Κυριακή 11 Δεκέμβρη 2005
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
ΕΝΘΕΤΗ ΕΚΔΟΣΗ: "7 ΜΕΡΕΣ ΜΑΖΙ"
Η ανάπτυξη της συμβολικής σκέψης στα παιδιά

Ο χειρισμός των φωτογραφιών αποδεικνύεται δύσκολος για πολλά μικρά παιδιά, επειδή δεν έχουν κατακτήσει τη διπλή απεικόνιση: την κατανόηση ότι ένα συμβολικό αντικείμενο (όπως μια ρεαλιστική φωτογραφία παπουτσιού) είναι ταυτόχρονα ο εαυτός του, αλλά και μια απεικόνιση κάποιου άλλου πράγματος. Πολλά παιδιά προσπαθούν να αλληλεπιδράσουν με το εικονιζόμενο αντικείμενο, όπως αυτό το αγοράκι που προσπαθεί να βάλει το πόδι του στο παπούτσι
Ο χειρισμός των φωτογραφιών αποδεικνύεται δύσκολος για πολλά μικρά παιδιά, επειδή δεν έχουν κατακτήσει τη διπλή απεικόνιση: την κατανόηση ότι ένα συμβολικό αντικείμενο (όπως μια ρεαλιστική φωτογραφία παπουτσιού) είναι ταυτόχρονα ο εαυτός του, αλλά και μια απεικόνιση κάποιου άλλου πράγματος. Πολλά παιδιά προσπαθούν να αλληλεπιδράσουν με το εικονιζόμενο αντικείμενο, όπως αυτό το αγοράκι που προσπαθεί να βάλει το πόδι του στο παπούτσι
Μια από τις ικανότητες που διακρίνουν περισσότερο τον άνθρωπο από τα άλλα μέλη του ζωικού βασιλείου, είναι η ικανότητά του να σχηματίζει και να χειρίζεται πλειάδα συμβολικών απεικονίσεων. Αυτή η ικανότητα μας επιτρέπει να μεταδίδουμε πληροφορίες από τη μια γενιά στην επόμενη, δημιουργώντας το απαραίτητο υπόβαθρο για την ανάπτυξη πολιτισμού. Μας επιτρέπει να αποκτήσουμε ένα τεράστιο ποσό από γνώσεις, χωρίς να έχουμε την άμεση εμπειρία που οδήγησε στις γνώσεις αυτές. Για παράδειγμα, όλοι γνωρίζουμε κάτι για τους δεινόσαυρους, παρότι κανένας άνθρωπος δεν έχει συναντήσει ποτέ ζωντανό δεινόσαυρο. Εξαιτίας του θεμελιώδους ρόλου του συμβολισμού σχεδόν σε οτιδήποτε κάνουμε, ίσως δεν υπάρχει άλλη πλευρά της ανάπτυξης του πνευματικού κόσμου του ανθρώπου που να έχει μεγαλύτερη σημασία από την ανάπτυξη της ικανότητας σκέψης με χρήση συμβόλων.

Από πόσο μικρά αρχίζουν τα παιδιά να χρησιμοποιούν και να καταλαβαίνουν τα συμβολικά αντικείμενα και πώς εξελίσσεται η τελειοποίηση αυτής της ικανότητας, που είναι απόλυτα απαραίτητη στο γεμάτο σύμβολα σύγχρονο κόσμο; Για τη διερεύνηση αυτών των ζητημάτων, οι επιστήμονες προχώρησαν σε έρευνες με παιδιά, ρίχνοντας φως σε πολλές πτυχές και ανατρέποντας διαδεδομένες, αλλά λαθεμένες αντιλήψεις, με αντίκτυπο στην εκπαίδευση των παιδιών βρεφικής, προνηπιακής, νηπιακής και πρώιμης παιδικής ηλικίας.

Το πρώτο είδος συμβολικού αντικειμένου που κατακτούν τα βρέφη, είναι οι εικόνες. Κανένα σύμβολο δε μοιάζει απλούστερο στους ενήλικους, αλλά όπως διαπιστώθηκε τα βρέφη μπερδεύονται από τις εικόνες. Το πρόβλημα πηγάζει από τη δυαδικότητα κάθε συμβολισμού: τα συμβολικά αντικείμενα αντιπροσωπεύουν κατ' αρχήν τον εαυτό τους, αλλά την ίδια στιγμή και κάτι άλλο, εκείνο που συμβολίζουν. Για να κατανοηθούν, ο παρατηρητής πρέπει να μπορεί να αναπαραστήσει στο μυαλό του τόσο το ίδιο το αντικείμενο, όσο και τη σχέση που αυτό έχει με το αντικείμενο που αντιπροσωπεύει.

Τα λάθη κλίμακας είναι συνήθη σε παιδιά ηλικίας 18 - 30 μηνών, που προσπαθούν να χειριστούν τις μινιατούρες όπως και τα κανονικού μεγέθους αντίστοιχα αντικείμενα. Τα λάθη κλίμακας είναι άλλο ένα παράδειγμα των συνεπειών της μη διαμορφωμένης αντίληψης της διπλής απεικόνισης. Εδώ, ένα αγοράκι επανειλημμένα προσπαθεί να καθήσει στη μικροσκοπική καρέκλα, παρότι πέφτει απ' αυτή κάθε φορά
Τα λάθη κλίμακας είναι συνήθη σε παιδιά ηλικίας 18 - 30 μηνών, που προσπαθούν να χειριστούν τις μινιατούρες όπως και τα κανονικού μεγέθους αντίστοιχα αντικείμενα. Τα λάθη κλίμακας είναι άλλο ένα παράδειγμα των συνεπειών της μη διαμορφωμένης αντίληψης της διπλής απεικόνισης. Εδώ, ένα αγοράκι επανειλημμένα προσπαθεί να καθήσει στη μικροσκοπική καρέκλα, παρότι πέφτει απ' αυτή κάθε φορά
Σε πείραμα με μωρά 9 μηνών, χρησιμοποιήθηκε ένα βιβλίο με εξαιρετικά ρεαλιστικές φωτογραφίες συνηθισμένων αντικειμένων. Σχεδόν όλα τα παιδιά προσπάθησαν να αγγίξουν, να τρίψουν, να χτυπήσουν ή να γρατσουνίσουν τις φωτογραφίες. Σε μερικές περιπτώσεις αποπειράθηκαν ακόμα και να πιάσουν τα απεικονιζόμενα αντικείμενα, σα να ήταν κάτι που μπορούσαν να «σηκώσουν» μέσα από την εικόνα. Το ίδιο πείραμα επαναλήφθηκε με παιδιά που δεν έχουν ιδιαίτερη εξοικείωση με εικόνες, όπως παιδιά από την Ακτή Ελεφαντοστού και τα αποτελέσματα ήταν πανομοιότυπα.

Η σύγχυση των βρεφών φαίνεται να είναι εννοιολογική, όχι αντιληπτική. Τα μωρά μπορούν να αντιληφθούν ότι τα αντικείμενα είναι κάτι διαφορετικό από τις εικόνες τους. Αν τους προσφερθούν και τα δύο, προτιμούν σχεδόν πάντα τα πραγματικά αντικείμενα. Αλλά δεν καταλαβαίνουν ακόμα πλήρως τι είναι οι εικόνες και πώς διαφέρουν από τα πράγματα που απεικονίζουν και γι' αυτό τις εξερευνούν. Ωστόσο, τις εξερευνούν μόνο όταν είναι ρεαλιστικές απεικονίσεις των πραγματικών αντικειμένων. Αν είναι γραμμικές απεικονίσεις ή αν δεν είναι έγχρωμες, τα παιδιά γενικά αδιαφορούν γι' αυτές.

Σε ηλικία 18 μηνών, τα μωρά αρχίζουν να καταλαβαίνουν ότι οι εικόνες είναι απλώς απεικονίσεις των πραγματικών αντικειμένων. Αντί να χειρίζονται το χαρτί, δείχνουν προς τις εικόνες και ονομάζουν τα αντικείμενα ή ζητούν από κάποιον να τα ονοματίσει. Οι επιστήμονες θεωρούν, πάντως, ότι ο περιορισμός της χειρωνακτικής εξερεύνησης των εικόνων από την ηλικία αυτή και μετά, πρέπει να σχετίζεται ως ένα βαθμό και με την ανάπτυξη του ανασταλτικού ελέγχου του παιδιού, που του επιτρέπει λίγο - λίγο να χαλιναγωγεί τις παρορμήσεις του. Αλλος παράγοντας θεωρούν ότι είναι η εξοικείωση με τις εικόνες, που οδηγεί τα παιδιά να καταλάβουν ότι είναι κάτι διαφορετικό από τα πραγματικά αντικείμενα, κάτι που αποτελεί περισσότερο αντικείμενο συλλογισμού και συζήτησης, παρά χειρωνακτικής δράσης.

Τα παιδιά 2 ετών δεν μπορούν να κατανοήσουν τη συμβολική σχέση ανάμεσα σε ένα μοντέλο δωματίου και το ίδιο το δωμάτιο. Αυτό το παιδί μπορεί να δει το παιχνίδι που είναι κρυμμένο πίσω από το φυτό στο μοντέλο, αλλά δεν ξέρει που να το αναζητήσει μέσα στο πραγματικό δωμάτιο
Τα παιδιά 2 ετών δεν μπορούν να κατανοήσουν τη συμβολική σχέση ανάμεσα σε ένα μοντέλο δωματίου και το ίδιο το δωμάτιο. Αυτό το παιδί μπορεί να δει το παιχνίδι που είναι κρυμμένο πίσω από το φυτό στο μοντέλο, αλλά δεν ξέρει που να το αναζητήσει μέσα στο πραγματικό δωμάτιο
Ωστόσο, χρειάζεται το παιδί να γίνει επτά χρονών, για να καταλάβει στην πληρότητά τους τι είναι οι εικόνες. Μέχρι την ηλικία των τεσσάρων, πολλά παιδιά πιστεύουν ότι αν αναποδογυρίσουμε την εικόνα ενός μπολ με ποπκόρν, το περιεχόμενό της θα πέσει από μέσα.

Οι εικόνες δεν είναι η μόνη πηγή σύγχυσης για τα μικρά παιδιά. Μετά από περιστασιακές παρατηρήσεις σε προσωπικό επίπεδο, ορισμένοι επιστήμονες πραγματοποίησαν πειράματα με παιδιά στα οποία έδωσαν διάφορα αντικείμενα για να παίξουν. Μετά τα απομάκρυναν από το δωμάτιο και άλλαξαν τα παιχνίδια με μικρογραφίες τους. Οταν επανέφεραν τα παιδιά χωρίς να τους πουν τίποτα για την αλλαγή, διαπίστωσαν ότι περισσότερα από τα μισά προσπάθησαν να κάνουν τις ίδιες δραστηριότητες με τα μικροσκοπικά αντικείμενα όπως και με τα κανονικού μεγέθους. Συνηθισμένα σ' αυτή την ηλικία στις αποτυχίες στην αλληλεπίδρασή τους με τον κόσμο που τα περιβάλλει, μετά από λίγο, χωρίς να δείχνουν διόλου παραξενεμένα, εγκατέλειψαν τη μάταιη προσπάθεια και ασχολήθηκαν με κάτι άλλο.

Η έννοια της διπλής απεικόνισης, έχει επιπτώσεις στην εκπαιδευτική πρακτική. Οι νηπιαγωγοί και οι δάσκαλοι σε όλο τον κόσμο χρησιμοποιούν διάφορα αντικείμενα, όπως κύβους, ράβδους κ.ά. για να αναπαραστήσουν τις αριθμητικές ποσότητες. Αλλά αν τα παιδιά δεν καταλαβαίνουν τη σχέση ανάμεσα στα αντικείμενα και εκείνο που αντιπροσωπεύουν, η χρήση τέτοιων μεθόδων ίσως είναι αντιπαραγωγική. Σε έρευνα με εξάχρονα και εφτάχρονα παιδιά, ορισμένα απ' αυτά διδάχτηκαν την πράξη της αφαίρεσης με κύβους και άλλα με χαρτί και μολύβι. Και οι δύο ομάδες έμαθαν την πράξη, αλλά τα παιδιά με τους κύβους χρειάστηκαν τριπλάσιο χρόνο.

Ενας δημοφιλής τύπος βιβλίου για μικρά παιδιά είναι εκείνος που περιέχει διάφορα τρισδιάστατα αντικείμενα και μηχανισμούς με τους οποίους το παιδί μπορεί να αλληλεπιδράσει (καλύμματα που αποκαλύπτουν εικόνες, μοχλούς που κάνουν εικόνες να κινηθούν κτλ.). Σε έρευνα με παιδιά ηλικίας 2,5 ετών, διαπιστώθηκε ότι η συσχέτιση των γραμμάτων από τα οποία αρχίζουν τα ονόματα διαφόρων αντικειμένων με τα ίδια τα αντικείμενα έγινε πιο αποτελεσματικά όταν χρησιμοποιήθηκαν συμβατικά (δισδιάστατα) βιβλία, παρά τα ειδικά βιβλία. Οι τρισδιάστατες λειτουργίες των τελευταίων φαίνεται ότι αποσπούσαν την προσοχή των παιδιών.


Επιμέλεια:
Σταύρος ΞΕΝΙΚΟΥΔΑΚΗΣ
Πηγή: «Scientific American»



Ο καθημερινός ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 1 ευρώ