Εξαιρετικά σημαντικές πλευρές από την ιστορία του εργατικού κινήματος, όπως αυτή κορυφωνόταν στις εξορίες και τις φυλακές, παρουσιάστηκαν στη διάρκεια του 41ου Φεστιβάλ της ΚΝΕ και του «Οδηγητή», με μια έκθεση ντοκουμέντων από το Αρχείο του ΚΚΕ. Εκθεση αφιερωμένη στους αλύγιστους της ταξικής πάλης, δομημένη για την παρουσίασή της ανά φυλακή και εξορία, μ' ένα τμήμα της μάλιστα αφιερωμένο ειδικά στις γυναίκες που στάθηκαν ορθές στην πρώτη γραμμή αυτής της ματωμένης αντιπαράθεσης. Η έκθεση αντικειμενικά έγινε το κέντρο αναφοράς του συνόλου των εκδηλώσεων του Φεστιβάλ, του οποίου, εξάλλου, η θεματική φέτος ήταν ακριβώς αυτή: για τους αλύγιστους της ταξικής πάλης. Το σχετικό ρεπορτάζ αναφέρει πως η έκθεση στήθηκε με την ακούραστη δουλειά δεκάδων συντρόφων της ΚΝΕ, που έσκυψαν πάνω στα ντοκουμέντα, τα μελέτησαν, τα ανασύνθεσαν και παρουσίασαν ένα υψηλού επιπέδου αποτέλεσμα, που όχι μόνο τραβούσε την προσοχή, αλλά έγινε και αντικείμενο πολλών συζητήσεων, τόσο στον ίδιο το χώρο της έκθεσης όσο και γύρω απ' αυτόν. Το γεγονός ότι και τις τρεις μέρες του Φεστιβάλ στο χώρο της έκθεσης επικρατούσε το αδιαχώρητο, είναι χαρακτηριστικό του ενδιαφέροντος με το οποίο αντιμετωπίστηκε αυτό το ιστορικό αφιέρωμα.

Από το εισαγωγικό ταμπλό της έκθεσης ακόμα, γινόταν καθαρό ότι η έκθεση είναι φόρος τιμής σ' όσους κράτησαν ψηλά τη σημαία του αγώνα, στις πιο δύσκολες στιγμές της φυλακής, της εξορίας, της εκτέλεσης.

Οτι οι θυσίες και τα βάσανα δεν πήγανε χαμένα, συνεχίζουν να φωτίζουν τις λεωφόρους του μέλλοντος, του αγώνα για την κοινωνική απελευθέρωση. Οπως αναφερόταν χαρακτηριστικά, «συνεχίζουν να μας εμπνέουν, να μας γεμίζουν με ταξικό μίσος για τους εκμεταλλευτές και την εξουσία τους, να μας γεμίζουν περηφάνια, να μας δίνουν αντοχή και δύναμη για τη συνέχεια του αγώνα μας».

Στα ταμπλό της έκθεσης έδεσαν αρμονικά φράσεις των κλασικών του Μαρξισμού, όπως «η ιστορία όλων των ως τώρα κοινωνιών είναι ιστορία ταξικών αγώνων», με φράσεις σύγχρονες σχετικά, όπως του ποιητή Κώστα Βάρναλη «απ' τα μπουντρούμια και την εξορία η νέα του κόσμου ξεκινά Ιστορία».

Στο εισαγωγικό ταμπλό, ένας χάρτης έδειχνε τους τόπους του μαρτυρίου, με το κείμενο να εξηγεί ότι η καταδίκη και ο εγκλεισμός των κομμουνιστών και των κομμουνιστριών ήταν αποτέλεσμα της σκληρής ταξικής πάλης, σε περιόδους που η καπιταλιστική εξουσία επέλεξε να τσακίσει με τη βία το ΚΚΕ και το εργατικό - λαϊκό κίνημα.

Αυτόν τον τρόπο βίας ακολούθησε για δεκαετίες ολόκληρες το αστικό κράτος, με δικτατορική μορφή ή αστική κοινοβουλευτική, με κυβερνήσεις της «δεξιάς» ή του «κέντρου». Ολόκληρη σχεδόν την ιστορική περίοδο από την ίδρυσή του το 1918 έως το 1974, το ΚΚΕ βρισκόταν υπό το καθεστώς απάνθρωπων διώξεων.

Απέναντι σ' αυτή την πραγματικότητα, ο στίχος του Οδ. Ελύτη δίνει το στίγμα:

«Πάμε μαζί κι ας μας λιθοβολούν. Κι ας μας φωνάζουν αεροβάτες, φίλε μου, όσοι δεν ένιωσαν ποτέ με τι σίδερο, με τι πέτρες, τι αίμα, τι φωτιά, χτίζουμε, ονειρευόμαστε και τραγουδάμε».

Τα υλικά στο ταμπλό εξηγούν πως «οι κομμουνιστές που έμειναν αλύγιστοι στις φυλακές και τις εξορίες, άντεξαν όχι γιατί ήταν υπεράνθρωποι, αλλά γιατί διαπαιδαγωγήθηκαν στον αγώνα με το ΚΚΕ.

Στους τόπους του μαρτυρίου, μαζί με την αυτοθυσία και το μαζικό ηρωισμό, κυριαρχούσε η συντροφικότητα, η συλλογικότητα, η πολιτιστική και πνευματική καλλιέργεια. Η αδιάκοπη αυτή προσπάθεια ήταν πλευρά της αντίστασης ενάντια στο βάρβαρο καθεστώς, πλευρά του αγώνα για την ίδια τη ζωή.

Εδινε αντοχή και δύναμη, καλλιεργούσε τα χαρακτηριστικά της επαναστατικής προσωπικότητας.

Υπήρξαν αγωνιστές που έμαθαν εκεί γραφή και ανάγνωση, γνώρισαν το Μαρξισμό - Λενινισμό, είδαν πρώτη φορά θέατρο. Γράφτηκαν κορυφαία λογοτεχνικά έργα, φτιάχτηκαν πρωτοποριακά έργα ζωγραφικής και γλυπτικής, καλλιεργήθηκε μαζικά η καλλιτεχνική ενασχόληση και η αισθητική αγωγή, γινόταν μέχρι και πρωτοπόρα επιστημονική μελέτη. Το περιεχόμενο της ζωής τους ήταν πρωτοπόρο, αγωνιστικό και ελπιδοφόρο, παρόλο που τους είχαν στερήσει την ελευθερία και τους είχαν καταδικάσει να ζουν σε συνθήκες εξόντωσης».

Το εισαγωγικό ταμπλό έκλεινε με το στίχο του Ρίτσου «ήταν μακρύς ο δρόμος ως εδώ... τώρα είναι δικός σου αυτός ο δρόμος».

Η έκθεση αντικειμενικά δεν μπορούσε να περιλάβει όλους τους τόπους των φυλακών και των εξοριών. Κι αυτό εδώ το αφιέρωμα αναγκαστικά περιορίζεται στην παρουσίαση ορισμένων από τα υλικά της έκθεσης.

Μια σχετικά άγνωστη πλευρά της Ιστορίας της δεκαετίας του '40 αποτελεί ο εκτοπισμός και η φυλάκιση χιλιάδων κομμουνιστών και αγωνιστών φαντάρων και αξιωματικών σε στρατόπεδα της Μέσης Ανατολής που έμειναν γνωστά σαν το «Σύρμα».

Οι γυναίκες είχαν ξεχωριστή θέση στην έκθεση. Στα υλικά που παρουσιάστηκαν ξεχωρίσαμε μορφές όπως της Ειρήνης Γκίνη, της πρώτης γυναίκας εκτελεσμένης, και της Αθηνάς Μπενέκου της κόκκινης δασκάλας. Εδώ βρήκαμε τη συγκλονιστική ιστορία της Αννας Παυλάκου Θωμάκου, της 17χρονης που εκτελέστηκε δύο φορές.

Στην ενότητα για τη Γυάρο ο τίτλος τα 'λεγε όλα:

«Στη Γυάρο ρίζωσε ο ανθρώπινος πόνος... σ' αυτό το νησί νιώθεις να πλανώνται όλες οι γενιές αγωνιστών της Ελλάδας».

Στο ταμπλό για τις φυλακές της Αίγινας, εκτός από τα πληροφοριακά στοιχεία για την Ιστορία της φυλακής, διαβάζουμε το γράμμα του θανατοποινίτη Στέφανου Καπαρέλη στους συντρόφους του:

«Προς ΟΣΦ Αίγινας

Αγαπητοί συναγωνιστές, κανένας προδότης, κανένας δηλωσίας.

Συναγωνιστές, είμαι περήφανος που πάω για την μεγάλη θυσία, για την Λευτεριά του Λαού μας.

Εσείς πρέπει να μείνετε ενωμένοι, μονολιθικοί, σας αφήνω γεια.

Για τα παιδιά μου δε σας λέω τίποτα, τ' αφήνω στον Ελληνικο Λαό.

Ζήτω το ΚΚΕ! Ζήτω ο ΔΣΕ! Ζήτω ο Ελληνικός λαός! Γεια σας».

Στο ίδιο ταμπλό διαβάζουμε επίσης για τη μεγάλη απόδραση οκτώ στελεχών του ΚΚΕ αλλά και την πρώτη εκτέλεση που έγινε στον Τούρλο.

Ξεχωρίζει το ποίημα που άφησε πίσω ο Κώστας Γιαννόπουλος:

«...Τώρα πια δεν είμαστε οι ανήμποροι και αδύναμοι / κι ούτε ένα σφίξιμο/ κανείς δεν νιώθει στην καρδιά του. / Γυρτός κανείς, δειλός κανείς, / μονάχα ψηλομέτωποι αγέρωχοι / ανοίγουμε τα κάστρα του θανάτου. / Κι έτσι σεμνοί κι αγέρωχοι / με μια καρδιά και δύναμη / τα κάστρα του γκρεμίσαμε / και σαν αετοί περνάμε. / Κι αφού στη φλόγα λυώσαμε / κι όλοι μας σβύσαν οι καημοί,/ να, με τον ίδιο θάνατο / το θάνατο πατάμε».

Το κολαστήριο της Κέρκυρας παραμένει και σήμερα φυλακή για τους άκρως επικίνδυνους ποινικούς. Εκεί, στα χέρια της μεταξικής δικτατορίας μαρτύρησαν το γάλα της μάνας τους οι πολιτικοί κρατούμενοι. Η φυλακή είχε και τον δικό της τόπο εκτέλεσης. Απέναντι από την πόλη της Κέρκυρας, στο νησάκι Λαζαρέτο. Ανάμεσα στους κρατούμενους των φυλακών της Κέρκυρας ο Γενικός Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης που παραδόθηκε από τη μεταξική δικτατορία στους ναζί και ο Γραμματέας της ΟΚΝΕ Χρήστος Μαλτέζος, που άφησε εκεί μέσα την τελευταία του πνοή.

Οι φυλακές Αβέρωφ ήταν η καταματωμένη «βιτρίνα» των κυβερνήσεων. Πάνω από 800 κομμουνιστές οδηγήθηκαν από εκεί για το εκτελεστικό απόσπασμα. Το 1950 σε υπόμνημά τους προς τον ΟΗΕ οι κρατούμενες χαρακτήρισαν τις φυλακές Αβέρωφ «σύγχρονη Βαστίλη». Στο υπόμνημα κατάγγειλαν βασανιστήρια, βιασμούς, διαπομπεύσεις και άλλες κτηνωδίες στις οποίες υποβάλλονταν. Το υπόμνημα αντιπροσώπευε τις «50 εργάτριες, 55 αγρότισσες, 100 νοικοκυρές, 15 δασκάλες, 10 επιστημόνισσες, 23 φοιτήτριες, μαζί με τις γιαγιάδες των 60-90 χρόνων και τα 30 μέχρι 3 ετών βρέφη». Σ' ένα από τα ταμπλό της έκθεσης βλέπουμε πως αντιμετώπιζαν με χιούμορ οι κρατούμενοι και την πιο δύσκολη στιγμή. Στο ντοκουμέντο με ημερομηνία 11 Απρίλη 1950 διαβάζουμε: «Η Επικίνδυνος ομάς καλεί σε αγώνα "βόλεϋ μπωλ" μέχρις εσχάτων την μελλοθανάτιον ομάδα Δ. Πτέρυγος».

Το Τρίκερι, των γυναικών εξορίστων, λειτούργησε από το 1947 ως το 1953. Κρατούνταν εκεί οι «αμετανόητες» του ΚΚΕ, του ΕΑΜ, του ΔΣΕ. Το Γενάρη του 1950, 1.200 γυναίκες μαζί με τα παιδιά τους μεταφέρθηκαν στη Μακρόνησο, για πρόσθετη «αναμόρφωση».

Η Ανάφη από τους παλιότερους τόπους εξορίας, από το 1918, είχε επίσης ξεχωριστό ταμπλό στο Φεστιβάλ. Σ' αυτό είδαμε τη φωτογραφία των εξορίστων ανάμεσα στους οποίους και η Ηλέκτρα Αποστόλου με το νεογέννητο μωρό της. Και την πληροφορία πως από τους 200 εκτελεσμένους της Καισαριανής οι 70 ήταν εξόριστοι από την Ανάφη. Ειδική προβολή έγινε στις περίφημες χειροποίητες εφημερίδες που έκδιδε η Ομάδα Συμβίωσης και οι οποίες έχουν διασωθεί στο Αρχείο του ΚΚΕ.

Στο ταμπλό για τη φυλακή που χρησιμοποιήθηκε από τη δικτατορία του Μεταξά και την αστική τάξη για να χτυπήσει το πιο πρωτοπόρο κομμάτι του λαϊκού κινήματος, το ΚΚΕ, για να συντρίψει τη ραχοκοκαλιά του, τα πιο διαλεχτά στελέχη του, διαβάζουμε:

Στα χρόνια της Κατοχής, η Ακροναυπλιά άρχισε να αδειάζει. Από το Σεπτέμβρη του 1943, οι κρατούμενοι μεταφέρθηκαν σε άλλους τόπους μαρτυρίου.

Οι περισσότεροι εκτελέστηκαν από τους Ιταλούς και τους Γερμανούς.

-- 4 εκτελέστηκαν το Γενάρη του 1943 στον Πειραιά.

-- 15 εκτελέστηκαν το Μάρτη του 1943 στο στρατόπεδο «Παύλος Μελάς» στη Θεσσαλονίκη.

-- 65 εκτελέστηκαν τον Ιούνη του 1943 στο Κούρνοβο.

-- 10 εκτελέστηκαν το Δεκέμβρη του 1943 στην Αθήνα.

-- 135 από τους 200 που εκτελέστηκαν στην Καισαριανή την Πρωτομαγιά του 1944, με πρώτο τον Ναπολέοντα Σουκατζίδη.

Συνολικά 229 εκτελεσμένοι.

Ο Αη Στράτης είχε την τιμητική του στην έκθεση. Από το πώς ξεκίνησε το 1929 με το «Ιδιώνυμο» του Βενιζέλου, τη μεγάλη μάχη με την πείνα, αλλά και την πλούσια δραστηριότητα της Ομάδας Συμβίωσης Εξορίστων, που συνέβαλε στη σφυρηλάτηση της επαναστατικής προσωπικότητας. Από αυτή την περίοδο και το ποίημα του Κώστα Βάρναλη:

«Μας σιδεροδέσανε τα χέρια / και μας κλείσαν ολούθε μαλινχέρια.

Μας μετρήσανε, κάπου εξηνταριά, και μας ζυγιάσαν την ψυχή - βαριά!

Μουδιάσανε σφιχτόδετα καιρό / χέρι δεξί με χέρι αριστερό.

Μουδιασμένο και τ' άλλο μας που εκράτει / βαλίτσα ή δέμα για τον Αη Στράτη.

Κατάχαμ' Αρετή, Μυαλό και Νιάτα!

Το κάλλιον ο χειρότερος επάτα... / Τυχερέ, κείνο τ' άθλιο δειλινό / σε δέσαν με το Δάσκαλο Γληνό.

Μαζί μας, τελεφταίοι, με το βαπόρι / πρεζάκηδες, αλάνια, λαθρεμπόροι.

Ξεπίτηδες, για να φανεί, πως ίσια λογιούνται η Λευτεριά και τα χασίσια».