του εκλογικού νόμου είχε συμβάλει και η CIΑ, με την έγκριση της αμερικανικής πρεσβείας στην Αθήνα (Σπ. Θεοδωρόπουλος, «Από το Δόγμα Τρούμαν στο Δόγμα Χούντα», σελ. 198, εκδ. «Παπαζήση», Αθήνα, 1976).

25. Με τροπολογία, ο εκλογικός νόμος προέβλεψε τη συμμετοχή του δεύτερου αυτοτελούς κόμματος στη β' κατανομή, εφόσον ένα μόνο κόμμα ή εκλογικός σχηματισμός πληρούσε τις προϋποθέσεις συμμετοχής σε αυτήν.

26. Ηλ. Νικολακόπουλος, «Κόμματα και βουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα 1946-1984», σελ. 235, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Αθήνα, 2000.

27. Η ΕΡΕ συγκέντρωσε το 41,17% των έγκυρων ψηφοδελτίων και 171 έδρες, το Κόμμα Φιλελευθέρων το 20,67% και 36 έδρες, η Προοδευτική Αγροτική Δημοκρατική Ενωσις (ΠΑΔΕ) το 10,62% και εξέλεξε 10 έδρες, η Ενωσις Λαϊκού Κόμματος (ΕΛΚ) το 2,94% και 4 έδρες. Οι ανεξάρτητοι μεμονωμένοι το 0,16%. (Βλ. Ηλίας Νικολακόπουλος, «Η καχεκτική δημοκρατία. Κόμματα και εκλογές 1946-1967», σελ. 231, εκδ. «Πατάκη», Αθήνα, 2001).

28. Τάσος Τρίκκας, «ΕΔΑ 1951-67: Το νέο πρόσωπο της Αριστεράς», τόμ. Α', σελ. 647, εκδ. «Θεμέλιο», Αθήνα, 2009.

29. Δέκα ήταν τα βασικά στελέχη της: Στέλιος Αλλαμανής, Φωκίων Ζαΐμης, Ιωάννης Ζίγδης, Δημήτριος Κωστής, Εμμανουήλ Λουλακάκης, Γεώργιος Μαύρος, Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, Γεώργιος Αθανασιάδης-Νόβας, Παναγής Παπαληγούρας, Ιωάννης Τούμπας. (Βλ. Δ. Δημητράκος, «Κ. Μητσοτάκης, τόμ. Α' 1918-1961», σελ. 433, εκδ. «Παπαζήση», Αθήνα, 1990).

30. «Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα», τόμ. 8, Θέση 5, σελ. 384, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1997.

31. Αρχείο ΚΚΕ, Απόφαση Συνδιάσκεψης εκπατρισμένων Ελλήνων κομμουνιστών (1959), σελ. 32 (13).

32. Εκτός από την Κίνηση Εθνικής Αναδημιουργίας (ΚΕΑ) του στρατηγού Γεωργίου Γρίβα, στην οποία εντάχθηκαν τέσσερις «κεντρώες» δυνάμεις, στο χώρο του «Κέντρου» υπήρχε και το Δημοκρατικό Κέντρο-Αγροτική Φιλελευθέρα Ενωσις (ΔΚ-ΑΦΕ), που συγκροτήθηκε το Φλεβάρη του 1961, με επικεφαλής τον Γ. Παπανδρέου. Αρχικά συμμετείχαν σε αυτό τρεις κομματικοί σχηματισμοί - το Φιλελεύθερο Δημοκρατικό Κόμμα (ΦΔΚ) με αρχηγό τον Γ. Παπανδρέου, το Κόμμα Αγροτών Εργαζομένων (ΚΑΕ) με αρχηγό τον Αλέξανδρο Μπαλτατζή και η Νέα Πολιτική Κίνησις (ΝΠΚ) με εκπρόσωπο τον Γεώργιο Αθανασιάδη-Νόβα. Αργότερα (5.8.1961) προσχώρησε και η Δημοκρατική Ενωσις (ΔΕ) με αρχηγό τον Ηλία Τσιριμώκο. Οι δύο αυτοί σχηματισμοί (η ΚΕΑ και το ΔΚ-ΑΦΕ) ενοποιήθηκαν και δημιούργησαν την Ενωσιν Κέντρου (19.9.1961), αφού προηγουμένως (8 Σεπτέμβρη) τα κόμματα της ΚΕΑ αποδεσμεύτηκαν από τον Γρίβα.

Η σύμπραξη των κομμάτων του «Κέντρου» είχε πάρει τη μορφή ενιαίου κόμματος που διοικούνταν από οκταμελή επιτροπή, με πρόεδρο τον Γεώργιο Παπανδρέου. Ουσιαστικά όμως αποτελούσε συνασπισμό οκτώ κομμάτων, τεσσάρων της ΚΕΑ και τεσσάρων του ΔΚ-ΑΦΕ.

33. «Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα», τόμ. 9, σελ. 93, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2002.

34. «ΕΔΑ (1962) Μαύρη Βίβλος: Το εκλογικό πραξικόπημα της 29ης Οκτωβρίου», σελ. 91, Εκδοτικό της ΕΔΑ, Αθήνα, 1962.

35. Η ΕΡΕ συγκέντρωσε το μεγαλύτερο ποσοστό στη λεγόμενη «επιτηρούμενη ζώνη», όπου το εκλογικό ποσοστό της έφτασε και στο 100%. Τα αποτελέσματα των εκλογών της 29.10.1961 ήταν τα ακόλουθα: ΕΡΕ: 50,81% (2.347.922 ψήφοι) και 176 έδρες, ΕΚ-Κόμμα Προοδευτικών: 33,65% (1.555.122 ψήφοι) και 100 έδρες, ΠΑΜΕ: 14,62% (675.867 ψήφοι) και 24 έδρες (Ηλίας Νικολακόπουλος, «Η καχεκτική δημοκρατία. Κόμματα και εκλογές 1946-1967», σελ. 275, εκδ. «Πατάκη», Αθήνα, 2001).

36. Ο Αμερικανός πρέσβης στην Αθήνα Briggs δήλωσε στις 6.11.1961: «Τα αποτελέσματα των ελληνικών εκλογών (...) ήταν ένα τόσο δυνατό χαστούκι για τους κομμουνιστές [που] έκανε τα δόντια τους να κουνηθούν». (Ηλίας Νικολακόπουλος, «Η καχεκτική δημοκρατία», σελ. 264, εκδ. «Πατάκη», Αθήνα, 2001).

37. Πάνος Δημητρίου, «Η διάσπαση του ΚΚΕ», τόμ. Α', σελ. 200, εκδ. «Θεμέλιο», Αθήνα, 1978.

38. Ο.π.,σελ. 198.

39. Ο.π.

«Τα διάφορα τμήματα της αστικής τάξης με τη βοήθεια θυλάκων της ιδιαίτερης επιρροής τους στους κόλπους της ΝΔ και του ΠΑΣΟΚ, αλλά και των μηχανισμών του κράτους, ξεκίνησαν την προσπάθεια για αναμόρφωση του αστικού πολιτικού σκηνικού, καθώς διέβλεψαν ότι τα δύο αστικά κόμματα δεν μπορούσαν να ελέγξουν τη λαϊκή οργή και αγανάκτηση, και επομένως υπήρχε κίνδυνος να διαμορφωθεί ένα ασταθές αστικό πολιτικό σύστημα σε συνθήκες που βαθαίνει η κρίση. Στα πλαίσια αυτά και βεβαίως κάτω από την πίεση των αγώνων, της γενικευμένης λαϊκής οργής, εμφανίζονται νέα φαινόμενα (σε σχέση με όλη την περίοδο της μεταπολίτευσης), όπως οι διαρροές 60 βουλευτών, η ανατροπή του Γ. Παπανδρέου, η συγκυβέρνηση ΠΑΣΟΚ - ΝΔ με πρωθυπουργό το Λ. Παπαδήμο, αρχικά και με τη συμμετοχή του ΛΑΟΣ. Και ενώ η Βουλή του 2009 ξεκίνησε με 5 κόμματα, τέλειωσε τη θητεία της με 9 κόμματα και πολιτικούς σχηματισμούς. Στο έδαφος αυτό σχηματίσθηκαν, στις 6 Μάη δύο πόλοι: ο ένας με βάση την ΝΔ ως κεντροδεξιό τόξο, και ο άλλος με βάση τον ΣΥΡΙΖΑ ως κεντροαριστερό, που προκάλεσαν και το εκλογικό αποτέλεσμα της 17ης Ιουνίου. Ο πόλος του ΣΥΡΙΖΑ ενισχύθηκε με οργανωμένη μαζική μετακόμιση οργανώσεων του ΠΑΣΟΚ, με επικεφαλής μεγάλο μέρος του στελεχικού δυναμικού ιδιαίτερα από το δημόσιο τομέα, τις πρώην ΔΕΚΟ, το τραπεζικό σύστημα, αλλά και τον κρατικό μηχανισμό. Η οργανωμένη μετακίνηση αγκάλιασε και ένα μέρος τοπικών οργανώσεων του ΠΑΣΟΚ. Η μετακόμιση βεβαίως διευκολύνθηκε λόγω της απογοήτευσης και δυσαρέσκειας, της απήχησης των θέσεων του οπορτουνισμού στα παραπάνω τμήματα των εργατοϋπαλλήλων. Η αστική τάξη της χώρας έριξε βάρος στην ανασύνταξη της σοσιαλδημοκρατίας που είναι το κύριο εργαλείο της για την κυριαρχία του ρεφορμισμού στο εργατικό κίνημα. Διαμορφώθηκε έτσι το έδαφος για ανάδειξη μιας νέας Βουλής και κυβέρνησης χωρίς την κοινοβουλευτική αυτοδυναμία των δύο παραδοσιακών αστικών κομμάτων.(...)είναι σαφής η επιδίωξη να ανακοπεί κάθε τάση λαϊκής χειραφέτησης, να συγκροτηθεί το νέο δίπολο με βάση τη ΝΔ και το ΣΥΡΙΖΑ.(...)

Η ΚΕ εκτιμά ότι σωστά δεν μπήκε το Κόμμα στη λογική συζήτησης με το ΣΥΡΙΖΑ στη διερευνητική εντολή. Το Κόμμα δεν μπορεί και δεν πρέπει να κάνει κινήσεις που επιτείνουν τη σύγχυση γύρω από το χαρακτήρα αυτού του φορέα ο οποίος δεν έχει καμία σχέση με τη γραμμή σύγκρουσης και ρήξης με τα μονοπώλια, τις ιμπεριαλιστικές ενώσεις. Η εκλογική δύναμη του ΣΥΡΙΖΑ επιβεβαιώνει ότι το αστικό πολιτικό σύστημα έχει εναλλακτικά σχέδια διαχείρισης».(Από την «Απόφαση της ΚΕ του ΚΚΕ: Συμπεράσματα από τις εκλογικές αναμετρήσεις στις 6 Μαΐου 2012 και 17 Ιουνίου 2012»).

Το φαινόμενο της προσπάθειας αναμόρφωσης του αστικού πολιτικού συστήματος δεν είναι νέο. Οι αστοί σε περιόδους φθοράς των βασικών τους πυλώνων στο αστικό πολιτικό σύστημα όπως τώρα ΠΑΣΟΚ και ΝΔ, δημιουργούν εφεδρείες αναμόρφωσης του αστικού πολιτικού συστήματος. Ολόκληρη η ιστορία του αστικού πολιτικού συστήματος βρίθει τέτοιων περιπτώσεων. Για παράδειγμα, η ΝΔ δεν υπήρχε πριν τη δικτατορία, όπως και το ΠΑΣΟΚ, υπήρχαν αντίστοιχα η ΕΡΕ και η «Ενωση Κέντρου», συνέχεια των οποίων και με πυρήνα τα ίδια ηγετικά στελέχη είναι ΝΔ - ΠΑΣΟΚ. Ταυτόχρονα, ανάλογες διεργασίες στο αστικό πολιτικό σύστημα υπήρξαν αμέσως μετά τον εμφύλιο πόλεμο στην Ελλάδα, με δεδομένη την κρίση και τη φθορά των αστικών πολιτικών κομμάτων αν και ηττήθηκε ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας, το ΚΚΕ το είχε βγάλει η αστική τάξη στην παρανομία. Μάλιστα, στη συγκεκριμένη περίοδο υπήρξαν μακροχρόνιες διεργασίες μέχρι τη συγκρότηση και σταθεροποίηση του τότε δικομματισμού ανάμεσα σε ΕΡΕ και Ενωση Κέντρου.

Βεβαίως, η συγκεκριμένη περίοδος είναι πηγή συμπερασμάτων για την τωρινή πολιτική του ΚΚΕ στις εκλογές απέναντι στην προσπάθεια των αστών για ενσωμάτωσή του και ιδιαίτερα στα καίρια στρατηγικά ζητήματα των συμμαχιών και της συμμετοχής ή της στήριξης κυβέρνησης, για να εφαρμοστεί τάχα πολιτική ανακούφισης της εργατικής τάξης και των άλλων φτωχών λαϊκών στρωμάτων. Σε εκείνη την περίοδο το ΚΚΕ μέσα από την ΕΔΑ, είχε πολιτική συμμαχιών με «κεντρώες δυνάμεις» ενάντια στη «δεξιά», όπως πχ στις εκλογές του 1956.«Η συνεργασία της ΕΔΑ στη Δημοκρατική Ενωση πραγματοποιήθηκε με Απόφαση της 5ης Ολομέλειας της ΚΕ του ΚΚΕ (1955), που κινούνταν στη λαθεμένη πολιτική κατεύθυνση της συνεργασίας των πατριωτικών δυνάμεων, όπως προβλεπόταν και σε προηγούμενες αποφάσεις σειράς κομματικών οργάνων»(Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, β'τόμος, 1949-1968).Επίσης η εκλογική άνοδος της ΕΔΑ το 1958 γρήγορα αποδείχτηκε συγκυριακή.«Το εκλογικό ποσοστό της ΕΔΑ, αν και γρήγορα αποδείχτηκε ότι ήταν συγκυριακό, ενίσχυσε τις κοινοβουλευτικές αυταπάτες που υπήρχαν στην ηγεσία της και στην ηγεσία του ΚΚΕ, που επιπλέον δεν εκτίμησαν σωστά το γεγονός ότι σημαντικές μάζες ψηφοφόρων είχαν προτιμήσει την ΕΔΑ και λόγω της συνεργασίας της με αστικές δυνάμεις».(Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, β'τόμος, 1949-1968).

Στο σημερινό ένθετο Ιστορία παρουσιάζουμε την προσπάθεια της αστικής τάξης για αναμόρφωση του πολιτικού της συστήματος μεταπολεμικά από το «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, τόμος Β' 1949-1968», καθώς και τη δημιουργία της ΝΔ και του ΠΑΣΟΚ το 1974, μετά την πτώση της δικτατορίας 21 Απρίλη 1967.