Οσο η ανάπτυξη της ΤΝ καθορίζεται από τα συμφέροντα του κεφαλαίου, τόσο θα μετατρέπεται σε εργαλείο κερδοφορίας, ελέγχου και περικοπών

Την ίδια ώρα, επιστήμονες και έρευνες, ακόμα και του ίδιου του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (που συνηθίζει τα ευχολόγια προβάλλοντας την ψευδαίσθηση ενός ουδέτερου θεσμού, ενώ στην πραγματικότητα υπηρετεί τις κυρίαρχες πολιτικές) κρούουν καμπανάκι κινδύνου για τους ασθενείς, τα προσωπικά δεδομένα και τα δικαιώματα των υγειονομικών. Ο Χανς Κλουγκ, επικεφαλής του ΠΟΥ Ευρώπης, προειδοποιεί ότι «τα εργαλεία αυτά μπορεί να επιδεινώσουν τις ανισότητες υγείας στην Ευρώπη... βασίζονται σε τεράστια σύνολα δεδομένων που μπορεί να είναι λανθασμένα, μεροληπτικά ή ελλιπή, οδηγώντας έτσι σε αντίστοιχα ιατρικά λάθη, αδιάγνωστες παθήσεις ή λανθασμένες θεραπείες».Τελικά τι συμβαίνει; Η Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) μπορεί να αποτελέσει εργαλείο προόδου στην Υγεία; Με ποιους όρους και προϋποθέσεις;

Οι εφαρμογές της ΤΝ στην Υγεία επεκτείνονται από τη διάγνωση και τις εξατομικευμένες θεραπείες μέχρι τη φαρμακευτική έρευνα και τη διαχείριση δεδομένων. Η μελέτη των εφαρμογών αυτών είναι ευρύτερο πεδίο προβληματισμού και αφορά ζητήματα βιοηθικής διάστασης όπως: Ο έλεγχος των βιοϊατρικών δεδομένων, οι τεχνολογικές παρεμβάσεις στο ανθρώπινο σώμα, η αντικατάσταση της ανθρώπινης κρίσης από αλγορίθμους και άλλα θέματα που απαιτούν συλλογική μελέτη. Στο παρόν άρθρο στεκόμαστε σε τρία παραδείγματα που αφορούν το πλαίσιο του ψηφιακού μετασχηματισμού που προωθούν αστικό κράτος, κυβέρνηση και επιχειρηματικοί όμιλοι.

Η ΤΝ μπορεί να έχει εφαρμογή στην πρόληψη ασθενειών με προγνωστικά μοντέλα (πρόβλεψη κινδύνων εμφάνισης ασθενειών, πρώιμες παρεμβάσεις για αλλαγές τρόπου ζωής ή προληπτικά μέτρα όπως εμβολιασμοί κ.ά.), εξατομικευμένες στρατηγικές προαγωγής Υγείας (κυρίως με εφαρμογές ή προσαρμοσμένα ατομικά προγράμματα Υγείας, διατροφής και άσκησης), ανάλυση Big Data (τάσεις και κίνδυνοι για υγειονομικές κρίσεις π.χ. επιδημίες), εκπαίδευση (με χρήση chatbots, εξατομικευμένες καμπάνιες για πρόληψη π.χ. διακοπή καπνίσματος) και wearables²(προειδοποιήσεις για κινδύνους και παραίνεση για επίσκεψη σε γιατρό ή εξετάσεις).

Η ΤΝ όμως βασίζεται στα δεδομένα με βάση τα οποία εκπαιδεύτηκε. Ετσι, η άμεση εφαρμογή της στην πρόληψη ασθενειών θα ενταχθεί στον προσανατολισμό που ήδη έχει η πρόληψη στον καπιταλισμό, δηλαδή στην απαλλαγή του αστικού κράτους από τις ευθύνες του. Οι όποιες συσκευές wearables θα αξιοποιούνται ως ένα ακόμα εργαλείο πλατιάς διάδοσης της ατομικής ευθύνης. Με άλλα λόγια, η τεχνολογία δεν αξιοποιείται με κριτήριο την αναβάθμιση της φροντίδας, αλλά τη μετατροπή του ασθενούς σε «χρήστη υπηρεσιών» που αυτοδιαχειρίζεται την «πορεία υγείας» του μέσω εφαρμογών, πλατφορμών και έξυπνων συστημάτων. Ετσι κι αλλιώς ολοκληρωμένο σύστημα πρόληψης και προαγωγής Υγείας δεν μπορεί να υπάρξει στον καπιταλισμό με φιλολαϊκούς όρους. Η ΤΝ θα αξιοποιηθεί ώστε να μειώσει το «κόστος» της πρόληψης και να μειώσει τη βλάβη (αυτές είναι οι περιβόητες ...«αποδοτικές στρατηγικές» της ΕΕ). Για παράδειγμα στην Αττικοβοιωτία, με το γνωστό περιβαλλοντικό έγκλημα διαρκείας ύπαρξης εξασθενούς χρωμίου, η πραγματική λύση είναι ο καθαρός υδροφόρος ορίζοντας και το σύστημα υδροδότησης και όχι η ατομική ειδοποίηση για το ότι ο τάδε μεμονωμένος κάτοικος διατρέχει υψηλό κίνδυνο.

Ταυτόχρονα ανοίγει ένα μεγάλο θέμα. Ποιος θα έχει πρόσβαση και θα διαχειρίζεται την αποθήκευση μεγάλων ποσοτήτων βιομετρικών δεδομένων; Πώς αυτές οι καταγραφές θα αξιοποιηθούν από ιδιωτικές ασφαλιστικές εταιρείες και το ίδιο το αστικό κράτος;

Παγκόσμιοι, διακυβερνητικοί και μη κυβερνητικοί φορείς εργάζονται με σχέδια και υποδομές για την ενσωμάτωση ψηφιακών τεχνολογιών στα νοσοκομεία³. Στην Ελλάδα, διάφοροι φορείς έχουν αναλάβει πρωτοβουλίες για τη δημιουργία ψηφιακού νοσοκομείου, με πιλοτικές δράσεις όπως:

• Ψηφιοποίηση των ιατρικών αρχείων (Ταμείο Ανάκαμψης, Ελλάδα 2.0) και πιλοτική χρήση ηλεκτρονικού βραχιολιού ασθενών σε Τμήματα Επειγόντων.
• Εξοπλισμός και εγκατάσταση του έργου «smart hospitals» σε τρία νοσοκομεία από το Ιδρυμα «Σταύρος Νιάρχος».
• Εθνικός Ηλεκτρονικός Φάκελος Υγείας καθώς και ενοποίηση διαλειτουργικών συστημάτων σε νοσοκομεία.

Το λεγόμενο «έξυπνο νοσοκομείο» (υπάρχουν ήδη έτοιμα σχέδια που έχουν εκπονηθεί από χρηματοοικονομικούς κολοσσούς, π.χ. «Deloitte») παρουσιάζεται ως σύμβολο προόδου: Χρήση ΤΝ για διαγνώσεις, ρομποτικά φαρμακεία, αυτοματοποιημένη διαχείριση κλινών, αισθητήρες παρακολούθησης ασθενών, ψηφιακοί βοηθοί. Ομως πίσω από αυτό το «καινοτόμο» περιτύλιγμα κρύβεται η βαθύτερη στρατηγική του κεφαλαίου στην Υγεία: Εξορθολογισμός κόστους, υποκατάσταση ανθρώπινου δυναμικού, ενίσχυση της ατομικής ευθύνης και άνοιγμα νέων πεδίων κερδοφορίας για επιχειρηματικά συμφέροντα.

Οι ιατρικές ομάδες συρρικνώνονται, η ζωντανή επαφή (π.χ. το ιστορικό και η κλινική εξέταση) αντικαθίσταται από οθόνες και αλγόριθμους, ενώ η διαγνωστική και θεραπευτική διαδικασία καθορίζεται πλέον από «έξυπνα συστήματα» με άγνωστους τεχνικούς όρους και κλειστά δεδομένα. Η είσοδος ιδιωτών - μέσω ΣΔΙΤ, χρηματοδοτήσεων από funds ή ενοικίασης ψηφιακής υποδομής - μετατρέπει τις νέες τεχνολογίες σε μέσο άντλησης υπερκερδών, ενώ ταυτόχρονα ενισχύεται η πειθάρχηση του υγειονομικού προσωπικού με μοντέλα αποδοτικότητας και «στοχοθεσίας». Είναι ίσως εμβληματικό το παράδειγμα της τηλεϊατρικής. Από τη μία, μπορεί να διευκολύνει την πρόσβαση σε ιατρικές υπηρεσίες, ειδικά σε απομακρυσμένες περιοχές ή για άτομα με κινητικά προβλήματα. Στον καπιταλισμό αξιοποιείται για να καλύψει τις ελλείψεις σε ιατρικό προσωπικό και να δικαιολογήσει την απόσυρση του κράτους από τη στελέχωση των δημόσιων δομών.

Η διάγνωση των ψυχιατρικών διαταραχών βασίζεται κυρίως σε κλινικές αξιολογήσεις και συνεντεύξεις, και η ΤΝ θεωρείται ότι μπορεί να βελτιώσει αυτή τη διαδικασία μέσω ανάλυσης μεγάλων δεδομένων και αναγνώρισης μοτίβων σε λόγο, κείμενα, φωνή και εκφράσεις. Φορετές συσκευές μπορούν να καταγράψουν δείκτες άγχους ή κατάθλιψης (όπως ο ύπνος), ενώ μοντέλα πρόβλεψης εκτιμούν τον κίνδυνο εμφάνισης διαταραχών. Επιπλέον, η ΤΝ συζητείται ως εργαλείο για την υποστήριξη εξατομικευμένων θεραπευτικών προγραμμάτων, προβλέποντας την αποτελεσματικότητα φαρμάκων ή ψυχοθεραπειών. Εχει ήδη ανοίξει η συζήτηση για εικονικούς ψυχοθεραπευτές, chatbots ή εφαρμογές που προσφέρουν συναισθηματική υποστήριξη στους ασθενείς και που μπορούν να προσφέρουν αυτόματες συνεδρίες ψυχολογικής υποστήριξης με θέμα τη διαχείριση του άγχους και της κατάθλιψης. Θεωρητικά βοηθούν τους χρήστες - προσφέροντας real-time συμβουλές - να διαχειριστούν δύσκολες συναισθηματικές καταστάσεις και να μειώσουν το άγχος ή τη μοναξιά. Τα επιστημονικά δεδομένα που έχουμε αφορούν κυρίως τη Γνωσιακή - Συμπεριφορική Θεραπεία⁴.

Η αξιοποίηση της ΤΝ στην Ψυχική Υγεία ενέχει σοβαρούς κινδύνους, ειδικά όταν λειτουργεί μέσα στο πλαίσιο της εμπορευματοποιημένης υγειονομικής φροντίδας. Η εισαγωγή ψηφιακών ψυχοθεραπευτών, εφαρμογών και chatbots αντικατοπτρίζει τη γενικευμένη τάση τεχνολογικής υποκατάστασης της ανθρώπινης επαφής, μεταφέροντας στο άτομο το βάρος της διαχείρισης της ψυχικής του κατάστασης, χωρίς να αντιμετωπίζονται οι βαθύτερες κοινωνικές αιτίες της ψυχικής επιβάρυνσης (εργασιακή επισφάλεια, ανεργία, αποξένωση, ανταγωνισμός). Οι φορετές συσκευές ενέχουν τον κίνδυνο κανονικοποίησης μιας διαρκούς παθητικής προσαρμογής του ατόμου στις απαιτήσεις της αγοράς, ενισχύοντας την ιδέα της «ψυχικής αυτάρκειας». Τα ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι κυρίαρχο στοιχείο στη θεραπευτική διαδικασία αποτελεί η θεραπευτική σχέση. Η αλληλεπίδραση θεραπευτή - θεραπευόμενου, η δημιουργία μιας ασφαλούς σχέσης που βασίζεται στην εμπιστοσύνη και την αμοιβαία ειλικρίνεια και τελικά η «άνευ όρων αποδοχή» του θεραπευόμενου ομολογείται από όλες τις θεραπευτικές προσεγγίσεις ως το κλειδί της «αλλαγής». Δεν είναι εκεί μόνο για να δίνει συμβουλές και κατευθύνσεις, αλλά μέσα από την αλληλεπίδραση με τον θεραπευόμενο γίνεται ο ίδιος «η επιδιορθωτική εμπειρία» κι αυτό δεν μπορεί να γίνει από μια εφαρμογή ή ρομπότ, οριακά δεν μπορεί να γίνει στην εξ αποστάσεως επικοινωνία.

Το ζήτημα δεν είναι αν η ΤΝ μπορεί να προσφέρει δυνατότητες στην Υγεία (αυτό είναι αδιαμφισβήτητο), αλλά ποιος την κατέχει, ποιος την ελέγχει και για ποιον σκοπό αξιοποιείται. Οσο η ανάπτυξη και η εφαρμογή της καθορίζονται από τα συμφέροντα του κεφαλαίου, θα μετατρέπεται σε εργαλείο κερδοφορίας, ελέγχου και περικοπών. Η ολόπλευρη αξιοποίησή της προς όφελος του λαού προϋποθέτει κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής, κεντρικό σχεδιασμό, εργατική εξουσία και ενιαίο αποκλειστικά κρατικό σύστημα Υγείας.

Σημειώσεις:

1. Τα chatbots είναι προγράμματα που συνομιλούν με τον χρήστη για να δίνουν πληροφορίες ή να εκτελούν απλές ενέργειες (π.χ. κλείσιμο ραντεβού), όπως ο «Ψηφιακός Βοηθός» του υπουργείου Υγείας.

2. Τα wearables (ή στα ελληνικά: φορετές συσκευές) είναι ηλεκτρονικές συσκευές που φοριούνται στο σώμα, όπως ρολόγια, βραχιόλια, γυαλιά ή ακόμα και ρούχα, και συλλέγουν ή επεξεργάζονται δεδομένα σε πραγματικό χρόνο.

3. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει αναπτύξει την Global Strategy on Digital Health 2020-2025 με στόχο την ενίσχυση της ισότιμης πρόσβασης στην Υγεία μέσω ψηφιακών λύσεων. Το CDC (ΗΠΑ) έχει εκδώσει την Global Digital Health Strategy, που εστιάζει στη διαλειτουργικότητα, τη χρήση δεδομένων και την ενδυνάμωση του παγκόσμιου υγειονομικού εργατικού δυναμικού. Η Παγκόσμια Τράπεζα παρέχει την Digital Health Blueprint Toolkit, σχεδιασμένη για την υποστήριξη χωρών στην ανάπτυξη και εφαρμογή ολιστικών ψηφιακών συστημάτων Υγείας. Η πλατφόρμα Satmed, πρωτοβουλία του ΟΗΕ και του ΔΝΤ, προωθεί τη δορυφορική τηλεϊατρική σε αναπτυσσόμενα κράτη. Αντίστοιχα υπάρχουν και εθνικά πιλοτικά προγράμματα όπως το εικονικό νοσοκομείο «Seha Virtual Hospital» στη Σαουδική Αραβία, που προσφέρει remote ειδικές ιατρικές υπηρεσίες.

4. Η Γνωσιακή - Συμπεριφορική Θεραπεία ή CBT (Cognitive Behavioral Therapy) είναι ψυχολογική θεωρία που υποστηρίζει ότι οι σκέψεις μας επηρεάζουν τα συναισθήματά μας και, στη συνέχεια, τις πράξεις μας. Το τελευταίο διάστημα γίνεται προσπάθεια να συνδυαστεί με την ΤΝ, αξιοποιώντας εφαρμογές (π.χ. Woebot, Wysa με 24/7 υποστήριξη) που μπορούν να συνομιλούν με τον χρήστη, να τον καθοδηγούν στην αναγνώριση δυσλειτουργικών σκέψεων και να προσφέρουν CBT τεχνικές.