«Στο μεγάλο χωριάτικο δωμάτιο με το στενόμακρο τραπέζι, τους πάγκους αραδιαστά βαλμένους, 42 γυναίκες ακούνε προσεχτικά! Είναι 25 του Οκτώβρη βράδυ και γίνεται 'δω η ιδρυτική σύσκεψη για την Πανελλαδική Δημοκρατική Ενωση Γυναικών. Κι είναι οι 42 αυτές γυναίκες αντιπρόσωπες από χιλιάδες άλλες γυναίκες, από τον ΔΣΕ, από κόμματα και οργανώσεις, από χωριά και επαρχίες. Είναι 'δω η αξιωματικός και η μαχήτρια, η γιατρός και η δικηγορίνα, η αγρότισσα και η εργάτρια, η μαθήτρια, η νοικοκυρά. Είναι Ρουμελιώτισσες και Θεσσαλές, Μακεδονοπούλες και Ηπειρώτισσες. Και είναι πολλές, αλλά έχουν ένα όνομα. Είναι η αγωνίστρια γυναίκα».

Με τον παραπάνω τρόπο περιέγραψε στις σελίδες της η εφημερίδα «Μαχήτρια» (16 Νοέμβρη 1948) την ιδρυτική σύσκεψη μέσα από την οποία δημιουργήθηκε η Πανελλαδική Δημοκρατική Ενωση Γυναικών (ΠΔΕΓ), τον Οκτώβρη του 1949. Λίγους μήνες μετά, από την 1η έως τις 8 Μάρτη 1949, πραγματοποιήθηκε η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη της ΠΔΕΓ. Η Συνδιάσκεψη έγινε μέσα στη φωτιά της ένοπλης πάλης, σε ένα πολεμικό αμπρί σε περιοχή της Ελεύθερης Ελλάδας. Σε αυτή πήραν μέρος 825 γυναίκες - αντιπρόσωποι απ' όλη τη χώρα, που έφτασαν στον προορισμό τους περπατώντας και πολεμώντας για δεκάδες μερόνυχτα.

Η ίδρυση της ΠΔΕΓ κάλυψε την απουσία γυναικείας οργάνωσης, καθώς η Πανελλαδική Ομοσπονδία Γυναικών (ΠΟΓ) είχε διαλυθεί το 1947. Ανέλαβε να οργανώσει, να συνενώσει και να κατευθύνει τον αγώνα των γυναικών σε ολόκληρη την Ελλάδα. Μετά τη στρατιωτική ήττα του ΔΣΕ, συνέβαλε σημαντικά στην οργάνωση της ζωής των πολιτικών προσφύγων, στη διαπαιδαγώγηση και την προσαρμογή των γυναικών στις συνθήκες της σοσιαλιστικής οικοδόμησης.

Τα εμπόδια και τις δυσκολίες που έπρεπε να ξεπεράσουν οι αντιπρόσωποι για να πάρουν μέρος στη Συνδιάσκεψη περιγράφει η ομιλία της Θεανώς Πανάγου, βοηθού Πολιτικού Επιτρόπου του Τάγματος του ΚΓΑΝΕ για τη γυναικεία δουλειά, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα του ΔΣΕ «Προς τη Νίκη»:

«Δεκαοχτώ κοπέλες φτάσαμε στο χώρο της Συνδιάσκεψης σαν αντιπρόσωποι των μαχητριών του Κλιμακίου και των γυναικών της Νότιας Ελλάδας. Φτάσαμε ύστερα από 26 ολόκληρες μέρες πορεία, μέσα στα χιόνια και τις παγωνιές, αντιμετωπίζοντας θαρραλέα τους εχθρικούς κλοιούς και τις ενέδρες και παρακάμπτοντας τα ναρκοπέδια.

Ξεκινήσαμε από το Καρπενήσι. Απ' την πρώτη κιόλας μέρα, στον αυχένα του Καρπενησίου, μας έπιασε χιονοθύελλα. Εμείς, όμως, είχαμε πάρει τη μεγάλη απόφαση να φτάσουμε εδώ πάνω, στη Λεύτερη Ελλάδα, στην καθορισμένη ημερομηνία και γι' αυτό αψηφούμε κάθε κίνδυνο. Με τα όπλα μας και φορτωμένες τους γυλιούς με τις σφαίρες και τις χειροβομβίδες, ανεβαίνουμε τις ανηφοριές και κατεβαίνουμε τις απότομες κατηφοριές.

Το χιονόνερο που πέφτει πάνω μας σε λίγα λεφτά φαίνεται σωστό κρύσταλλο. Τα μάτια δεν φαίνονται από τα παγωμένα στρώματα που 'χαν στοιβαχτεί το ένα πάνω στο άλλο, γύρω στις κόγχες. Τα μαλλιά μας είναι σκεπασμένα με κρύσταλλα. Ολόκληρες είχαμε μετατραπεί σε κινούμενα παγωμένα φαντάσματα. (...)

Στο δρόμο, στις στάσεις, βρεμένες, παγωμένες, ετοιμαζόμασταν κιόλας για τη Συνδιάσκεψη. Είχαμε ξεκινήσει από το χαράκωμα και δεν είχαμε προφτάσει να ετοιμάσουμε τις ομιλίες μας».

«Καρπός του αγώνα μας». Ετσι χαρακτήριζε την ΠΔΕΓ η εφημερίδα «Μαχήτρια», που λειτούργησε ως όργανό της. Η ΠΔΕΓ γεννήθηκε μέσα από τη συμμετοχή των γυναικών στη δράση του ΔΣΕ, συμμετοχή που τις ανέδειξε σε ισότιμες πρωταγωνίστριες των εξελίξεων, δίπλα στους άντρες συναγωνιστές τους. Οι γυναίκες αποτελούσαν περίπου το 1/4 της συνολικής δύναμης του ΔΣΕ. Διακρίθηκαν στη μάχη, με το όπλο στο χέρι, ενώ παράλληλα συνέβαλαν στον υγειονομικό τομέα, την επιμελητεία, έγιναν τηλεφωνήτριες και σύνδεσμοι. Αναδείχθηκαν στους τομείς της πολιτικής δουλειάς και της διαφώτισης, συμμετείχαν στα όργανα και τους θεσμούς που δημιουργήθηκαν στις περιοχές της Ελεύθερης Ελλάδας.

Ωστόσο, αυτή η χωρίς προηγούμενο συμμετοχή και δράση των γυναικών δεν ήταν απλή υπόθεση. Είναι αμφίβολο αν θα μπορούσε να γίνει πράξη χωρίς την ιδιαίτερη προσοχή που δόθηκε στη δουλειά στις γυναίκες. Στα χρόνια της πάλης του ΔΣΕ, αλλά και στις περιοχές που αναπτύχθηκε η δράση του, κυριαρχούσαν οι αντιλήψεις για την κατωτερότητα του γυναικείου φύλου και οι αντίστοιχες πρακτικές. Συνολικά στην Ελλάδα, η ανισοτιμία της γυναίκας ήταν θεσμικά κατοχυρωμένη, δεν της αναγνωριζόταν ακόμα ούτε το δικαίωμα της ψήφου.

Η πολύμορφη υποτίμηση για τις γυναίκες και το ρόλο τους εκφραζόταν και στις γραμμές του ΔΣΕ. «Οφείλω να το ομολογήσω. Πριν γίνω αγωνιστής του Δημοκρατικού Στρατού, δεν μπορούσα να παραδεχτώ πως η γυναίκα μπορούσε να πολεμήσει», ανέφερε ο επίτροπος της Ταξιαρχίας Πετρίτη και εξηγούσε: «Η ιδέα που είχα για τις γυναίκες δεν ήταν και πολύ κολακευτική. Επρεπε να ενταχθώ στον ΔΣΕ για να γνωρίσω από κοντά τις ηρωίδες αυτές». (Από την έκδοση «Επεσαν για τη ζωή»).

Προκαταλήψεις, αντιδραστικές αντιλήψεις τέθηκαν στο περιθώριο χάρη στην ίδια τη στάση των μαχητριών, την αναμφισβήτητη προσφορά τους, τον ηρωισμό και την αυτοθυσία τους. Στις συνθήκες του αγώνα διαπαιδαγωγήθηκαν γυναίκες και άντρες, στις αξίες της ισοτιμίας και του αλληλοσεβασμού. Στην υπόθεση αυτή, σημαντική συμβολή είχε η ειδική δουλειά του ΚΚΕ για τις γυναίκες, που γινόταν στις γραμμές του ΔΣΕ. Η προσπάθεια αυτή εκφράστηκε με τη δημιουργία της ΠΔΕΓ, με την οργάνωση της Πανελλαδικής της Συνδιάσκεψης. Στο ίδιο πλαίσιο λαμβάνονταν και άλλα μέτρα, όπως το μέτρο της τοποθέτησης υπεύθυνης γυναικών δίπλα σε κάθε πολιτικό επίτροπο του ΔΣΕ, τα έντυπα και οι εφημερίδες που απευθύνονταν στις γυναίκες. Χωρίς την ιδιαίτερη αυτή δουλειά, δεν θα ήταν εύκολη η σταθερή και πρωτοπόρα συμμετοχή της γυναίκας στην πάλη.

Επιτυχία όχι μόνο του γυναικείου κινήματος αλλά όλου του λαού που βρισκόταν στις επάλξεις του αγώνα, χαρακτήριζε την πραγματοποίηση της Συνδιάσκεψης η Ρούλα Κουκούλου, που διετέλεσε και πρόεδρος της ΠΔΕΓ, σε άρθρο της στο περιοδικό «Δημοκρατικός Στρατός» («Η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη της ΠΔΕΓ - Η γυναίκα στην πάλη για λευτεριά και ειρήνη»).

«Η Συνδιάσκεψη έβγαλε το συμπέρασμα απ' την ίδια τη ζωή και τ' αποτελέσματα, ότι σήμερα έχουμε ένα ρωμαλέο μαχητικό γυναικείο κίνημα που 'ναι σοβαρή δύναμη του αγώνα. Δημιούργημα αυτού του γερού γυναικείου κινήματος είναι η ΠΔΕΓ, που εκφράζει τους πόθους και τις ελπίδες όλων των προοδευτικών γυναικών της χώρας και συνεχίζει το έργο της Πανελλαδικής Ομοσπονδίας Γυναικών, που κανένας φασιστικός νόμος για διάλυσή της δεν μπορεί ν' ανακόψει», ανέφερε η Ρούλα Κουκούλου.

Οσον αφορά τα καθήκοντα της ΠΔΕΓ, στο ίδιο άρθρο σημείωνε: «Διαπίστωσε η Συνδιάσκεψη πως βασική αδυναμία είναι ότι ακόμα μεγάλες γυναικείες μάζες, χιλιάδες γυναίκες στην κατεχόμενη Ελλάδα, βρίσκονται μακριά από τον αγώνα, αδρανούν, εύχονται τη λαϊκή νίκη, αλλά την περιμένουν μοιρολατρικά, κι άλλες, λιγότερες αυτές, που η τρομοκρατία και η συκοφαντία τις έχει ζαλίσει. Μα η νίκη δεν έρχεται μ' ευχές και ξόρκια. Ερχεται μ' αγώνα και δράση. Γι' αυτό βασικό, πρωταρχικό καθήκον η Συνδιάσκεψη για την ΠΔΕΓ καθόρισε να ξεσηκώσει, να κινητοποιήσει, ενώνοντας στην πάλη όλες αυτές τις γυναικείες μάζες, να τις κάνει εφεδρείες του αγώνα, να τις αποσπάσει απ' την αδράνεια και την ουδετερότητα που βοηθάει τους τυράννους μας, να τις φέρει στις γραμμές του αγώνα, αλλάζοντας έτσι το συσχετισμό των δυνάμεων διαρκώς προς όφελος του λαϊκο-δημοκρατικού μας μετώπου. Η Συνδιάσκεψη χάραξε το καθήκον στην ΠΔΕΓ ν' αγκαλιάσει στις γραμμές της όλες τις πατριώτισσες, να γίνει η πλατιά μαζική απελευθερωτική οργάνωση που θα ενώνει, θα κινητοποιεί τις μεγάλες γυναικείες μάζες για τη λευτεριά και την ειρήνη».