Η διαμόρφωση πρωταρχικής εσωτερικής καπιταλιστικής αγοράς (πρωταρχική συσσώρευση) στηρίχτηκε στην πλήρη και βίαιη εξάλειψη των προκαπιταλιστικών σχέσεων και ιδιαίτερα των μικρών καλλιεργητών στην Αγγλία του 16ου και 17ου αιώνα. Αυτό όμως που ήταν προϋπόθεση για τη διαμόρφωση της βάσης πάνω στην οποία αναπτύχθηκε πρωταρχικά ο καπιταλισμός, δεν ήταν προϋπόθεση για τις χώρες που τραβήχτηκαν στον καπιταλισμό αργότερα και σε συνθήκες διαμόρφωσης της διεθνούς αγοράς. Ετσι σε μια σειρά χώρες, οι καπιταλιστικές σχέσεις κυριάρχησαν χωρίς να έχουν εκλείψει οι προκαπιταλιστικοί τρόποι παραγωγής, υποτάσσοντας ουσιαστικά τους δεύτερους στην καπιταλιστική ανάπτυξη. Αυτό ήταν πραγματικότητα και για χώρες όπως η Γερμανία και η Γαλλία του 19ου αιώνα. Οι τάσεις του περιορισμού της αγροτικής - ατομικής καλλιέργειας, της γενικής μείωσης της αγροτικής παραγωγής και της ανάπτυξης των καπιταλιστικών σχέσεων στη γεωργία είναι αναμφισβήτητα κυρίαρχες στην καπιταλιστική ανάπτυξη και ενισχύονται ιδιαίτερα από τις ανάγκες του διεθνούς ανταγωνισμού. Αυτή την τάση υπηρετούν άλλωστε και διακρατικές μονοπωλιακές παρεμβάσεις, όπως η Κοινή Αγροτική Πολιτική στην ΕΕ που έχει θέσει ως στόχο τον περιορισμό της συμμετοχής του οικονομικά ενεργού πληθυσμού στην αγροτική παραγωγή κάτω από το 8%.

Ετσι και σήμερα σε μια σειρά καπιταλιστικές κοινωνίες η ανάπτυξη του καπιταλισμού, η συγκέντρωση της παραγωγής σε μεγάλα μονοπώλια, η αξιοποίηση των πιο σύγχρονων επιτευγμάτων της τεχνολογίας, συνυπάρχει με αγροτικούς πληθυσμούς που ζουν σε άθλιες συνθήκες, με σοβαρές ελλείψεις υποδομών, που παράγουν με πρωτόγονα μέσα.

Είναι χαρακτηριστικό το εξής στοιχείο που αφορά την Ινδία: Ενώ η αγροτική παραγωγή συμμετέχει κατά 16,6% στη διαμόρφωση του ΑΕΠ, την ίδια στιγμή απασχολείται σε αυτή το 60% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού. Τέτοια φαινόμενα συναντάμε σε πολλές χώρες της Λατινικής Αμερικής.

Η ύπαρξη τόσο βαθιάς ανισομετρίας στο εσωτερικό αυτών των κοινωνιών δεν αναιρεί τον καπιταλιστικό τους χαρακτήρα και μάλιστα στο μονοπωλιακό στάδιο ανάπτυξής του.

Προϋπόθεση για την ανάπτυξη των καπιταλιστικών σχέσεων είναι η εκμηχάνιση. Ταυτόχρονα, οι γενικότερες ανάγκες της καπιταλιστικής αναπαραγωγής επιβάλλουν τη διαμόρφωση ορισμένων προϋποθέσεων πραγματοποίησής της, όπως είναι π.χ. ο εξηλεκτρισμός μιας χώρας, η ανάπτυξη των συγκοινωνιών, η διαμόρφωση μιας σειράς υποδομών μεταφορών που προφανώς δεν αφήνουν αμετάβλητους τους όρους ζωής και στο χωριό.

Η κατεύθυνση της καπιταλιστικής ανάπτυξης είναι η ολοένα και σε μεγαλύτερη κλίμακα απαλλοτρίωση των μικρών εμπορευματοπαραγωγών, η μετατροπή τους σε μισθωτούς εργάτες στη μεγάλη καπιταλιστική βιομηχανία, στο εμπόριο, τις υπηρεσίες κλπ., ενώ οι συνθήκες απόλυτης εξαθλίωσης στις οποίες βρίσκεται ένα μέρος του πληθυσμού σε ορισμένες χώρες αξιοποιούνται για την πίεση της τιμής της εργατικής δύναμης, όχι μόνο στα πλαίσια της εσωτερικής αλλά και της εξωτερικής καπιταλιστικής αγοράς.

Οι διαφορετικές ιστορικές συνθήκες στην καπιταλιστική ανάπτυξη κάθε χώρας αποτυπώνονται στο βαθμό της ανισομετρίας των κλάδων παραγωγής και τομέων της οικονομίας, με πιο οξυμένο σε αυτές που «τραβήχτηκαν στον καπιταλισμό» μέσω της αποικιοκρατίας. Η ανισόμετρη καπιταλιστική ανάπτυξη μεταξύ κρατών και οι σχέσεις εξάρτησης στο διεθνές ιμπεριαλιστικό σύστημα παρουσιάζονται συχνά ως φαύλος κύκλος, αλλά μονόπλευρα εξηγούνται ως «καταδίκη των αδύναμων χωρών στη φτώχεια από τις πλούσιες χώρες». Αυτή η ερμηνεία παραβλέπει τις νομοτέλειες της καπιταλιστικής συσσώρευσης, της υπεραξίας, το γεγονός ότι ο καπιταλιστικός ανταγωνισμός είναι που σπρώχνει στην άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας. Αντικειμενικά τα μεγαλύτερα κεφάλαια έχουν μεγαλύτερη δυνατότητα για μια τέτοια άνοδο, χρησιμοποιώντας πρώτα απ' όλα νέα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα, νέες μεθόδους οργάνωσης της παραγωγής. Καπιταλιστικές οικονομίες με μεγαλύτερη συγκριτικά παραγωγικότητα της εργασίας, οι πιο «ανταγωνιστικές» δηλαδή οικονομίες, καταφέρνουν να εξασφαλίζουν πρόσθετο κέρδος και να καταχτούν μεγαλύτερα μερίδια στα πλαίσια της παγκόσμιας αγοράς, εκτοπίζοντας οικονομίες χωρών με χαμηλότερη παραγωγικότητα της εργασίας.

Φυσικά παίζει ρόλο και το μέγεθος κάθε κρατικά διαμορφωμένης εσωτερικής αγοράς η έκταση στη διατήρηση προγενέστερων του καπιταλιστικού τρόπων παραγωγής. Βέβαια, μακροπρόθεσμα, ακόμη και με τις πιο ανισότιμες διακρατικές σχέσεις ή και καθαρά σχέσεις υποτέλειας, η εισροή ξένων κεφαλαίων φέρνει την καπιταλιστική ανάπτυξη, έστω και βαθιά ανισόμετρη. Ενισχύεται η εγχώρια αστική τάξη και αρχίζει να διεκδικεί καλύτερους όρους μέσα στον περιφερειακό ή και στο διεθνή συσχετισμό. Ανακατατάξεις ανάμεσα σε τμήματα της εγχώριας αστικής τάξης μπορούν να προκαλέσουν ανακατατάξεις και ως προς την αναζήτηση εξωτερικών συμμάχων, ακόμα και με την επιλογή διαφορετικών ιμπεριαλιστικών κέντρων, για εμπορικές, γενικότερα οικονομικές σχέσεις, όπως έγινε με τις χώρες της Λατινικής Αμερικής, ιδιαίτερα κατά τον τρέχοντα αιώνα.

Οπως έχει αποδειχτεί, στους κόλπους της αστικής τάξης σε συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους τα ζητήματα των προτεραιοτήτων της καπιταλιστικής ανάπτυξης, των αστικών εκσυγχρονισμών και των συμμαχιών με διεθνή ιμπεριαλιστικά κέντρα γίνονται αντικείμενο σκληρής διαπάλης. Ισχυροποίηση της καπιταλιστικής οικονομίας σημαίνει και ισχυρότερο κράτος, δηλαδή ισχυρότερη πολιτική και στρατιωτική δύναμη και συνεπώς ισχυρότερη θέση διαπραγμάτευσης στο παγκόσμιο μοίρασμα των αγορών.

Και οι σχέσεις εξάρτησης και αλληλεξάρτησης ανάμεσα σε καπιταλιστικά κράτη τροποποιούνται, δε μένουν ανεπηρέαστες από την πορεία της καπιταλιστικής ανάπτυξης, χωρίς όμως ν' αλλάζει γενικά το κυρίαρχο στοιχείο, δηλαδή η ανισοτιμία και χωρίς να καταργείται η ιμπεριαλιστική πυραμίδα. Σήμερα, για παράδειγμα δεν υπάρχουν αποικίες, μια σειρά χώρες, όπως η Ελλάδα, στην πορεία της καπιταλιστικής ανάπτυξης διεύρυναν τη δυνατότητα εξαγωγής κεφαλαίων προς τρίτες χώρες σε σχέση με το παρελθόν. Ορισμένες άλλες χώρες αναβάθμισαν τη θέση τους σε περιφερειακό επίπεδο, συνεχίζοντας να έχουν θέση ενδιάμεση στο διεθνές ιμπεριαλιστικό σύστημα.

Για το κομμουνιστικό κίνημα είναι πρόκληση και σύνθετο καθήκον ν' αναλύει ταξικά τις αντιθέσεις, ν' αξιοποιεί τις ενδοαστικές και ενδοϊμπεριαλιστικές αντιθέσεις και διεργασίες, χωρίς να χάνει την πολιτική, στρατηγική του αυτοτέλεια.

Χρειάζεται επίσης να σημειώσουμε ότι στον καπιταλισμό δεν μπορεί να σχεδιαστεί ισόμετρα η ανάπτυξη της οικονομίας. Κριτήριο για τη μετακίνηση κεφαλαίων από έναν κλάδο σε άλλο, από έναν τομέα σε άλλο, είναι η εξασφάλιση του μέγιστου κέρδους. Δυσαναλογίες ανάμεσα σε διάφορους κλάδους της καπιταλιστικής οικονομίας παρατηρούνται σε όλα τα καπιταλιστικά κράτη.

Η βαθύτερη ανισομετρία -ιδιαίτερα στη βιομηχανική ανάπτυξη της μεταποίησης και στην παραγωγή σύγχρονης τεχνολογίας μέσων παραγωγής- υπό ορισμένες συνθήκες μπορεί να προκαλέσει όξυνση των κοινωνικών αντιθέσεων σε βαθμό πανεθνικής κρίσης. Το γεγονός αυτό δε δικαιολογεί συμμαχία εργατικών και αστικών δυνάμεων για διακυβέρνηση υπεράσπισης ενός «παραγωγικού μοντέλου» του καπιταλισμού έναντι ενός «μη παραγωγικού, παρασιτικού μοντέλου». Καθήκον του κομμουνιστικού κινήματος, τόσο των περισσότερο όσο και των λιγότερο αναπτυγμένων καπιταλιστικών κοινωνιών, είναι να αντιλαμβάνεται έγκαιρα τις τάσεις της καπιταλιστικής εξέλιξης, την επέκταση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής σε νέους κλάδους (π.χ. στον τουρισμό, στην Παιδεία και στην Υγεία), τη συσσώρευση ξένου εργατικού δυναμικού ή την εξαγωγή υψηλά ειδικευμένου, την εμφάνιση νέων εστιών απόλυτης φτώχειας και εξαθλίωσης που διευρύνονται και στις πιο αναπτυγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες, όπως στις ΗΠΑ. Υπό αυτήν την προϋπόθεση μπορεί ν' αναπτύσσει τους δεσμούς του με τις εργατικές μάζες.

ΟΡΙΣΜΕΝΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΣΗΜΕΡΙΝΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΑΥΤΩΝ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ

Στις αρχές του 19ου αιώνα, στις περισσότερες χώρες της Λ. Αμερικής πραγματοποιήθηκαν αστικές αντιαποικοκρατικές επαναστάσεις που οδήγησαν στην εθνική ανεξαρτησία αυτών των χωρών. Ηγέτης αυτών των επαναστάσεων ήταν η αστική τάξη σε συμμαχία με τη φτωχή αγροτιά. Στα μέσα του 19ου αιώνα πραγματοποιήθηκε σε μια σειρά χώρες (όπως η Βραζιλία) η κατάργηση της δουλείας. Οι εξελίξεις αυτές καθόρισαν την πορεία καπιταλιστικής ανάπτυξης αυτών των χωρών, στην οποία συντέλεσαν οι επενδύσεις αγγλικών, γαλλικών και στη συνέχεια βορειοαμερικανικών κεφαλαίων. Μια σειρά χώρες όπως η Χιλή, η Αργεντινή, η Βραζιλία αποτέλεσαν χώρες προσέλκυσης μεταναστών από χώρες της Ευρώπης (π.χ. Ιταλία, Γερμανία).

Ο Λένιν, ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, μελετώντας στατιστικά στοιχεία της εποχής, κατέτασσε τις περισσότερες και βασικότερες χώρες της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής στη λεγόμενη 2η ομάδα χωρών (μαζί με αυτές της Ανατολικής Ευρώπης και ενός τμήματος της Ασίας)⁸. Τις θεωρούσε δηλαδή ως χώρες μέσου επιπέδου ανάπτυξης, σε σχέση αφενός με τις μεγάλες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις και αφετέρου με τις αποικίες και μισοαποικίες.

Οι χώρες της Λατινικής Αμερικής δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να αντιμετωπίζονται ενιαία, αφού υπάρχουν διαφορετικές ταχύτητες στην καπιταλιστική ανάπτυξη. Αλλη κατηγορία αποτελούν χώρες όπως η Βραζιλία, η Αργεντινή, η Χιλή και άλλη η Γουατεμάλα, η Ονδούρα, η Κόστα Ρίκα κ.ά. Δεν μπορεί για παράδειγμα η Χιλή με τη μεγαλύτερη βιομηχανία (49,7% συμμετοχή στο ΑΕΠ) στην περιοχή να κατηγοριοποιηθεί μαζί με τη Βολιβία όπου το 40% του πληθυσμού απασχολείται στην αγροτική παραγωγή.

Καθεστώς περιορισμένης εθνικής ανεξαρτησίας υφίσταται στις δεκαετίες 1920 και 1930 στην Κεντρική Αμερική στις λεγόμενες «χώρες της μπανάνας» (Γουατεμάλα, Νικαράγουα, Παναμάς, Κόστα Ρίκα κλπ.) και στην Καραϊβική (Κούβα, Πουέρτο Ρίκο, Τζαμάικα κλπ.). Πρόκειται για χώρες οι οποίες είτε συνέχισαν να είναι αποικίες μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα (όπως η Κούβα) είτε είχαν ουσιαστικά μετατραπεί από το 19ο αιώνα σε μισο-αποικίες των ΗΠΑ (όπως Παναμάς, Γουατεμάλα κλπ.) είτε ήταν κατεχόμενες από τις ΗΠΑ (όπως η Νικαράγουα από το 1907 έως το 1933).

Η πολιτική διαχείρισης σε αυτές τις χώρες επίσης δεν μπορούσε να είναι ενιαία, όμως ακολούθησε ιστορικά - όπως άλλωστε ήταν φυσικό - τις γενικές τάσεις της καπιταλιστικής εξέλιξης.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ

*Ο Κύριλλος Παπασταύρου είναι μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ, υπεύθυνος της Ιδεολογικής Επιτροπής.

Σημειώσεις:

8. Β. Ι. Λένιν: «Τετράδια για τον ιμπεριαλισμό», Από το τετράδιο «Αυστριακή Γεωργική Στατιστική», «Απαντα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», τ. 28, σελ. 697.